SANCTI EUSEBII HIERONYMI STRIDONENSIS PRESBYTERI EPISTOLAE SECUNDUM ORDINEM
TEMPORUM AD AMUSSIM DIGESTAE ET IN QUATUOR CLASSES DISTRIBUTAE
QUARTA CLASSIS.
COMPLECTENS EPISTOLAS
AB INEUNTE ANNO 401, USQUE AD 420.
SIVE HIERONYMI VITAE FINEM
Epistola XCVI
(in aliis editionibus num. caret; scripta init. an. 401)
Sive Theophili Alexandrini episcopi Paschalis anni 401.
Ad Totius Aegypti episcopos,
a s. Hieronymo Latine Reddita
Christi divinitas maxime contra Apollinarem asseritur, tum Origenis
errores plerique sigillatim proponuntur, ac refutantur; denique in proximos
dilectio, ad celebrandum, ut par est, Dominicum Pascha, praecipua virtus
laudatur.
1. Christum Jesum, Dominum gloriae, fratres carissimi, rursum consona
voce laudemus, et alacriter adorantes, et prophetae verba complentes, qui
dicit: Cantate Domino hymnum novum (Psal. 149); quotquot fidei
perducentis ad regna coelorum participes sumus, sanctae solemnitatis suscipiamus
adventum, et imminentia festa totius nobiscum orbis festivitate celebremus:
clamante uno de sapientibus: Veni, comede in laetitia panem tuum, et bibe in
corde bono vinum tuum, quoniam complacuerunt Deo opera tua (Eccl. 9. 7).
Qui enim bonorum operum sunt, et lacte infantiae derelicto, solidioris cibi
alimenta suscipiunt, divinos sensus altius intuentur, et saturati spirituali
cibo, laudatorem et testem vitae suae habent Deum; et ad istiusmodi convivas
Ecclesiastes loquitur: Omni tempore sint vestimenta tua candida, et oleum de
capite tuo non deficiat (Eccles. 9). Ut virtutum veste circumdati,
splendorem solis imitemur, et quotidiana lectione sanctarum Scripturarum
quisque infundat oleum sensui suo, et paret mentis lucernam quae, juxta
praeceptum Evangelii, luceat omnibus qui in domo sunt (Matth. 5).
2. Igitur convivas tales, et qui sic passionis dominicae festa
concelebrant, aemulantes, cum sancto dicamus: Laudabo Dominum in vita mea,
psallam Deo meo, quamdiu sum (Psal. 103); festinemusque ad Angelorum
metropolim, quae libera est, et nulla malitiae sorde maculatur, in qua nec
dissensiones sunt, nec ruinae, et de altero ad alterum transmigratio, omnique
voluptate calcata, et compressis luxuriae fluctibus, qui adversum nos crebrius
intumescunt, coelestibus misceamur choris, ut jam nunc illuc mente translati,
et augustiora videntes loca, simus quod futuri sumus. Qua beatitudine indignos
se fecere Judaei, qui Scripturae sanctae opibus derelictis, et ad pauperis
intelligentiae acquiescentes magistros, hodie audiunt: Semper errant corde
(Psal. 94); et nolunt, praesente Christo, dicere: Benedictus qui
venit in nomine Domini (Psal. 117). Praesertim cum omni voce opera
clariora, Deum illum esse testentur, et nequaquam dicere: Haec dicit
Dominus, sed, Ego dico vobis: per quae ostendit se latorem legum, et
Dominum Deum verum, et non esse unum quemlibet prophetarum.
3. Neque enim divinitatem ejus, quae nullis locorum spatiis
circumscribitur, assumptio servilis formae poterat obscurare, nec angustia
humani corporis ineffabilem majestatis ejus terminare virtutem, quem operum
magnitudo Dei filium comprobabat. Nam cum frementis maris elatos gurgites, et
instar montium intumescentes, tranquillitati subitae reddidisset, Apostolorum
navicula de naufragio liberata, et imperium praesentis Domini aquarum profunda
sensissent, cumque, colluctantibus ventis, et ex omni parte fluctibus
excitatis, tanta discrimina Salvatoris jussione cessassent, quasi divino
spiritu afflati, qui pariter navigabant: Vere, inquiunt, filius Dei
es (Matth. 14): non ambigentes de divinitate, cujus magnitudinem
opera loquebantur. De illo enim prophetale vaticinium est: Tu dominaris
fortitudinis maris, et motum fluctuum ejus tu comprimis (Psal. 88).
Et ipse propheta canticum signat [al. significat], ut non solum in
verbo, sed et in virtute Deus verus, qui visus est, crederetur, excellentia
operum quod latebat, ostendente. Perfectus Deus propria voluntate quidquid
humanae fuit et naturae et conditionis assumens, absque peccato duntaxat et
malitia, quae nullam habet substantiam, infans nascitur, EMMANUEL adoratur,
Magi de Oriente veniunt, Deum Dei filium, genu posito, confitentur: qui, et
tempore passionis, pendens in cruce, solis obscurat radios, novo inauditoque
miraculo divinitatis suae exprimens magnitudinem. Et indivisus et
inseparabilis, nec in duos salvatores quorumdam errore sejunctus. Unde et ad
discipulos loquebatur: Nolite vocare magistrum super terram: unus est enim
magister vester Christus (Matth. 23. 8). Neque enim cum haec
apostolis diceret, a corpore, quod patebat aspectui, divinitatis excellentiam
separabat. Nec quando unum se Christum Dei filium testabatur, animam dividebat
et carnem: non alter et alter, sed unus atque idem utrumque subsistens, Deus et
homo, dum servus videtur, et dominus adoratur: siquidem in humani corporis
vilitate ineffabilem celabat Deum, et rursum fragilitatem carnis divinis
operibus excedebat: et ne unus quilibet sanctorum, ut a plerisque aestimatum
est, crederetur: sed ille quem et Paulus ostendere volens, scribit: Unus
Deus, unus et mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus: Et iterum, Mediator
autem unius non est, Deus autem unius est (1. Tim. 2); quia unus
Filius Patris nostrique mediator, nec aequalitatem ejus amisit, nec a nostro
consortio separatus est, invisibilis Deus, et visibilis homo: forma servi
absconditus est, et dominus gloriae confessione credentium comprobatur.
4. Neque enim privavit eum Pater naturae suae nomine, postquam pro
nobis homo et pauper effectus est, nec in Jordane fluvio baptizatum altero
appellavit vocabulo, sed filium unigenitum: Tu es filius meus dilectus, in
quo mihi complacui (Luc. 2). Nec similitudo nostra in
divinitatis est mutata naturam, nec divinitas in nostrae naturae versa est
similitudinem: sed manens quod a principio erat, Deus verbum, et in se nos
glorificans, non venit, juxta Jeremiam, ut diceret: Heu mihi mater, ut quid
me genuisti? virum qui judicer, et discernar omni terrae: non profui, neque
profuit mihi quisquam (Jerem. 15. 10), qui libertatem donaturus
advenerat: nec juxta Isaiam vociferabatur: Vae mihi, quia cum sim homo, et
immunda labia habens, et in medio populi immunda labia habentis habitem, regem
Dominum sabbaoth vidi oculis meis (Isai. 6. 6). Ipse enim erat rex
gloriae, ut in vicesimo tertio Psalmo scriptum est: In patibulo victor
existens, et hostilia bella compescens, ut hominem fictum ex humo coelorum
habitatorem faceret, et trophaei sui communione donaret.
5. Igitur quanquam hoc nolint, qui eum putant in alium commutatum, Jesus
Christus heri et hodie ipse est, et in aeternum (Hebr. 13. 8),
nunquam habiturus regni sui finem, juxta sceleratum Origenis errorem, ne
cessante regno, etiam aeternitate privetur, sed coram omnibus loquens: Ego
in Patre, et Pater in me (Joan. 11. 34). Et docere nos cupiens, quod
et Pater in Filio, et Filius in Patre creaturis omnibus imperaret, et hoc ipsum
roborans, inferebat: Ego et Pater unum sumus (Joan. 14. 11), ne
quis unum suum, Patrisque regnum humanae carnis occasione divideret. Quod si
juxta Origenis insaniam aliquando amissurus est regnum Christus unigenitus
Filius Dei, quomodo ipse Apostolis loquebatur: Ego et Pater unum sumus,
non unum postea habiturus imperium? ut scilicet hic habeat gloriam, quam ibi
depositurus est. Et ubi erit quod semper Filius in Patre, et Pater in Filio
est, si regnum Filii non erit certum? Verum hoc qui ita se habere contendunt,
si tamen non egerint poenitentiam, pereant, et ad hos zelo fidei pietatisque
commotus loquatur Moyses: Maledictus tu in civitate, et maledictus in agro
(Deut. 28): Psalmista pariter increpante: Deficiant peccatores
de terra, et iniqui, ut ultra non subsistant (Psal. 103).
6. Equidem scire non possum, qua temeritate Origenes tanta confingens,
et non Scripturarum auctoritatem, sed suum errorem sequens, ausus sit cunctis
in medium nocitura proferre, nec aestimaverit unquam ullum hominum fore, qui
suis assertionibus contrairet, si philosophorum argutias propriis tractatibus
miscuisset, et a malo exordio in fabulas quasdam et deliramenta procedens,
Christianum dogma ludum et jocum faceret, nequaquam divinae doctrinae veritate
utens [al. nitens], sed humanae mentis arbitrio, et in tantam, seipso
magistro, intumescens superbiam, ut non imitaretur humilitatem Pauli, qui
plenus Spiritu Sancto contulit cum prioribus apostolis evangelium, Ne forte
in vacuum curreret, aut cucurrisset (Gal. 2. 2): ignorans quod
daemoniaci spiritus esset instinctus, sophismata humanarum mentium sequi, et
aliquid extra Scripturarum auctoritatem putare divinum. Quiescant ergo
aliquando, qui regni Christi finem somniantes, verbositatis Origenis cupiunt
esse parasiti, nec cum fidelibus ambulantes, fidem quam non habent, simulent.
Quin potius discant, quod omnis dolus, et fraudulentia, aliud sit et aliud
ostendat: ut sub virtutis specie vitia celare nitatur. Etenim cum in crucis
ignominia, quam pro nobis passus est, non amiserit Christus esse Dominus
gloriae, juxta beatum Apostolum, clamantibus contra Judaeis: Qui
destruis templum, et in triduo aedificas, salvum teipsum fac: si filius Dei es,
descende de cruce (Matth. 27); et in carne patiens, pendensque in
patibulo, fortitudinem propriae majestatis ostendit, solem de cursu quiescere
faciens, et signorum magnitudine plenam fidei vocem latroni extorquens: Memento
mei, Domine, cum veneris in regnum tuum (Luc. 23). Nunquam post
resurrectionis gloriam, perditurus est regnum, licet innumeros contra eum
Origenes blasphemiarum lapides jactet. Aut cujus est consequentiae,
perpetuitatem regni discipulis polliceri, et dicere: Venite, benedicti
Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi (Matth.
25): et ipsum carere illo quod aliis tribuit? vel quomodo, scribente Paulo
ad Corinthios, Absque nobis regnatis, et utinam regnaretis, ut et nos
regnaremus vobiscum (1. Cor. 4), intelligi poterit regnum Christi
post multa tempora terminandum? praesertim cum Joannes clamet: Et qui
desursum venit, super omnes est (Joan. 3. 31): Et Apostolus scribat,
Quorum Patres, et ex quibus juxta carnem Christus, qui est super omnia Deus
benedictus in aeternum (Rom. 9. 5).
7. Itaque nulli dubium est, quin qui Deus permamanet in aeternum, simul
habeat et regnum, et super ipsos quoque, quos regni possessione donavit, rex
perpetuus appelletur, congruum habens divinitatis imperium, nec quicquam in se
rude et novum, nisi assumptionem fragilitatis humanae. Si enim, juxta Origenis
insaniam, post multorum circulos saeculorum, Christi regnum est finiendum,
consequens impietati ejus est dicere, ut et Deus esse aliquando desistat: et
qui regni terminos ponit, cogitur idem de divinitate sentire, quae perpetuitatem
imperii naturaliter possidet. Quod si regnat Sermo Dei (Λόγος Θεοῦ Verbum
Dei), utique Deus est, et hac ratione colligitur, quicumque tentaverit finem
regno ejus imponere, ad id eum devolvi, ut Christum credere compellatur et Deum
esse desinere. Sed haec garriat magister indoctus cum sectatoribus impiis, nos
Christi regnum credamus aeternum, et in solemni die cantemus cum Angelo, atque
dicamus: Regni ejus non erit finis (Luc. 1. 33). Si enim unum cum
Patre est, nunquam ex eo quod unum est, cessaturus est, et unio Patris et Filii
nunquam dividetur in partes, ne quod dicitur, unum sunt, aliquando unum
esse desistat.
8. Facessant igitur stultissimi mortalium, imo descendant in
infernum viventes (Psal. 54. 16), sicut Psalmista testatur, et
praeceptorem impietatis suae ibi esse cernentes, clamitent; Et tu captus es
sicut et nos: inter nos reputatus es: descendit in infernum gloria tua, et
reliqua. Talis pastor gregis morbidi Christum ubique suggillat injuriis, et
diabolum honore sustollit, dum illum adserit, purgatum vitiis atque peccatis,
pristinam aliquando gloriam recepturum, et hunc regnare desistere, simulque cum
diabolo sub Patris imperio redigendum; ut magis ad Origenis blasphemias, quam
ad vociferationem Judaeorum propheta mirabundus exclamet: Obstupuit coelum
super hoc, et horruit valde, dicit Dominus, eo quod duo mala fecerit (Jer.
2. 12). Origenes, Christum asserens regnare desinere, et diabolum ad
culmen, de quo ceciderat, ascensurum; talem sceleris sui profundum lacum
fodiens, qui aquas continere non possit: aequalem, quantum in se est, diabolo
facit Filium Dei, dum detrahit illi regni gloriam sempiternam, et imperio
Patris eum subjicit cum daemonibus. Verum istiusmodi vox impia proteratur, ut
sciamus, regnum Christi esse perpetuum, ipso loquente ad discipulos suos: Vos
perseverastis mecum in tentationibus meis, et ego statuo vobis testamentum
aeternum, ut bibatis et comedatis semper super mensam meam in regno meo (Luc.
22. 28. 29). Quomodo enim impleri potest hoc, quod dicitur, semper,
nisi perpetuum regnum sit, et nullo fine claudendum? Quod et Magi
intelligentes, versi ad poenitentiam, studiosius percunctabantur, Ubi est
qui natus est Rex Judaeorum? vidimus enim stellam ejus in Oriente et venimus ut
adoremus eum (Matth. 2. 22). Magi fatentur Christum regem, et
Origenes negat, dicens eum non perpetuo regnaturum, nec animadvertit se
Judaeorum blasphemiis similem.
9. Legimus in evangelio: cum Dominus atque Salvator fortitudinis suae
et patientiae insigne exemplar ostendens, crucem scanderet, Pilatus inscripsit
titulum, et posuit super caput ejus: Scriptum autem erat: Jesus Nazarenus
rex Judaeorum (Joan. 19. 19). Istum titulum multi legerunt
Judaeorum, qui erat scriptus Hebraice, Graece, et Latine. Dicebant ergo Pilato
principes sacerdotum et Judaeorum: Noli scribere quod rex Judaeorum sit, sed
quod ille se dixerit regem Judaeorum. Respondit Pilatus: Quod scripsi,
scripsi (Ibidem. 29). Cum ergo Pilatus nec seditione, nec precibus
ad hoc potuerit adduci, ut regnum Christi de titulo tolleret: sciat Origenes
absque ulla necessitate se hoc facere, quod fecerunt Judaei, ut regnum Christi
aestimet terminandum. Et illi quidem in terra positum regem negabant, hic
regnantem in coelo, quantum in se est, detrahere nititur, ut accusatorem
sceleris sui habeat Pilatum, qui Judaeis respondit: Quod scripsi, scripsi.
Veniat et prophetalis sermo in medium, ac regnum Christi tota praedicet
libertate: Gaude filia Sion, praedica filia Jerusalem, laetare et exulta de
toto corde tuo, filia Jerusalem [al. Israel]: abstulit Dominus
iniquitates tuas, redemit te de manu inimicorum tuorum, rex Israel in medio
tui, non videbis ultra mala [Soph. 3, 14. ex Graec.]. Neque enim
quos semel salvos fecit, iterum praecipitabit e coelo, et dimittet juxta
Origenis deliramenta et fabulas, ut rursum de sublimibus corruant. Et hoc quod
dicitur, Non videbis [al. videbitis] ultra mala, aeternae
securitatis indicium est, quod qui semel fuerint liberati, et regni coelorum
possessione perfruiti, nequaquam vitiis trahantur ad terram, nec Dei priventur
auxilio, qui eis juxta eloquium prophetale, ponet murum, et circummurale, sua
eos virtute circumdans. Unde et Psalmista canit: Non commovebitur in
aeternum, qui habitat in Jerusalem (Psal. 124). Et Dominus
protestatur: Non te dimittam, nec deseram. Frustraque somniat ascendere
animas in coelum, et descendere, et nunc proficere, nunc ad inferiora delabi,
ut per ruinas innumerabiles saepe moriantur, et Christi passio irrita fiat. Qui
enim semel pro nobis mortuus est, aeternam nobis victoriae suae laetitiam dedit,
quae nulla vitiorum mole extenuetur [al. tenetur]. Nec quisquam hominum
crebrius moritur, quod Origenes ausus est scribere, Stoicorum impiissimum
dogma, divinarum cupiens Scripturarum auctoritate firmare.
10. Christum pro Daemonibus passurum. — Verum quid ista
memoramus? cum in tantam irruperit vecordiam, imo dementiam, ut aliud Salvatori
crimen impingat, dicens eum et pro daemonibus ac spiritualibus nequitiis apud
superos affigendum cruci. Nec intelligit in quam profundum impietatis corruat
barathrum. Si enim Christus pro hominibus passus, homo factus est, ut
Scripturarum testantur eloquia, consequens erit ut dicat Origenes, Et pro
daemonibus passurus, daemon futurus est: hoc enim necessitate cogetur inferre,
ne ab eo quod coepit, discrepare videatur; ut imitetur blasphemias Judaeorum,
quos semper imitatur; et illi enim Christo similiter loquebantur: Daemonium
habes: Et, In Beelzebub principe daemoniorum ejicis daemonia (Luc.
11. 15). Sed absit ut pro daemonibus Christus passurus sit, ne et ipse
daemon fiat. Et qui hoc credunt, rursum crucifigunt, et ostentui habent Filium
Dei (Hebr. 6. 6), qui nequaquam ut semen Abraham apprehendit, ita
assumet et daemonum [al. Daemonium], ut pro illis quoque crucifigatur.
Nec daemones pro se Deum in passione cernentes, cum Propheta clamabunt: Hic
peccata nostra portavit, et pro nobis dolet. Neque cum Isaia dicent: Livore
ejus sanati sumus (Isai. 53. 4). Nec pro daemonibus, sicut pro
hominum genere, quasi ovis Christus ducetur ad victimam; nec pro eorum salute
dicetur: Proprio Filio non pepercit (Jerem. 11); quia nec
daemones clamabunt: Traditus est pro peccatis nostris, et resurrexit pro
justificatione nostra (1. Cor. 11). Paulus quidem scribit: Tradidi
enim vobis in primis, quod et accepi, quia Christus mortuus est pro peccatis
nostris, secundum Scripturas (1. Cor. 15): illas in testimonium
vocans, et volens earum auctoritate firmare quod dubium est; Origenes autem
absque ullo divinae vocis testimonio vim facere nititur veritati, et extincta
lucerna, invenire eam.
11. Fautor daemonum et non hominum, crebris calumniis lacessit Filium
Dei, et denuo crucifigit, non intelligens in quam profundam et horribilem
impietatis voraginem detrahatur. Consequens enim est, ut qui priora susceperit,
suscipiat et quae sequuntur: et qui pro daemonibus Christum dixerit crucifigi,
ad ipsos quoque dicendum esse suscipiat: Accipite et edite: hoc est Corpus
meum. Et: Accipite, et bibite: hic est sanguis meus (Matth. 26.
26). Si enim et pro daemonibus crucifigatur, ut novorum dogmatum assertor affirmat,
quod erit privilegium, aut quae ratio, ut soli homines corpori ejus sanguinique
communicent, et non daemones quoque, pro quibus in passione sanguinem fuderit?
Sed nec daemones audient: "Accipite, et edite:" Et, "Accipite,
et bibite;" nec Dominus sua praecepta dissolvet, qui discipulis ait:
"Nolite dare sanctum canibus, nec mittatis margaritas vestras ante porcos,
ne forte conculcent eas pedibus suis, et conversi disrumpant vos (Matth. 7)."
Nam et Apostolus scribens, "Nolo vos participes daemonum fieri. Non
potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum: non potestis mensae
Domini participari, et mensae daemoniorum (1. Cor. 10):" per haec
impossibile esse demonstrat, daemones de calice Domini bibere, et de mensa ejus
participari. Cibus diaboli negatores Dei sunt, Abacuc loquente: Escae ejus
electae (Abac. 1); cibus autem impiorum omnium execrabilis ipse
diabolus, Prophetae vaticinio concrepante: Dedisti eum escam populis
Aethiopibus (Psal. 73. 14). Ex quibus omnibus approbatur, Christum
pro daemonibus non posse crucifigi, ne daemones Corporis et Sanguinis ejus
participes fiant.
12. Cum ergo et Apostolus de Salvatore significet: Hoc enim fecit
semel, seipsum offerens (Hebr. 7. 27); et Origenes tanta confidentia
illius sententiae contradicat, tempus est illud inferre: Terra, terra audi
verbum Domini, scribe virum istum abdicatum (Jer. 22). Quis enim
infernus haec mala suscipere potest? quis tartarus de rebus istiusmodi
cogitare? quae gigantum insania tam rebellis exstitit, et turrim impietatis exstruxit?
quae libido lasciviens, et daemonum amore deperiens, sic universo dogmati
transeunti divaricavit crura mentis suae? quis intantum de Sodomitica vinea
bibit, ut inebriatus vino furoris ejus, toto corde conciderit? quis
Babyloniorum ita fluminum gurgitibus irrigatus, vivos Israel fontes reliquit?
quis egrediens de Jerusalem, et Hieroboam filii Nabath imitator existens, tot
errorum fabricatus altaria est, et ararum profana thura succendit (3. Reg.
12)? Cur Dathan et Abiron, qui minora peccarunt, non veniant ante tribunal
Christi, et sui eum comparatione condemnent, qui extra Ecclesiam Salvatoris
variarum doctrinarum thuribula diabolico igne complevit? Neque enim Dominus qui
loquitur per Prophetam: Ego visiones multiplicavi, et in manibus Prophetarum
assimilatus sum (Osee 12. 10. juxta LXX), adulterinas eum docuit
proferre doctrinas, nec qui a principio ipsi viderunt, et ministri fuerunt
verbi Dei, nec Prophetarum chorus, qui olim vocabantur Videntes, haec
eum instituit: sed ipse suae mentis arbitrio, furori daemonum serviens, et
blando cogitationum errore deceptus, gregem, et ut ita dicam, examen dogmatum
perversorum, per totum orbem immisit mentibus indoctorum. Iste est qui Assyriis
Babyloniisque fluminibus aperuit os suum, qui navem Ecclesiae bonarum mercium
salutaris doctrinae plenam, fluctibus operire conatus est: dum imperitorum
laude sustollitur, et Scripturarum sensum, aliter quam se habet veritas
edisserens, gloriatur in confusione sua. Quis enim innumerabiles adeo et
garrulos, et verbositatis atque imperitiae plenos conscripsit libros, et
infatigabili studio dies noctesque conjunxit, ut errorum monimenta dimittens,
mereretur audire: Multis itineribus tuis deceptus es? Usus est enim duce
pessimo, aura populari, et plurimis falsae scientiae voluminibus exaratis, ac
rebelli contra Deum mente pugnans, unguento coelestium doctrinarum saniem
quamdam, et pedorem sui foetoris immiscuit, ut rursum ad suam animam diceretur:
Immunda et famosa, et nimia iniquitatibus. Neque enim Prophetam audire
voluit commonentem: Quare diligitis vanitatem et quaeritis mendacium (Psal.
4. 3)? is qui pro daemonibus Christum affigit cruci, ut non solum Dei et
hominum, sed daemonum quoque mediator fiat. Verum absit tam immane nefas de
Salvatore credere, ut templum corporis sui, quod pro nobis suscitare dignatus
est, amissurus, aliud sibi templum daemoniacae conditionis affigat, ut illorum
quoque recepta similitudine, pro ipsis patibulum subeat.
13. Obsecro, Fratres carissimi, ut ignoscatis dolori meo, doctrinis
impiis resistenti: dum enim impudentiam sectatorum ejus repercutere nitimur,
compagem loricae ipsius, et venenati pectoris fraudulentias in medium
protulimus, ut illud quoque compleretur in eo: Revelabo ignominiam tuam, et
ostendam eam amatoribus tuis (Ezech. 16. 36). Nam inter caetera
etiam resurrectionem a mortuis, quae spes salutis nostrae est, ita corrumpit et
violat, ut audeat dicere, corpora nostra suscitatum quidem iri: sed sic ut
corruptelae rursus ac morti subjaceant. Responde mihi, o impietatis caput,
quomodo, juxta Apostolum Paulum, vicerit Christus eum, qui mortis habebat
imperium, hoc est diabolum, si corruptibilia et mortalia iterum corpora
surrectura sunt? Quid nobis profuit Christi passio, si mors atque corruptio
denuo nostra corpora possessura est? Aut quid sibi vult Apostolus, scribens: Sicut
enim in Adam omnes moriuntur, ita in Christo omnes vivificabuntur (1.
Cor. 15), si resurgentibus mors saeva dominabitur? Vel quomodo qui ista
credunt, possunt ex animo dicere: Christus Dei virtus, et Dei sapientia (1.
Cor. 1. 24)? volentes illo fortiorem esse mortem, quae suscitata ab eo
corpora deletura est, nec probetur ex omni parte superata? Verum et Origenem
tam impie resistentem Christus Dominus noster, simul et mortem vicit, et
diabolum, qui habebat mortis imperium, sua virtute destruxit, parato nobis in
coelo victoriarum suarum triumpho. Nec idcirco corpora suscitabit, ut rursum
pereant, sed pro illorum incorruptione perpetua, mortem corruptionemque
delevit.
14. Unde liberati a cunctis malis, passionis dominicae festa
celebremus, et juxta Evangelii parabolam (Matth. 22), cernentes a
sapientia immolari tauros et altilia, vescamur fortioribus, plenisque nervorum,
et pinguioribus doctrinarum cibis, ut lac infantiae deserentes, solidiora
capiamus alimenta, causamque malorum omnium fugiamus, imperitiam, quae cum
multorum diversis haeresibus vinxerit pedes, Origene maxime sui fruitur
amatore, qui inter caetera ausus est licere. Non esse orandum Filium, neque cum
Filio Patrem: ac post multa saecula Pharaonis instauravit blasphemiam,
dicentis: Quis est ut audiam vocem ejus? nescio Dominum, et Israel non
dimittam (Exod. 5. 2). Nec est aliud dicere, nescio Dominum,
quam hoc quod dicit Origenes, non est orandus Filius, quem certe Dominum
confitetur. Et quanquam ille in tam apertam proruperit blasphemiam, tamen
orandus est de quo Propheta testatur, dicens: Et adorabunt te, et in te
deprecabuntur, quia in te est Deus, et absque te non est Deus (Isai. 4.
5. 14). Et rursum, Omnis qui invocaverit nomen Domini, salvus erit (Rom.
10. 13). Et Paulus disputans: Quomodo, inquit, in vocabunt, in
quem non crediderunt (Ibid. v. 14)? Oportet primum credere, quod
Filius Dei sit, ut recta et consequens fiat ejus invocatio. Et quomodo orandus
non est, qui non est Deus: sic e contrario, quem Deum esse constiterit,
adorandus et orandus. Unde et Stephanus, positis genibus, et obsecrans pro his
qui se lapidibus obruebant, dicebat ad Filium: Domine, ne statuas illis hoc
peccatum. In nomine quoque Jesu Christi omne genu flectetur, coelestium,
terrestrium, et infernorum (Act. 7). Quod autem dicitur, Genu
flectetur, sollicitae et humillimae orationis indicium est: Itaque nec Deum
credit Origenes Filium Dei, quem non putat orandum, et lacerat eum conviciis:
cumque sibi in Scripturarum memoria blandiatur, et putet se eas intelligere,
non audit contra se loquentem Moysen: Homo qui maledixerit Deum, peccatum
habebit, et qui nominaverit nomen Domini, morte morietur: lapidibus obruet eum
omnis multitudo (Levit. 24. 16). At quis tantis Christum afficit
contumeliis, ut hic, qui ausus est dicere, Non debet orari, cassum et inane
tantum ei divinitatis nomen indulgens?
15. Verum quid necesse est in tam impiis immorari? ad alium ejus
transeamus errorem. Dicit corpora quae resurgunt, post multa saecula in nihilum
dissolvenda, nec futura aliquid, nisi cum de coelorum mansionibus animae ad
inferiora dilapsae indiguerint novis, quae alia rursum fiant, prioribus omnino
deletis. Quis ista audiens, non et mente, et corpore pertremiscat? Si enim post
resurrectionem corpora redigentur in nihilum, fortior erit mors secunda, quam
prima: quae delere omnino poterit substantiam corporalem. Cur Paulus scribit
sic: Mors non dominabitur illius, quod enim mortuum est peccato, mortuum est
semel (Rom. 6. 10): si corpora delenda sunt penitus? Aut quomodo hoc
quod dicitur semel, firmum erit: cum caro ab animae consortio separata,
redigenda sit in nihilum? Qua ratione rursus adjunxit? Seminatur in
corruptione, surget in incorruptione: seminatur in infirmitate, surget
in virtute: seminatur in ignobilitate, resurget in gloria: seminatur corpus
animale, surget corpus spirituale (1. Cor. 15). Si enim incorruptio
in nihilum redigit, consequens fuerat dicere, corruptioni ea in perpetuum
reservari, essetque fortior incorrupto corruptio. Sed absit Paulum contraria
sibi scribere, et incorruptionis et corruptionis eamdem esse naturam. Quod si,
ut falso putat Origenes, non solum corruptibile, sed et mortale corpus est
suscitandum, ergo unum atque idem corruptio et incorruptio, mors et vita
dicentur, et eamdem habebunt in suscitatis corporibus potestatem, et nequaquam
rebus, sed tantum nominibus corruptio et incorruptio, mors et vita
separabuntur. Sin autem corruptibile et mortale corpus resurrecturum est,
consequentius fuerat Apostolum dicere: Seminatur in corruptione, surget in
corruptione: seminatur in infirmitate, surget in infirmitate: seminatur in
ignobilitate, surget ignobilitate: seminatur corpus animale, surget corpus
animale. Quod si corruptionem, et infirmitatem, et ignobilitatem amovet a
corporibus suscitatis, et dicit e contrario incorruptione, et fortitudine, et
gloria corpora vestienda, et pro animali spirituale corpus esse reddendum;
soluta erit mors, et in corporibus suscitatis pro morte et corruptione,
immortalitas incorruptioque regnabunt: quia et ipsum corpus immortale et
incorruptum resurget, ut possit permanere animae coaeternum. Igitur et Salvator
pignus salutis nostris corporibus in resurrectione sui corporis tribuens, non
potest credi ultra moriturus, Apostolo in hanc sententiam congruente: Christus
resurgens ex mortuis, ultra non moritur, mors ei nequaquam dominabitur (Rom.
6. 9). Nisi illius fuerit dominata, nec dominetur nostri.
16. Artem magicam haud malam. — Confundatur Origenes, inter
caetera flagitiorum genera, quae confingit, magicis quoque artibus patrocinium
tribuens: nam in tractatibus suis, his locutus est verbis: "Ars magica non
mihi videtur alicujus rei subsistentis vocabulum, sed et si sit, non est operis
mali," ne quis habere possit contemptui. Haec dicens utique fautorem se
esse demonstrat Elymae magi, qui Apostolis repugnavit, et Jamne atque Mambre,
qui Moysi magicis artibus restiterunt. Sed nullas Origenis patrocinium habebit
vires, quia Christus magorum praestigias suo delevit adventu. Respondeat novae
impietatis assertor, imo aperte audiat: Si non est malum ars magica, non erit
malum et idololatria, quae artis magicae viribus nititur. Quod si malum est
idololatria, malum erit et ars magica, ex qua subsistit idololatria. Cum autem
idololatria Christi majestate deleta sit, indicat et parentem suam artem
magicam secum pariter dissolutam, Propheta super hoc liquido proclamante: Sta
nunc in incantationibus tuis, et multis veneficiis tuis, quae didicisti ab
adolescentia tua, si potuerint prodesse tibi (Isai. 47. 12). Cum
igitur haec Prophetarum scripta testentur, et nullus unquam ausus sit memoriae
prodere, magorum artes inter optima quaeque numerandas, leges quoque publicae
magos et maleficos puniant: scire non possum qua ratione impulsus Origenes, qui
Christianum se jactat, Sedechiae pseudoprophetae aemulator existens, cornua
sibi ferrea fecerit, quibus contra dogmata veritatis armatus incedat, nec
sapiat quidquam de coelesti Jerusalem, neque imitetur Moysen, et Daniel,
Petrumque, et alios sanctos, qui contra magos et incantatores, quasi in acie
stantes indefesso certamine dimicarunt. Cum quibus festae diei ducamus choros,
quod per media Babylonis pericula transeuntes, Origenis venena vitavimus [al. vitamus],
et obedivimus Prophetae sermonibus, imperantis: Egredere de Babylone, qui
fugis de terra Chaldaeorum (Jer. 50. 8), ut ingrederemur Jerusalem,
in qua praedicatio veritatis est.
17. Quanquam mendacio resistentes, passi sumus aliquid trium puerorum,
qui in camino aestuantis incendii flammarum vicere naturam, tamen non
praevaluit contra nos ignis Babylonius, nec capilli nostri adusti sunt (Dan.
3. 94), extrema videlicet ecclesiasticae dogmata veritatis; nec saraballa
mutata, quae in protectionem animarum testimoniis Scripturae sanctae nobis
sapientia texuit, nec odor ignis in nobis est, perversae scientiae flamma
discurrens. Non enim acquievimus doctrinae ejus, qui propter lapsum
rationabilium creaturarum, corpora fieri suspicatur: et dicit juxta Graeci
sermonis etymologiam, animas idcirco vocitatas, quod calorem mentis, et in Deum
ferventissimae caritatis amiserint, ut ex frigore nomen acceperint, ne et
Salvatoris animam iisdem subjacere naeniis sentiremus. Solis quoque et lunae,
ac stellarum cursus, et totius mundi pulcherrimam in diversitate consonantiam
non asserimus ex causis praecedentibus, variisque peccatis, et animarum vitiis
accidisse: nec bonitatem Dei multo tempore praestolatam; ut non ante faceret
visibiles creaturas, nisi invisibiles deliquissent. Nec vanitatem appellamus
substantiam corporalem, ut ille aestimat, aliis verbis in Manichaei scita
concidens [f. concedens], ne et Christi corpus subjaceat vanitati, cujus
edulio saturati, ruminamus quotidie verba, dicentis: Nisi quis comederit
carnem meam, et biberit Sanguinem meum, non habebit partem mecum (Joan.
13). Nam si natura corporea vana est et futilis, juxta Origenis errorem,
cur Christus resurrexit a mortuis? quare nostra corpora suscitabit? quid sibi
vult Paulus scribens: Si mortui non resurgent, nec Christus surrexit: si
autem Christus non resurrexit, vana est fides nostra (1. Cor. 13).
18. Ex quo perspicuum est, non corporum naturam esse vanam, sed eos
credere vanitatem, qui non putant eam resurgere, et manere perpetuam.
Honorabiles quoque contemnat nuptias, negans subsistere corpora, nisi prius
animae in coelo peccaverint, ut inde praecipitatae, quasi quibusdam ergastulis
corporum vinctae fuerint. Et ille quidem sentiat ut vult, loquatur ut non
timet: audiat nos cum Paulo suis auribus inclamantes: Honorabiles nuptiae,
et cubile immaculatum (Hebr. 13. 4). Et quomodo immaculatum,
si anima vitiis sordidata carne circumdatur? Et culpae subjacebit Anna uxor
Helcanae semen virile postulans, ut propter desiderium mulierculae, animae in
coelis periclitentur, et una earum peccato gravis labatur in terram, ac
pristinam beatitudinem deserat. Nec Moyses imprecans, et dicens: Dominus
Deus vester multiplicet vos, et ecce estis hodie sicut stellae caeli in
multitudine. Dominus Deus patrum vestrorum addat vobis sicut estis, millies, et
benedicat, ut locutus est (Deuter. 1. 10. et seq): hoc petebat ut
animarum in coelo catervae peccantes Israelitici populi gentem conderent. Quod
esse discrepans, apertissime patet, ut qui pro delicto populi precabatur: Si
dimittas peccatum hoc populo, dimitte; sin autem, dele me de libro quem
scripsisti (Exod. 32. 32. juxta Graecum), postulet multiplicari
filios Israel, quos si noverat animarum ruinis crescere, non e contrario
precaretur, ne propter vitia melioris substantiae natura vilior conderetur. Cur
David imprecatur in Psalmo: Benedicat te Dominus ex Sion, et videas quae
bona sunt in Jerusalem omnibus diebus vitae tuae, et videas filios filiorum
tuorum (Psal. 127. 5): si animarum depulsione et exitio justi viri
augetur genus? Et audet dicere: Ecce sic benedicetur homo, qui timet Dominum
(Ibid. 4): cum sciat animas delinquentes corporum vinculis alligari, et
in hujusmodi carcere judicio Dei poenas luere peccatorum? Quomodo Deus loquitur
per Prophetam: Si audisses praecepta mea, fuisset utique quasi fluvius pax
tua, et justitia tua sicut fluctus maris, et sicut arena semen tuum, et soboles
uteri tui, ut pulvis terrae (Isai. 48. 18. 19. ex Graeco)? Qui enim
Dei praecepta conservant, non debent accipere praemium, animarum de coelo
ruinas, quae ligatae corporibus, sobolis eorum incrementa multiplicent. Si
autem volunt discere, quae sint humani generis exordia, audiant dicentem
Moysen: Tulit Deus de terra, et finxit hominem, et insufflavit in
faciem ejus spiritum vitae, et factus est homo in animam viventem (Gen.
2. 7), id est, immortalem. Deus quoque benedicens Adam, et Evam,
ait: Crescite et multiplicamini, et replete terram (Gen. 9. 1. 7).
19. Si animae post peccatum mittuntur in terras, ut nascantur in
corporibus, non erat rationis benedici Adam et Eva, cum causa peccati maledictionem
potius mereretur. Denique postquam plasmavit eos, benedictionis vocibus
prosecutus est: quos postea voluntate peccantes, maledictione percussit. Ex
quibus colligitur nequaquam propter animarum peccata corporum substitisse
naturam. Audiant rursum dicentem: Ego feci terram, et hominem in ea (Jer.
27. 5). Et David: Coelum coeli Domino, terram autem dedit filiis hominum
(Psal. 113). Et cessent ultra cogitationum suarum errores sequi, et
Scripturarum magis auctoritate ducantur. Sicut enim qui voluptatibus enervati
sunt, et quorum in pectore libido dominatur, contemplantes corporum venustatem,
non quaerunt morum pulchritudinem, sed membrorum; sensusque eorum praegravatus
fece terrena, nihil altius intuetur: sic qui structa verborum compositione ducuntur,
et capti eloquentiae sono, non intuentur dogmatum veritatem, erubescunt errorem
pristinum confiteri, et arrogantiae tumore caecati, nolunt esse discipuli, ne
postquam correcti fuerint, prius errasse videantur.
20. Abjectis itaque Origenis malis, et Scripturarum, quae vocantur
apocryphae [al. apocrypha et abscondita], id est absconditae, decipulis
praetermissis: Non enim in abscondito locutus sum (Joan. 18. 20),
ait Dominus, iterum atque iterum obsecro vos, fratres carissimi, dominicae
passionis festa celebremus, fidem conversatione decorantes, misericordia in
pauperes imitemur Deum, cui nulla corporalium naturarum forma consimilis est.
Habeamus in cunctis imaginem bonitatis ejus, poenitentia emendemus errores,
oremus pro inimicis, pro detractoribus obsecremus, aemulantes Moysen, qui
sororis contra se loquentis culpam oratione delevit. Oleo eleemosynae
peccatorum sordes lavemus: captivorum vincula nos videantur astringere, et
propitium illis imprecemur Deum. Clausos carcere humanitas diurna sustentet, et
his quorum corpora morbus Regius occupavit, et jugi tabe membra solvuntur,
propter repositam in coelis mercedem, sollicito ministerio serviamus. Si quando
potestas judicii nobis data fuerit, et jurgantium ad nos fratrum causa delata,
non sit personarum consideratio, sed rerum: corruentibus, et in tribulatione
positis, nos quoque ruamus affectu. Leges normam teneant veritatis. Caritas
prona sit ad misericordiam, non insultans peccantibus, sed condolens, facilis
est enim lapsus ad vitia, et fragilitas conditionis humanae quidquid cernit in
alio, in se debet pertimescere. Cumque alius fuerit pro errore correptus,
illius emendatio nostra sit cautio, et super omnia quasi culmen, et corona
virtutum, pietas in Deum toto cordis timore servetur, execrantesque Deorum numerum,
Patris et Filii et Spiritus sancti unam confiteamur indiscretamque substantiam,
in qua et baptizati vitam aeternam suscepimus. Et si Dei tribuerit clementia,
cum Angelis merebimur dominicum Pascha celebrare, habentes Quadragesimae
exordium, ab octavo die mensis, qui secundum Aegyptios vocatur Phamenoth. Et
ipso praebente vires, attentius jejunemus: hebdomadae majoris, id est Paschae
venerabilis, die tertiadecima mensis Pharmuthi fundamenta jacientes: ita
duntaxat, ut juxta evangelicas traditiones finiamus jejunia intempesta nocte,
octavo decimo die supradicti mensis Pharmuthi. Et altero die, qui dominicae
resurrectionis est symbolum, id est, nonodecimo ejusdem mensis verum Pascha
celebremus: adjungentes his septem reliquas hebdomadas, in quibus Pentecostes
festivitas texitur, et praebentes nos dignos communione Corporis et Sanguinis
Christi. Sic enim merebimur accipere regna coelorum in Christo Jesu Domino
nostro, per quem, et cum quo Deo Patri gloria et imperium, cum Spiritu Sancto,
et nunc, et semper, et in omnia saecula saeculorum Amen.
21. Salutate invicem in osculo sancto. Salutant vos qui mecum sunt
fratres.
Epistola XCVII
(alias 78; scripta vere anni 402)
Ad Pammachium et Marcellam
Alteram Theophili Paschalem epistolam contra Origenem a se Latine
explicatam mittit, et quod superiorem a se immutatam calumniarentur
Origenistae, rursus hoc anno Graecum exemplar versioni suae jungit, et paucis
haereticos impugnat.
1. Rursum Orientalibus vos locupleto mercibus, et Alexandrinas opes
primo Romam vere transmitto. Deus ab Austro veniet, et sanctus de monte
Pharan, umbra condensa (Abac. 3. 3): unde et sponsa laetatur in
Cantico Canticorum, dicens: In umbra ejus concupivi et sedi; et fructus ejus
dulcis in faucibus meis (Cant. 2. 3). Vere nunc completur Isaiae
vaticinium praedicantis: In die illa erit altare Domini in medio terrae
Aegypti (Isai. 19. 19). Ubi abundavit peccatum, superabundavit et
gratia (Rom. 5. 20). Qui parvulum Christum foverant, adultum fidei
calore defendunt, ut qui per illos effugerat Herodis manus, effugiat haereticum
blasphemantem. Quem Demetrius Alexandri urbe pepulit, toto orbe fugat
Theophilus, ad quem Lucas scripsit Actus Apostolorum, qui ex amore Dei nomen
invenit. Ubi nunc est co luber tortuosus? ubi venenatissima vipera?
Prima
hominis facies, utero commissa luporum.
(Aeneid.
3).
Ubi haeresis, quae sibilabat in mundo, et me et Papam Theophilum sui jactabat
erroris, latratuque impudentissimorum canum ad inducendos simplices, nostrum
mentiebatur assemsum? Oppressa est ejus auctoritate, et eloquentia: et in morem
daemoniacorum spirituum de terra loquitur. Nescit enim cum qui, de sursum
veniens, ea loquitur quae sursum sunt.
2. Atque utinam serpentina generatio, aut simpliciter nostra fateatur,
aut constanter defendat sua, ut scire valeamus qui nobis amandi sint, qui
cavendi. Nunc autem novum poenitentiae genus: oderunt nos, quasi hostes, quorum
fidem publice negare non audent. Rogo, quis est iste dolor, qui nec tempore,
nec ratione curatur? Inter micantes gladios, jacentia corpora, rivos sanguinis
profluentes, junguntur saepe hostiles dextrae, et belli rabiem pax repentina
commutat. Soli sunt hujus haereseos sectatores, qui cum Ecclesiasticis non
valent foederari: quia quod sermone coguntur dicere, mente condemnant. Et si
quando aperta blasphemia publicis auribus fuerit revelata, et viderint contra
se audientium turbam circumfremere, tunc simulata simplicitate, dicunt audisse
se primum, quae magistrum dicere ante nescierint. Cumque eorum scripta
teneantur, voce negant, quod litteris confitentur. Quid necesse est obsidere
Propontidem, mutare loca, diversas lustrare regiones, et clarissimum Pontificem
Christi, ejusque discipulos rabido ore discerpere? Si vera loquimini, pristinum
erroris ardorem, ardore fidei commutate. Quid maledictorum pannos hinc inde
consuitis; et eorum carpitis vitam, quorum fidei resistere non valetis? Num
idcirco non estis vos haeretici, si nos quidam assertione vestra [al. nostra]
crediderint peccatores: et os impietate foedum non habebitis, si cicatricem
poteritis in nostra aure monstrare? Quid juvat vestram perfidiam, vel prodest
pellis Aethiopica et pardi varietas, si in nostro corpore naevus apparuerit? En
Papa Theophilus tota Origenem arguit libertate, haereticum esse: nec illi dicta
defendunt, sed fingunt ab haereticis immutata, multorumque dicunt libros
similiter depravatos; ut illum non sua fide, sed aliorum tueantur erroribus. Verum
haec adversum haereticos dicta sint, qui injusto contra nos odio saevientes,
mentis [al. mente] fatentur arcanum, et venena pectoris irremediabili
dolore testantur.
3. Vos Christiani Senatus lumina, accipite et Graecam et Latinam etiam
hoc anno Epistolam, ne rursum haeretici mentiantur a nobis pleraque vel addita,
vel mutata: in qua laborasse me fateor, ut verborum elegantiam pari
interpretationis venustate servarem; et intra definitas lineas currens, nec in
quoquam excedens loco, eloquentiae ejus fluenta non perderem, easdemque res
eodem sermone transferrem. Quod utrum consecutus sim necne, vestro judicio
relinquo. Quam sciatis in quatuor partes esse divisam. In primo credentes
hortatur ad Dominicum Pascha celebrandum: in secundo et tertio loco Apollinarium
et Origenem jugulat: in quarto, id est, extremo, haereticos ad poenitentiam
cohortatur. Si quid autem hic minus adversus Origenem dictum est, et in
praeteriti anni Epistola continetur, et haec quam modo vertimus, brevitati
studens, dicere plura non debuit. Porro contra Apollinarium succincta fides et
pura professio non caret subtilitate dialectica, quae adversarium suum, extorto
de manibus ejus pugione, confodit.
4. Orate igitur Dominum, ut quod in Graeco placet, in Latino non
displiceat, et quod totus Oriens miratur et praedicat, laeto sinu Roma
suscipiat. Praedicationem quoque cathedrae Marci Evangelistae cathedra Petri
Apostoli sua praedicatione confirmet. Quanquam celebri sermone vulgatum sit,
beatum quoque Papam Anastasium, eodem fervore, quia eodem spiritu est,
latitantes in foveis suis haereticos persecutum, ejusque litterae doceant,
damnatum in Occidente quod in Oriente damnatum est. Cui multos imprecamur
annos, ut haereseos rediviva plantaria, per illius studium longo tempore
arefacta, moriantur.
Epistola XCVIII
(al. numero caret; scripta an. 402)
Sive Theophili Alexandrini altera Paschalis anni 402.
Ad Totius Aegypti episcopos S. Hieronymo interprete
Primo credentes hortatur ad Dominicum Pascha celebrandum: deinde
Apollinarii, tertio Origenis errores impugnat, ac jugulat: postremo haereticos
ad poenitentiam cohortatur.
1. Primum solemnitatis augustae sermo divinus de coelorum regionibus
micans, et splendore suo jubar solis exsuperans, clarissimum animabus se
desiderantium lumen infundit. Cumque pleno cordis intuitu radios ejus quiverint
sustinere, ad ipsa coelestis Jerusalem interiora penetralia, atque, ut ita
dicam, Sancta sanctorum eas pertrahit. Unde si volumus salutis esse participes,
et adhaerentes studio virtutum, animarum vitia purgare, et quidquid in nobis
sordium est, jugi Scripturarum meditatione diluere: quasi sub sudo apertam
doctrinarum scientiam contemplantes, festinemus supernae laetitiae festa
celebrare, et jungere nos Angelorum choris, ubi coronae et praemia, et certa
victoria est, et desiderata triumphantibus palma proponitur. Nec differamus,
tumentibus carnis fluctibus liberati, inter diversa voluptatum hinc inde
naufragia, clavum tenere virtutum, et post grandia maris pericula tutissimum
coelorum intrare portum.
2. Quamobrem et eos, quos cassa vitae hujus cura sollicitat, et instar
frementium gurgitum, perturbationum profunda circumsonant, quasi de somno gravi
excitantes, ad sapientiae provocemus lucra: ostendamusque eis veras divinorum
sensuum divitias, et inspirata sanctae celebritatis gaudia: eoque omnis
impraesentiarum assumatur labor, ut et eos qui paululum negligentes sunt, et
nosmetipsos aeternae gloriae praeparemus. Unde et in Proverbiis indigentes
sensu ad convivium suum Sapientia provocans, clamitat: Venite, comedite de
panibus meis, et bibite vinum quod miscui vobis (Prov. 9). Non enim
sic coelum hoc, quod suspicimus, stellarum illustratur choris, nec in tantum
sol et luna, duo mundi, ut ita dicam, clarissimi oculi, quorum cursu annus
evolvitur, et vicissitudine tempora commutantur, clarum terris lumen infundunt,
ut nostra solemnitas virtutum choro fulget et radiat. Cujus thesauros et
divitias qui expetunt [al. expetentes], consona cum David voce
decantant: Quis dabit mihi pennas sicut columbae? et volabo et
requiescam (Psal. 54). Exultantesque, et quodam tripudio gestientes,
et juxta quod scriptum est, gaudio ineffabili corda perfusi, rursum clamitant: Non
habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus (Hebr. 13. 14),
cujus artifex et fabricator est Deus. Sciunt enim omnium laborum suorum, quibus
in hoc mundo pugnatur et curritur, hanc esse repositam spem, et haec in futuro
praemia constituta, pro quibus nulla pericula formidantes, quotidie vitae suae
cursum [al. cursum suum] dirigunt, haereticorum vel maxime impietatem,
et tendiculas declinantes, quibus caeci caecos ducunt in foveam, et quasi
quadam veternosa et immundissima carie deceptorum corda commaculant: nec hac
calce contenti, intimas Scripturarum medullas bibunt, veritatem dogmatum falsi
nominis scientia condemnantes.
3. Quod intelligens et patriarcha Jacob, scalam cernit in somnis, cujus
caput pertingebat usque ad coelum, per quam diversis virtutum gradibus ad
superna conscenditur, et homines provocantur, terrarum deserentes humilia, cum
Ecclesia primitivorum dominicae passionis festa celebrare. Non est,
inquit, hoc nisi domus Dei, et haec est porta coeli (Genes. 28).
Quam David acutius intuens, et tota cupidine mentis inquirens, rationesque
hujus itineris cogitationibus tractans, et quasi pretiosa pigmenta fortius
terens atque comminuens, ut suavissimi late odoris fragrantia spargerent, ad
solemnitatem provocat festinantes, dicens: Aperite mihi portas justitiae, et
ingressus in eas confitebor Domino: haec est porta Domini, justi intrabunt per
eam (Psal. 117). Non est ergo, non est haereticorum ulla solemnitas:
nec qui errore decepti sunt, illius possunt communione laetari. Scriptum est
enim, Si bestia tetigerit montem, lapidabitur (Hebr. 12. 20).
Neque coelestium possunt recipere sacramenta verborum, qui divinis Ecclesiae
dogmatibus contradicunt. Totis itaque viribus animas nostras ab omni contagione
purgantes, dignas celebritati, quae imminet, praeparemus, ut possimus cum
sanctis canere: Deus Dominus, et illuxit nobis (Psal. 117).
De qua et alius Propheta conscius futurorum mystica voce testatur: Apparebit
Dominus in eis, et disperdet omnes deos Gentium (Soph. 2. 11).
Quando verba in opera commutata sunt, et ambigentium oculis rerum veritas
demonstratur, ut per efficientiam eorum, quae praedicta sunt, verborum veritas
comprobaretur, victoriae suae nos Deo faciente participes, ut et solemnitatis
possimus cum sanctis habere consortium, et illustris ejus adventus praeconia
frequentare. Etenim quod omnis terra variis fuerat illecebris depravata,
virtutes aestimans vitia, et e contrario vitia virtutes, dum inolescente
tempore, consuetudinem legem putaret [al. putat] esse naturae, et
tyrannica superbia iniqui praecesserant, et mendacium tempore roborarant [al. roborarent],
patres et magistri veritatis putabantur: unde acciderat [al. acciderit],
ut hominum error incresceret, et in ritum brutorum animalium utilia nescientes,
despicerent verum pastorem Dominum. ac furore raptati, tyrannos et principes
colerent quasi deos, imbecillitatem suam in ejusdem naturae hominibus
consecrantes. Per quae eveniebat, ut praesens periculum mortis effugerent, et
conciliarent sibi eos, quorum clementia crudelitate saevior erat.
4. Idcirco omnibus errore seductis, vivens sermo Dei in auxilium
nostrum venit ad terras, quae ignorabant cultum Dei, et veritatis solitudinem
sustinebant. Cujus rei testis est ille qui loquitur: Omnes deliquerunt,
simul inutiles facti (Rom. 3). Et Prophetae Christi auxilium
deprecantes: Domine, inclina tuos coelos, et descende (Psal. 143).
Non ut mutaret loca, in quo omnia sunt, sed ut propter salutem nostram, carnem
humanae fragilitatis assumeret, Paulo eadem concinente: Cum esset dives, pro
nobis pauper factus est, ut nos illius paupertate divites essemus (1.
Cor. 8). Venitque in terras, et de virginali utero, quem sanctificavit,
egressus homo, interpretationem nominis sui EMMANUEL, id est, nobiscum Deus,
dispensatione confirmans, mirum in modum coepit esse quod nos sumus, et non
desivit esse quod fuerat: sic assumens naturam humanam, ut quod erat ipse non
perderet. Quanquam enim Joannes scribat: Verbum caro factum est (Joan.
1), id est aliis verbis, Homo; tamen non est versus in carnem, quia
nunquam Deus esse cessavit. Ad quem et sanctus loquitur David: Tu autem ipse
es (Psal. 101). Et Pater de coelo contestatur, et dicit: Tu es
Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui (Luc. 2). Ut et
homo factus nostra confessione permanere dicatur quod fuit priusquam homo
fieret, Paulo nobiscum eadem praedicante: Jesus Christus heri et hodie, ipse
et in aeternum (Hebr. 13). In eo enim quod ait, ipse,
ostendit illum pristinam non mutasse naturam, nec divinitatis suae imminuisse
divitias, qui propter nos pauper effectus, plenam similitudinem nostrae
conditionis assumpserat. Ex tantis et talibus assumpsit hominem, duntaxat absque
peccato, ex quantis et qualibus nos omnes creati sumus, non ex parte, sed
totus, Mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus (I. Tim. 2. 5),
nulloque, quod nostrae similitudinis est, caruit, nisi solo peccato quod
substantiam non habet: neque enim inanimam carnem habuit, et pro anima
rationali ipse in ea Deus Verbum fuit, sicut dormitantes Apollinaris discipuli
suspicantur. Nec dicens illud in Evangelio: Nunc anima mea turbata est (Matth.
26. 38), divinitatem suam perturbationi subjacuisse testatur [al. testetur],
quod consequens est eos dicere, qui pro anima divinitatem in corpore ejus
fuisse contendunt; nec rursum solam animam sibi socians, susceptum implevit
hominem, ne ex similitudine carnis et ex dissimilitudine animae, mediae assumptionis
dispensationem implesse credatur: in carne nostri similis existens, et in anima
irrationabilium jumentorum, si tamen secundum illos, irrationabilis et absque
mente ac sensu est anima Salvatoris, quod impium est credere, et procul ab
Ecclesiastica fide, ne protinus illo percutiatur elogio, quo Propheta corripit
delinquentem, dicens: Ephraim sicut columba insensata non habens cor (Osse.
7. 11). Et quasi irrationalis audiat: Comparatus est jumentis
insipientibus, et similis factus est illis (Psal. 48). Nulli enim
dubium, quin irrationabilis et sine sensu ac mente anima jumentis
irrationabilibus comparetur: unde et Moyses scribit: Bovem triturantem non
infrenabis (Deut. 25). Et Paulus scriptum edisserens ait: Numquid
de bobus cura est Deo? an propter nos utique dicit (1. Cor. 9. 10)?
5. Propter nos igitur homo Salvator est factus, non propter bruta et
irrationabilia jumenta, ut similitudinem animae jumentorum absque sensu et
ratione susciperet. Sed nec illud, quod ejusdem haereseos sectatores
cavillantur et garriunt, Ecclesia suscipit [al. suscepit], ut prudentiam
carnis appellari putet animam Salvatoris, cum perspicue Apostolus prudentiam
carnis inimicam Deo appellet, et mortem (Rom. 8. 7): quod de Domino
dicere nefas est, ut anima ejus mors, et Dei inimica credatu. Si enim nobis
praecipit: Nolite timere eos qui possunt occidere corpus, et animam non
valent (Matth. 10. 28), cogentur stulta sua disputatione suscipere,
meliores esse nostras animas anima Salvatoris, dum illa prudentia carnis
asseritur, quae mors et inimica est Dei, nostra autem mori non potest. Quod
nequaquam ita intelligendum est, fratres carissimi, cum etiam prudentia animae
non possit anima nuncupari, et multo inter se differant: licet enim prudentia
animae in ea sit, cujus prudentia est: tamen alterum habet, alterum habetur: et
prius anima est, sequens versatur in anima. Quod si prudentia animae non est
anima, quanto magis carnis prudentia anima non potest appellari? Tendant
quantumlibet syllogismorum suorum retia, et sophismatum decipulas proponentes,
seipsos innectant laqueis, ne id quidem scientes, cujus vana scientia
gloriantur: et discant a nobis, quos gratis cogunt hujuscemodi disputationem
assumere, aliud esse quod sapit, aliud sapientia, aliud quoque quod sapitur. Et
haec non solum verbis inter se, sed et sensibus discrepare: quae enim sapit,
rationalis est anima: porro quae ex ipsa est, et ipsius, et non ipsa quae
sapit, appellatur sapientia: quod autem sapitur, res est quam respicit, eaque
gignitur ex sapiente sapientia, et non sapiens ipse, nec ipsa sapientia.
Tandemque desinant Dialecticae artis strophis simplicia Ecclesiasticae fidei
decreta pervertere, ut animam Salvatoris prudentiam carnis appellent, quam
Apostolus mortem et inimicam asserit Dei.
6. Sed et hoc modo nobis contra illos disserendum videtur. Scriptum est
de Verbo Dei: Omnia per ipsum facta sunt (Joan. 1. 3). Num
credibile est, sapientiam vel prudentiam carnis, quam illi animam Salvatoris
intelligunt, a Verbo Dei conditam, ut mortis, et inimicitiae contra Deum ipse
operator existeret, sibique eas, quod dictu nefas est, copulari? Quod si
nefarium est credere, et anima Salvatoris cunctis virtutibus pollet: ergo
prudentia carnis non erit anima ejus, ne ipse mortem et inimicitiam contra Deum
sibi junxisse credatur. Cessent Apollinaris discipuli ea quae contra
Ecclesiasticas regulas est locutus, propter alia ejus scripta defendere: licet
enim adversus Arianos et Eunomianos scripserit, et Origenem, aliosque
haereticos sua disputatione subverterit; tamen qui memor est illius praecepti: Non
accipies personam in judicio (Levit. 19. 15; et Deuter. 1. 17):
veritatem semper debet diligere, non personas; et scire quod in dispensatione
hominis, quam pro salute nostra unigenitus Filius Dei dignatus est assumere,
non sit alienus a culpa, qui super anima illius, perversa et intellexit, et
scripsit. Sicut enim Apostolus ait: Si expendero omnem substantiam meam, et
tradidero corpus meum, ut ardeam, caritatem autem non habuero, nihil mihi
proderit (1. Cor. 13), ita sive iste, de quo nunc sermo est, sive
Origenes, et alii haeretici, quamvis scripserint aliqua, quae Ecclesiasticae
fidei non repugnent; tamen non erunt absque crimine, et in his, quae
principalia sunt, et ad salutem credentium pertinent, Ecclesiasticae fidei
repugnantes. Neque enim, ut ipse cum sectatoribus suis nititur approbare,
Dominus noster atque Salvator animam sine sensu assumpsit et mente, aut mediam
partem ejus, duasque [f. duasve] de tribus, sive tertiam, ut imperfecte
hominem salvaret assumptum: quia nec media, nec reliquae portiones perfecti
nomen accipient. Et sicut quod perfectum est, caret imperfecti vitio, sic quod
imperfectum est, perfectum non potest dici. Et si imperfecte similitudinem
nostram, vel ex parte susceperat, quomodo in Evangelio loquebatur: Nemo
tollit animam meam a me: potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo
sumendi eam? (Joan. 10. 18) Quae autem tollitur, atque deponitur,
nec irrationalis, nec absque mente et intelligentia dici potest, sed e
contrario rationalis et intelligibilis, et mentem habens, ac sentiens.
7. Atque ita ipse disputationis ordo convincit, nihil a Domino
imperfectum esse susceptum, sed assumptum ab eo hominem plene, perfecteque
salvatum. Nulli enim dubium, quin irrationabilium jumentorum animae non
ponantur et resumantur, sed cum corporibus pereant, et in pulverem
dissolvantur. Porro Salvator tollens animam, et separans a corpore suo, tempore
passionis, rursum eam in resurrectione suscepit. Et multo antequam id faceret,
loquebatur in Psalmo: Non derelinques animam meam in inferno, nec dabis
sanctum tuum videre corruptionem (Psal. 15). Nec credibile est quod ad
inferos caro ejus descenderit, vel prudentia carnis, quae appellata sit anima,
inferis apparuerit: sed quod corpus ejus positum in sepulcro sit, et ipse nec
de corpore et sapientia carnis, nec de divinitate sua dixerit, Non
derelinques animam meam in inferno, sed vere de nostrae naturae anima, ut
perfectam ac rationalem, et intelligibilem atque sensibilem ad inferos animam
descendisse monstraret. Hortamur eos qui talia sapiunt, ut relictis
haereticorum erroribus, acquiescant Ecclesiasticae veritati, et festivitatem
dominicae passionis non faciant imperfectam, ne principalem et majorem hominis
partem in Salvatore negent, absque anima et mente corpus illius asserentes. Si
enim ita erat, quid de se volens intelligi, loquebatur: Pastor bonus animam
suam ponit pro ovibus (Joan. 10)? Et si tantum carnem hominis
assumpserat, cur in passione dicebat: Spiritus promptus, caro autem infirma
(Matth. 26)?
8. Unde sciendum est, quod ex omni parte temperatum humanae conditionis
exhibens sacramentum, perfectam similitudinem nostrae conditionis assumpserit,
nec carnem tantum, nec animam irrationalem, et sine sensu, sed totum corpus
totamque animam sibi socians, perfectum in se hominem demonstravit [f. demonstrarit],
ut perfectam cunctis hominibus in se, et per se largiretur salutem; habensque
nostri consortium, qui de terra conditi sumus, nec carnem deduxit de coelo, nec
animam, quae prius substiterat, et ante carnem ejus condita erat, suo corpori
copulavit, sicut Origenis nituntur docere discipuli. Si enim anima Salvatoris,
antequam ille humanum corpus assumeret, in coelorum regionibus morabatur, et
necdum erat anima illius: impiissimum est dicere, ante corpus eam fuisse
Domini, agentem aliquid et vigentem, et postea in animam illius commutatam.
Aliud est, si possunt de Scripturis docere, antequam nasceretur ex Maria,
habuisse hanc animam Deum Verbum, et ante carnis assumptionem animam illius
nuncupatam. Quod si et auctoritate Scripturarum, et ipsa suscipere ratione
coguntur, Christum non habuisse animam, antequam de Maria nasceretur (in
assumptione enim hominis et anima ejus assumpta est) perspicue convincuntur
eamdem animam et illius, et non illius fuisse dicere. Sed cessent illi a
novorum dogmatum impietate furibundi. Nos Scripturarum normam sequentes, tota
cordis audacia praedicemus, quod nec caro illius, nec anima fuerint priusquam
de Maria nasceretur. Nec ante anima in coelis sit commorata, quam eam postea
sibi junxerit: nihil enim nostrae conditionis e coelo veniens secum Dominus
deportavit. Unde quidquid contrarium est veritati, evangelica falce succidens,
loquitur: Omnis plantatio, quam non plantavit Pater meus coelestis,
eradicabitur (Matth. 15. 13). Verbum opere, comminationem fine consummans,
et dictorum potentiam expletione rerum probans: ut quidquid sermo pollicitus
est, gestorum veritas exhiberet.
9. Origenes impugnatur. — Sciant igitur se hujus solemnitatis
alienos non posse nobiscum celebrare Dominicam passionem, qui Origenem, ut loquar
aliquid de fabulis Poetarum, hydram omnium sequuntur haereseon, et erroris se
habere magistrum et principem gloriantur. Quamvis enim innumerabiles texuerit
libros, et garrulitatis suae, quasi damnosae possessionis mundo reliquerit
haereditatem, tamen scimus lege praeceptum: Non poteris constituere super te
hominem alienum, quia non est frater tuus (Deuter. 17. 15). Qui enim
diverso tramite ab Apostolorum regulis aberravit, quasi indignus et profanus
choro Christi, et consortio mysteriorum ejus, de solemnitate Christi ejicitur:
et a patribus, majoribusque natu, qui Salvatoris Ecclesiam fundaverunt, procul
pellitur philosophorum pannos laceros ac veteres nitens novo et firmissimo
Ecclesiae consuere vestimento, et veris falsa sociare, ut ex illorum vicinitate
fortior probetur infirmitas, et hujus pulchritudo violetur.
10. Praecipuae Origenis haereses. — Quae enim illum ratio, quis
disputationum ordo perduxit, ut allegoriae umbris et cassis imaginibus
Scripturarum tolleret veritatem? Quis Propheta sentire docuit, propter ruinam
et lapsus de coelis animarum, Deum esse compulsum corpora fabricare? Quis,
juxta beatum Lucam (Cap. 1. v. 2), eorum qui viderunt et ministri
fuerunt sermonis Dei, huic tradidit ad docendum, negligentia, et motu, et fluxu
de altioribus rationabilium creaturarum, provocatum Deum mundi hujus condere
diversitatem? cum creationem ejus Moyses explicans dixerit, nec indicaverit
[al. judicaverit] propter aliquas causas praecedentes, de rationabilibus
sensibilia, de invisibilibus visibilia, de melioribus pejora prolata, quod
apertissime Origenes praedicat. Dicit enim propter peccata intelligibilium
creaturarum mundum esse coepisse; nolens Pascha celebrare cum sanctis, neque
cum Paulo dicere: Invisibilia Dei, a creatura mundi per ea quae facta sunt,
intellecta conspiciuntur (Rom. 1): Nec cum Propheta vociferari: Consideravi
opera tua, et obstupui. Aliter enim mundi pulchritudo subsistere non
valebat, nisi eum varius creaturarum implesset ornatus. Denique sol et luna,
duo magna luminaria, et stellae reliquae antequam hoc essent, in quod eas
creatas quotidiani cursus testatur officium, non erant absque corporibus, nec
propter aliquas causas, simplicitatem pristinam relinquentes, corporibus
circumdatae sunt, ut ille somniat, contraria fidei dogmata struens. Nec animae
in coelorum regionibus aliquid peccaverunt, et idcirco in corpora relegatae
sunt. Si enim hoc ita esset, oportuerat Salvatorem nec ipsum corpus assumere,
et animas de corporibus liberare debebat eo tempore, quando in baptismate
peccata dimittit; statim baptizatum de corporis vinculis solvere, quae propter
peccata in condemnatione [f. condemnationem] peccati facta commemorat.
Sed et resurrectionem corporum frustra pollicetur, si expedit animabus absque
gravitate corporum ad coelum levius subvolare. Ipse quoque resurgens carnem
suam suscitare non debuit, sed solam divinitati animam copulare, si melius est
absque corporibus quam cum corporibus vivere.
11. De corporibus. — Quid sibi autem vult, crebro animas et
vinciri corporibus, et ab eis dividi praedicare: et multas nobis inferre
mortes? ignorans Christum idcirco venisse, non ut post resurrectionem
corporibus animas solveret, aut liberatas rursus aliis corporibus indueret, et
de coelorum regionibus descendentes, sanguine et carne vestiret; sed ut semel
corpora suscitata incorruptione et aeternitate donaret. Sicut enim Christus
mortuus ultra non moritur, nec mors ei dominabitur; ita nec corpora suscitata
post resurrectionem secundo, vel frequenter intereunt, nec mors eis ultra
dominabitur, neque in nihilum resolventur: quia totum hominem Christi salvabit
(f. salvavit] adventus.
12. De Angelis. — Sed et illud a solemnitate Christi Origenem
alienum facit, quod Principatus, Potestates, Fortitudines, Thronos, ac
Dominationes, non ab initio in hoc conditas refert, sed post creationem sui
aliquo honore dignas factas, et aliis suis similibus propter negligentiam ad
inferiora delapsis, has inclytis nominibus appellatas: ut (juxta errorem ejus)
non eas condiderit Deus Principatus et Potestates, et reliqua: sed aliorum
peccata illis materiem tribuerint gloriarum. Et quomodo Paulus Apostolus
scribit: "In Christo creata sunt omnia in coelis, et in terra, visibilia
et invisibilia, sive Throni, sive Dominationes, sive Principatus, sive
Potestates, omnia per illum, et in illo creata sunt, et ipse est ante omnia (Coloss.
1):" si intelligeret vim verbi per quem dicitur: Creata sunt omnia,
nosset utique ab initio ita eas conditas, et non aliorum socordiam, et in
inferiora prolapsum, occasionem dedisse Deo, ut illas, Principatus, et
Potestates, et Fortitudines reliquas nominaret: maxime cum creaturarum
pulchritudo consistat in ordine dignitatum. Sicut enim de sole et luna, et
stellis scriptum est: "Fecit Deus duo luminaria magna: luminare majus, ut
praeesset diei, et luminare minus, ut praeesset nocti, et stellas, et posuit
illas in firmamento coeli, ut lucerent super terram" (Gen. 1), nec
praemium bonorum operum reciperent, ut post conditionem sui in firmamento coeli
lucerent, et diebus sive noctibus succederent; sic Principatus et Potestates,
quae in coelorum regionibus conditae sunt, non post bona opera in haec
profecisse sentimus, sed sic ab initio conditas: neque enim Origenis et
discipulorum ejus imitamur errorem, qui putant in similitudine [l. similitudinem]
daemonum et diaboli, qui propria voluntate talia nomina officiaque sortiti
sunt, Principatus et Potestates, Virtutes et Thronos, et Dominationes post
conditionem sui, boni aliquid perpetrasse, ut aliis ad inferiora delapsis, ad
excelsa conscenderent, et his nominibus insignirentur, habentes postea, quod
prius non habuerant. Quae dicentes, non intelligunt, Pauli se sententiae
contraire, in Christo creatos Principatus, et Potestates, et Thronos, et
Dominationes, loquentis. Quod autem dicit, creatos, nulli dubium est,
quin sic ab exordio conditi sint, et non postea istiusmodi acceperint
dignitates.
13. De Spiritu Sancto. — Verum haec breviter sanxisse sufficiat: ad
aliam ejus veniamus impietatem, quam velut de profundissimis tenebris eructans
loquitur, et blasphemiarum suarum pessimam mundo reliquit memoriam. Dicit enim
Spiritum Sanctum non operari ea quae inanima sunt, nec ad irrationabilia
pervenire. Quod asserens non recogitat, aquas in baptismate mysticas adventu
Sancti Spiritus consecrari: Panemque Dominicum, quo Salvatoris Corpus
ostenditur, et quem frangimus in sanctificationem nostri: et sacrum calicem
(quae in mensa Ecclesiae collocantur et utique inanima sunt) per invocationem
et adventum Sancti Spiritus sanctificari. Si ad irrationabilia, et ad ea, quae
absque anima sunt, Sancti Spiritus fortitudo non pervenit, cur David canit: Quo
abibo a Spiritu tuo (Ps. 1. 38. 8)? Quod dicens, ostendit Sancto
Spiritu omnia contineri, et illius majestate circumdari: si omnia in omnibus,
utique et irrationabilia, et inanima sunt. Et aubi legimus: Spiritus Domini ruplevit
orbem terrarum (Sap. 1. 7). Quod nunquam Scriptura memoraret, nisi
irrationabilia quaeque, et inanima illius numine complerentur. Verum non est
contentus hoc fine blasphemiae, sed in morem lunaticorum, qui furorem suum
illisione dentium, et spumantium salivarum ejectione testantur, rursum eructat,
et dicit Filium Dei, id est, rationem (τὸν
Λόγον), et sermonem, ac virtutem ejus, ad ea
tantum quae rationabilia sunt, pervenire. Quod audiens, miror unde sumpserit,
aut quomodo legisse se nesciat: Omnia per ipsum facta sunt (Joan. 1):
ex quo approbatur, ad cuncta Verbi Dei fortitudinem pervenire. Forsitan oblitus
et illius historiae, quando virtute Christi Lazarus suscitatus est, cujus
utique corpus, eo tempore quo de morte surgebat in vitam, ut anima, ita et
ratione caruit. Ignoravit et illud, quod de quinque panibus quinque millia
saturata sunt hominum, exceptis mulieribus, et infantibus: et superfuerunt
duodecim cophini fragmentorum (Matth. 14). Quod utique Christi fortitudo
perfecit. Arbitror eum nec illius miraculi recordatum, quando irrationabiles
maris fluctus divino calcans pede, tranquillitati navigantium reddidit. Quae
Christi virtus, et non alterius patravit imperium. Quomodo ergo non toto corde
et animo et corpore perhorrescit, dicens, fortitudinem Verbi Dei irrationabiles
creaturas non posse pertingere? Et qui jactat se in scientia Scripturarum, et
putat tanta legisse, quanta nullus hominum legerit, sciat scriptum, quod
aegrotantes in lectulis deferebant, et ponebant in triviis et plateis, ut Petri
eos umbra contingeret et sanaret (Act. 5), quod sacra Apostolorum Acta
testantur, arguentia Origenis stultitiam, per quae id Apostolorum umbra fecisse
convincitur, quod ille Filium Dei, Verbum Dei non potuisse testatur.
14. De Providentia Dei. — Simili errore deceptus, et nesciens
quid loquatur, eorum qui nolunt Dei providentiam usque ad omnes creaturas, et
mundi inferiora descendere, sed tantum in coelorum regionibus commorari, ut
scilicet id umbra fecerit Petri, quod implere Salvatoris fortitudo non
quiverit. Sed et ad illa veniamus: Apostolo enim de primogenito Filio Dei
perspicue proclamante: "Hoc intelligat unusquisque in nobis, quod et in
Christo Jesu, qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se
aequalem Deo, sed seipsum exinanivit, formam servi accipiens" (Philip.
2): ille ausus est dicere, quod anima Salvatoris se evacuaverit, et formam
servi acceperit, ut Joannes mentitus esse credatur, qui ait: Verbum caro
factum est (Joan. 1), similem nostrae conditioni ingerens
Salvatorem, dum non est ipse qui se evacuavit, et formam servi accepit: sed
anima illius; et fidem, quae omnium confessione firmata est, sua impietate
dissolvit. Si enim anima Salvatoris est, quae fuit in forma Dei, et aequalis
Deo, juxta Origenis insaniam, aequalis autem Deo Filius Dei est, et quod
aequale Deo est, ejusdem convincitur esse substantiae, ipse nos disputationis
ordo perducit, ut unius naturae animam et Deum esse credamus. Quod cum dicat,
sequitur, ut nostras quoque animas non alterius a Deo naturae esse contendat
(nullique dubium, nostras animas, et animam Salvatoris unius esse substantiae) ut
jam factor atque factura unius naturae sint. Et quomodo in Christo creata sint
omnia, si animae hominum ejusdem cum creatore substantiae sunt? Verum non est
ita, fratres, nec anima Salvatoris, sed ipse Filius Dei cum esset in forma Dei,
et aequalis Deo, se exinanivit, formam servi accipiens. At Origenes in
profundum impietatis demersus coenum, non intelligit se Gentilium esse
participem, qui idola pro Deo venerantes: "dicentes se esse sapientes,
stulti facti sunt, et immutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem
imaginis corruptibilis hominis" (Rom. 1): quod et iste incurrens,
simili errore deceptus est: in forma enim et aequalitate Dei animam Salvatoris
affirmans, sicut superior sermo memoravit, impietati ethnicae aequalis est. Ut
enim illi immutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis, dicentes, deos esse qui non erant; sic iste immutavit
gloriam incorruptibilis Dei, in forma illius et aequalitate animam Salvatoris
asserens, quae creata est; et hanc se evacuasse, et non Verbum Dei ad terrena
venisse, sicut Apostoli affirmat auctoritas.
15. Nec erubescit, ex multiloquio immemor sui, et animam hominis nolens
a conditionis exordio sic vocatam, sed ex eo quod quae prius mens et sensus
erat, frigus negligentiae et infidelitatis assumpserit. Quae etymologia magis
Graecae huic, quam Latinae linguae convenit. Si autem aequalem Deo, et in forma
illius constitutam animam asserit Salvatoris, ergo et illa ex frigore caritatis
sortita vocabulum est, et prioris nominis perdidit dignitatem. Generalis enim
illius disputatio est, animas hominum appellatas ex eo quod calorem pristini
fervoris amiserint. Igitur si omnium animae, recepto frigore, sunt vocatae, et
confitetur animam habuisse Salvatorem, sequitur ut et ipsam de mente et sensu
dicat ad hujusmodi vocabulum commigrasse. Quod licet sermone taceat, apertaque
impietas illius insaniam reprimat, tamen ipsa dicere necessitate compellitur,
quae prioribus dictis ordine nectit sequentia. Aut enim negare debet habuisse animam
Salvatorem, ut apertissime contra Evangeliorum veniat auctoritatem: aut si non
potest sibi contraria loqui, etiam hanc ex frigore caritatis de mente et sensu
confitebitur animam nuncupatam; omnium quippe animas, qui recesserint a Deo, et
calorem divinae caritatis amiserint, ex frigore aestimat appellatas. Quis non
credat eum hoc sacrilegii fine contentum?
16. Aliam rursus Filio Dei nectit calumniam, et his verbis loquitur.
Sicut Pater et Filius unum sunt, ita et anima, quam assumpsit Filius, et ipse
Filius Dei unum sunt. Nec intelligit Patrem et Filium unum esse propter
communionem substantiae, et eamdem divinitatem: Filium autem Dei et animam ejus
diversae, et multum inter se distantis esse naturae. Etenim si sicut Pater et
Filius unum sunt, sic et anima Filii et ipse Filius unum sunt, unum erit Pater
cum anima Salvatoris, et ipsa dicere poterit: Qui videt me, videt et Patrem
(Joan. 14. 9). Sed non est ita: absit hoc ab ecclesiastica fide, Filius
enim et Pater unum sunt, quia non est inter eos diversa natura; anima autem et
Filius Dei et natura inter se discrepant, et substantia, eo quod et ipsa a
Filio condita, sit nostrae conditionis atque naturae. Si enim sicut Pater et
Filius unum sunt, sic anima Filii Dei et ipse Filius unum sunt, unum erit, ut
jam diximus, anima et Deus Pater; et anima Salvatoris, splendor gloriae et
forma substantiae ejus esse credetur. Verum hoc dicere impium est atque
blasphemum. Ejusdem igitur impietatis est, Filium et animam illius unum dicere,
atque Patrem et Filium esse unum negare. Rursum immemor sui, contraria sibi
loquitur, ait enim: Anima quae turbata est, et tristis effecta (Marc. 14.
34), non erat ipsa unigenitus et primogenitus omnis creaturae, nec Verbum
Dei, quod conditionem animae superans, et vere Filius Dei in evangelio
loquebatur: Potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo iterum sumendi
illam (Joan. 10. 18). Ergo si melior est et potentior Filius Dei
anima sua, quod nulli dubium est, quomodo anima illius in forma Dei esse
poterat, et aequalis Deo quam cum dicat se evacuasse, et servi assumpsisse
formam; omnes haereticos magnitudine blasphemiae superat. Si enim in forma Dei,
et aequalis Deo Verbum Dei est, in forma autem Dei et aequalitate ejus anima
Salvatoris est, quomodo poterit inter aequalia aliud esse majus, aliud minus?
Ea enim quae inferioris naturae sunt, sublimiorem naturam atque substantiam sui
dejectione testantur.
17. Non ei sufficit ista blasphemia, sed trans flumina Aethiopiae
currum stultitiae suae dirigens, iterum furibundus exsultat, tot dicens
voluntate sua Deum condidisse rationabiles creaturas, quot poterat gubernare:
ut virtutem Dei imbecillitati hominum, et caeteris quae creata sunt, comparet.
Nam in humano corpore tot fortitudo ejus membra sustentat et regit, quot potest
ex eis infusa vegetare: et eam nobis tribuit temperantiam, quam valet sua
praesentia regere, tantumque virtute sustentat, quantum possunt membra hominum
sustinere. Deus autem major his quae ipse fabricatus est, cum illis mensuram in
creatione praestiterit, quam rerum ordo poscebat, et quo amplius sustinere non
poterat, plus potest, quam ea quae facta sunt, capiunt. At ille, columen
veritatis, terminabilem Dei asserit fortitudinem, et minorem artibus hominum.
Caementarii quippe, et hi qui struendarum domorum callent scientiam, majora
possunt aedificare, quam fecerunt: si tamen queant fundamenta sustinere, quae
superaedificanda sunt; nec fabricatio cogitationis artium finis est. Cumque
opera tanta perfecerint, quanta rerum necessitas flagitabat, habeantque
mensuram ultra quam si fuisset aliquid exstructum, indecens et inutile
probaretur, ars ipsa plus mente continet, quam opere demonstravit: nec fine
rerum finis imponitur scientiae; si tamen, ut dixi, quidquid mens conceperit,
et magnitudine operum cogitatio dilatarit, possint ea quae subjecta sunt,
sustinere. Et quomodo non impium est, humanae arti finem non imponere, nec
operibus suis artificum scientiam coaequare; et Deum tanta fecisse dicere
rationabilium creaturarum, quanta facere poterat? Audiat ergo et discat impius:
Non [al. Quod non] tanta est virtus Dei, quantas fecisse dicitur
rationabiles creaturas: sed imponens mensuram operibus, ultra quam esse non
poterant, et rerum numerum dispositionis suae arte concludens, ipse mensura et
numero non tenetur. Ex quibus liquido apparet, non eum tanta fecisse, quanta
poterat, sed quantum rerum necessitas expetebat, tantum ejus fecisse virtutem.
Ponamus exemplum, ut quod dicimus, manifestius fiat. Si quis opulentus
paterfamilias convivas ad coenam voluerit invitare, et tantas offerre dapes,
quae implere possint aviditatem coenantium, non statim quantum illi comederint,
et quantum eis fuerit praeparatum, tantum dives dominus habere poterat; sed
praebuit eis quantum convivii dignitas exposcebat: sic et omnipotens Deus,
vincens comparationis exemplum, non tantas fecit creaturas, quantas poterat,
sed tantae ab eo factae sunt, quantae debebant fieri. At ille verbositatis
seminarium contexit, et replicat, et ait: Tanta fecit Deus, quanta poterat
comprehendere, et sibi habere subjecta, suaque providentia gubernare. Nec audit
Prophetam dicentem: "Si omnes gentes, ut stilla de situla, et sicut
momentum staterae computatae sunt, et quasi saliva deputabuntur, etc., cui
assimilastis Deum" (Isai. 40. 15, et 18)? Et rursum: "Quis
mensus est manu aquam, et coelum palmo, et omnem terram pugillo (Ibid. 12)?"
Si ad comparationem fortitudinis Dei aqua mensuratur manu, et coelum palmo, et
omnis terra pugillo (haec autem per metaphoram dicuntur, ut eorum quae facta
sunt vilitas ex factoris magnificentia comprobetur; neque enim diversitate
membrorum compositus est Deus): quo modo tanta fecisse dicitur, quanta poterat
sua virtute comprehendere?
18. Calcemus quod coepimus, et sensum nostrum plenius explicemus.
"Si omnes gentes quasi stilla de situla, et quasi momentum staterae
reputatae sunt, et quasi saliva reputabuntur:" per quae verba omnium
creaturarum vilitas et parva substantia demonstratur, ut appareat
incomparabilis sublimitas Dei; ergo et fortitudo ejus, sicut stilla de situla,
et sicut momentum staterae, et saliva hominis reputabitur, si, juxta Origenem,
tanta fabricatus est, quanta poterat sua virtute comprehendere: et necesse est
numero mensuraeque factorum, Dei fortitudinem coaequari, si non potuit facere
majora quam fecit. Verum non puto quempiam, non dico hominum, sed ne daemonum
quidem haec de co audere confingere, quae ille et sensit, et scripsit, tantam
Deum fecisse materiam, quantam ornare poterat et in rerum formas dividere. Quae
sentiens, rursum discat a nobis, non quanta fecit Deus, tanta facere poterat,
sed quantam mensuram rerum ordo poscebat, tanta fabricatus est Deus, multo
majorem habens et artem et fortitudinem, quam ea quae facta sunt, numerum atque
mensuram. Et hoc sciat Prophetarum testimoniis comprobari, e quibus [sup. unus]
ait: Operuit coelos virtus ejus: Et alter clamitat: Terram autem
sicut nihili fecit: ut majorem Dei esse virtutem his quae facta sunt,
praedicarent [al. praedicaret]. Porro quod dixit: terram sicut nihili
fecit, de universis creaturis Apostolus interpretans loquitur: Qui vocat
ea quae non sunt, tanquam sint (Rom. 4). Ut et per haec verba
discamus, majorem esse fortitudinem Dei, quam ea quae ab illo facta sunt. Et
non erubescit contra Dei fortitudinem disputans dicere, quod tantum possit
Deus, quantum ei ad operandum materia ministrarit! Nec intelligit aliam naturam
esse factorum, et aliam ejus qui factor est Deus, neque posse tantum illam de
qua aliquid fit, quantum is potest, qui ex ea aliquid fabricatur: diversarum
enim substantiarum diversa est virtus atque conditio.
19. Quapropter si volunt cum Ecclesia dominicum Pascha celebrare, qui
auctoritati Scripturarum Origenis praeferunt deliramenta, audiant inclamantem
Deum: Et non ostendi illa tibi ut ambulares post ea: Ac Prophetam
lacrymabiliter commonentem: O o fugite de terra Aquilonis, dicit
Dominus, quia a quatuor ventis congregabo vos, in Sion salvamini, qui
habitatis filiam Babylonis (Zach. 2.). Ut erroris tenebras,
frigusque ignorantiae relinquentes, ad ortum solis justitiae, juncti magorum
studiis convertantur, et inhabitantes calidissimam plagam coeli, quae in
Scripturarum fervore sentitur, pastores ecclesiasticos, spreta Origenis
amentia, sciscitentur, et dicant: Ubi est qui natus est rex Judaeorum (Matth.
2. 2)? Cum illum invenerint jacentem in praesepi, humili videlicet eloquio
Scripturarum, offerant [al. offerunt] ei aurum, et thus, et myrrham: id
est, fidem probatam, et omni veritatis splendore fulgentem, conversationisque
beneolentis fragrantiam, et continentiam, luxum voluptatis, et fluitantia
carnis incentiva siccantem. Qui enim post crebras commonitiones, ecclesiasticae
fidei contradicunt, duplici languore detinentur, nequitia, et imperitia, et in
morem serpentum toti ad terrena conversi, adhaerentesque humo, bonis mala
praeferunt, nec noverunt, quae sit differentia vitiorum atque virtutum, et de
sanctis Scripturis in correptionem, et sanitatem sui medicamenta contemnunt, in
morem praegnantium mulierum, veritatis fastidia sustinentes, quae solitos cibos
respuunt, et noxia quaeque sectantur; nec valent contra veritatis radios clarum
animae lumen intendere: despicientes ecclesiasticam disciplinam, quasi porci
volutantur in coeno, et unguenta contemnunt. Sed justum est, ut saltem de
exemplis quae inferimus recipiant sanitatem. Sicut enim oculo officit lippitudo,
et totum corpus depopulatur febris, aes quoque et ferrum paulatim rubigo
consumit, ita dogmatum perversorum perniciosa contagio animarum negligentium
pulchritudinem violat, et deformi eas [al. eos] mendaciorum pallore
perfundit. Obsecro, fratres, ut ignoscatis dolori meo, sceleratas doctrinas in
medium proferenti. Licet enim per Babyloniae flumina transierimus, ut captivos
ibidem commorantes ad festivitatem Jerusalem pergere suaderemus, tamen
misericordia Dei ipsi captivitatem non sensimus, prosperis ventis Scripturarum
vela pandentes. Nec obruerunt nos doctrinae haereticae gurgites intumescentes,
nec mendaciorum tempestas terruit, neque torrentes iniquitatis in medio eorum
pelago pertraxerunt, ubi juxta Psalmistam canentem, Reptilia quorum non est
numerus (Ps. 103. 25), et Draco diabolus commorantur, venenatissimum
animal sanctorum lusibus patens: nec, ut cuncta brevi sermone concludam, ex
omni parte ventorum flabra consurgentia ecclesiasticam navem subvertere
potuerunt, et studiorum nostrorum saevo turbine operire remigium. Et cum
Salvatore Domino, instar discipulorum illius, navigantes transfretavimus, et
portum quietis intrantes, pulcherrimum divinorum voluminum littus amplectimur;
varios carpentes flores scientiae, et nivea membra sapientiae pressis figentes
osculis, in ejus haeremus amplexibus, et si Dominus concesserit, viventes cum
ea, et in illius perseverantes amore, cantabimus: Amator fui pulchritudinis
ejus (Sap. 8). Quotquot enim diligentius Scripturas sanctas legunt,
et per picta sermonum coelestium prata discurrunt, hac beatitudine perfruuntur
[al. perfruentur]. Qui autem relinquentes dominicae solemnitatis
virorem, ad deserta transcendunt, in morem urbium quae absque muro sunt,
hostiles daemonum impetus sustinent.
20. Quapropter imminentia festa celebrantes, intelligamus et
nosmetipsos, et universa quae nostra sunt; scientiamque, et rationabilem animam
nostram, quasi matrem, omni studio amplexemur, habentes radicem sermonis, atque
rationis scientiae notionem, sermonem autem, ut ita dicam, operis vestibulum.
Porro opus sermonis et scientiae aedificii tecta perfecta, et firmissimum domus
culmen impositum. Sermo enim, et ratio, et scientia, et fides absque opere
cassa sunt et instabilia. Et ut aliquid propter eos, qui dialecticis artibus
instituti sunt, ex illa doctrina videamur assumere; quo modo si verbum nomini
conjungamus, perfectus sensus efficitur, verbumque, si solum fuerit, aut nomen
sine verbo, nihil est omnino quod dicitur; sic scientia absque opere, et opus
sine fide infirma sunt et caduca: et, e contrario, scientia operi copulata
perfectae virtutis indicium est. Tacita quippe animi cogitatio arcanus ejus est
sermo, quae per linguam forinsecus resonans, profert mentis sententiam. Cumque
sermo fuerit opere consummatus, scientiae et cogitationi nostrae finis
imponitur. Atqui cogitationis, et sermonis, et operis reddemus rationem in
judicio, accusantibus se invicem cogitationibus nostris, sive defendentibus, in
die qua judicaturus est Deus abscondita hominum, per Jesum Christum sicut
Paulus Apostolus scribit.
21. Quod cum ita sit, appropinquante festivitate Domini, dicamus istis,
quos Origenis error involvit, et fraudulentia captivos tenet: Fugite de
medio Babylonis, et resalvate unusquisque animam suam (Jerem. 51). Quamvis
enim juxta vaticinium prophetae, Babylon calix aureus esse dicatur, et
compositione ac lepore verborum, veritatis pulchritudinem praeferat, et
transfiguret se in Angelum lucis: tamen sciendum, quod quicumque bibunt de vino
illius, moventur et corruunt, et contriti lamentatione sunt digni. Nos autem
mortiferis perturbationibus resistentes, muro continentiae vallemus animam, et
libertatem illius quotidiana virtutum exercitatione tueamur. Sicut enim venditi
servi, eorum qui pro eis dedere pretium, et famuli et verberones vocantur: ita
qui animas suas variis vendidere desideriis, horum, quibus se tradiderint,
famuli nuncupantur, et quasi crudelibus obediunt dominis. Cumque et emendatores
erroris sui rigida fronte contemnant, temeritate stultitiam defendentes,
ignorant, quod audacia nihil sit aliud, ut mihi quidem videtur, nisi absque
sensu et cogitatione sententia, procul a se fugans gubernatorem perturbationum
animum. Cumque tali fuerit conspoliata anima praesidio, praeceps in profundum
fertur impietatis, et quasi quodam amarissimo rheumate lumen mentis obscurat,
oculumque ejus, secundum eloquium Scripturarum, intractabili tenebrarum nocte
circumdat.
22. Unde qui Origenis erroribus delectantur, festivitatis dominicae non
sperent praeconia: nec unguenta, aurum, et margaritas quaerant in luto, neque
matrem suam Ecclesiam, quae eos genuit et nutrivit, in magnis urbibus lacerent,
qui aliquando propter illum et discipulos ejus gentilium in nos odia superant,
et in dilectione eorum in nos maledicta congeminant, divitumque obsident fores,
nec audire metuunt cum Judaeis: Filios genui et exaltavi, ipsi autem me
spreverunt (Isai. 1). Qui mihi videntur nescire omne verbum
veritatis, non habens fundamentum, etsi ad horam audientem illexerit, ut putet
verum esse quod non est, paulatim dissolvi, et in nihilum redigi; universamque
sententiam, quae in morem torrentis de pessima mente profertur, obruere
auctorem suum: et litteras syllabasque, quibus erat contexta, perdentem, absque
sensu et sono, et ulla imagine derelinqui, et instar venenatissimi colubri
percutere prolatorem suum, statimque retrahere caput, et quasi in foramine
mentis tabescere atque consumi. Nam mendaciorum finis interitus est. Illi qui
quondam jactabant se solitudinis amatores, saltem parvulam ad occultanda
maledicta, super labia furoris sui aedificent cellulam, non de sanctis
Jerusalem lapidibus, sed informibus Babylonis saxis, quae indolata et
inaequalia ruiturae domus parietes fulciant. Quanquam effeminatis [f. efferatis]
auribus, et Gentilium odiis se nostri detractione commendent, carpentes
ecclesiasticam disciplinam, et patientia nostra quasi quodam temeritatis fomite
abutentes; tamen aliquando taceant et quiescant, et audiant Prophetam dicentem:
Prohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum (Ps. 33).
Desiderentque ea sapere, quae digna sunt vita sancta, et Ecclesiae principem ac
magistrum non contristent Deum.
23. Vos autem obsecro, fratres, ut in commune oremus pro eis, et
prophetali voce dicamus: Quis dabit capiti meo aquam, et oculis meis fontem
lacrymarum? et plorabo die ac nocte vulneratos filiae populi mei (Jerem.
9): Dei misericordiam deprecantes, ut liberet eos errore quo vincti sunt:
et odium, quo adversum nos frustra insaniunt, amore commutent. Unde et nos
obliti injuriarum, indulgentissimo eos cupimus recipere sinu, et illorum
sanitatem et conversionem ad Deum, propriam sanitatem et gloriam computamus. Et
si aliter non possunt curari, nisi nostra humilitate, ultro eis satisfaciamus;
nihil eis intulimus injuriae, nihil nocuimus, tametsi indignantur, et saeviunt
contra Ecclesiae medicamina, quibus vulneratis sanitas redditur. Nos quae
scimus, loquimur, et quae didicimus, praedicamus: orantes, ut qui
ecclesiasticas despiciunt regulas, normam recipiant veritatis, nec propter
hominum confusionem, per quam difficulter errantes corrigi solent, perdant
utilitatem poenitentiae. Et nunc dicimus, et ante praediximus, et idem
frequenter ingerimus, vagari eos nolumus, nec per alienas errare provincias,
sed ad extorres et furibundos cum Propheta clamamus, et loquimur: Salvamini
de terra, et revertimini, et nolite stare: recordamini qui procul estis a
Domino, et Jerusalem ascendat super cor vestrum (Jer. 51. 50).
24. Forsitan haec audientes, ecclesiasticae congregationis amor subeat,
et recordentur fraternae in commune laetitiae, et hymnorum, quibus cum caeteris
Dominum concinebant, frigusque odiorum dilectionis calore commutent, et
intelligant nos medicos, non inimicos, indulgentissimos patres, non hostili
tumentes superbia. Neque enim fieri potest, ut quos salvari volumus, perire
cupiamus, et non eis ecclesiasticam virgam converti in baculum: si tamen
relinquentes errorem, veritatem sequi velint, et omittere temeritatem
lascivientium puerorum. Sin autem respuunt eam, et contemnentes ecclesiasticam
disciplinam, elevant cornu suum contra regulas ejus, et salutaria spernentes
consilia, projiciunt retrorsum, audiant Dominum comminantem: Homo qui
fecerit in superbia, ut non audiat Sacerdotem, qui stat ad ministrandum in
nomine Dei tui, vel judicem, quicumque fuerit in diebus illis, morietur
[al. moriatur] homo ille, et auferes malum de Israel, et omnis populus
audiens timebit, et non impie aget ultra (Deut. 17. 12).
Verum ne occupati circa vulneratorum curationem, nostri immemores simus, et
propria negligamus, ac juxta quod scriptum est: Aliis praedicantes, ipsi
reprobi inveniamur (1. Cor. 9), commonemus stantes, ut caveant: ne
dum jacentibus manum porrigunt, ipsi corruant, et ut servantes ecclesiasticam
disciplinam, futurum judicium reformident.
25. Igitur dominicum Pascha celebrantes, sanctis Scripturarum
purificemur eloquiis, et ad trophaea Salvatoris respicientes, cuncta
offendicula, quibus vitae nostrae curriculum retardatur, auferamus e medio.
Avaritiam quasi foeneratorem pessimum declinantes, vanae gloriae cupiditatem,
ut insatiabilem jugulemus feram, et fornicationis blandum ac lubricum colubrum
sollicita mente vitemus Si quando nobis prosperior rerum aura successerit,
humilitate et mansuetudine tumorem animi temperemus. Si adversi venti flaverint,
fortitudine pressum et jacentem animum suscitemus, ipsique nostri peccati
accusatores simus: ut scientes nosmetipsos corripiamus, et jugi meditatione,
virtutum libertatem animae, quae vitiis oppressa est, recuperemus. Quapropter
positi in certamine et sudore ac labore praesentium, futuram nobis solemnitatis
coelestis gloriam praeparantes, priusquam stemus ante tribunal Christi,
praeterita peccata poenitentia corrigamus: praesenti fletu redimamus futura
gaudia, aculeoque conscientiae in morem apium noxios peccatorum fucos
repellamus, plena ceris ac melle alvearia reservantes. Curemus diversa vitiorum
vulnera, et rapinas divitum, quibus vel maxime hoc hominum capitur genus,
crebris commonitionibus reprimamus. Et sic poterimus imminentium jejuniorum
iter carpere. Incipient dies Quadragesimae a tricesima die mensis Mechir. Et
hebdomadam salutaris Paschae celebrabimus quinta die mensis Pharmuti, finientes
jejunia secundum Evangelicas traditiones vespere sabbati decima die Pharmuti:
et illucescente statim Dominica, festa celebremus undecima die ejusdem mensis,
jungentes et septem reliquas hebdomadas sanctae Pentecostes: ut cum his qui
Trinitatis unam confitentur divinitatem, in coelis praemia recipiamus, in
Christo Jesu Domino nostro, per quem et cum quo, Deo Patri gloria, et imperium,
cum Sancto Spiritu, in saecula saeculorum, Amen.
26. Salutate invicem in osculo sancto. Salutant vos omnes qui mecum
sunt fratres. Et hoc necessario scribimus, ut sciatis pro sanctis et beatis
Episcopis qui in Domino dormierunt, ordinatos esse in Lemnado pro Herone,
Naseam: in Erythro pro Sabbatio, Paulum: in Omboes pro Sylvano, Verrem. His
ergo scribite, et ab his accipite pacificas, juxta ecclesiasticum morem,
litteras.
Epistola XCIX
(alias 31; scripta anno 404)
Ad Theophilum
Excusat se Theophilo, quod subnexam Paschalem ejus Epistolam serius
verterit; impeditus partim obitu Paulae, partim suo morbo.
BEATISSIMO PAPAE THEOPHILO HIERONYMUS.
1. Hieron. aegrotatio. — Ex eo tempore quo Beatitudinis tuae
accepi Epistolas, juncto Paschali libro, usque in praesentem diem, ita et
moerore luctus, et sollicitudine, ac diversis super statu Ecclesiae hinc inde
rumoribus exagitatus sum, ut vix volumen tuum potuerim in Latinum sermonem
vertere. Optime enim nosti juxta, veterem sententiam, Non esse tristem
eloquentiam: maxime si ad aegritudinem animi accedat corporis aegritudo. Et
hanc ipsam Epistolam febre aestuans, et quintum jam diem decumbens lectulo,
nimia festinatione dictavi: breviter indicans Beatitudini tuae, magnum me
laborem sustinuisse in translatione ejus, ut omnes sententias pari venustate
transferrem, et Graecae eloquentiae Latinum aliqua ex parte responderet
eloquium.
2. In principio philosopharis: et generaliter agens dum omnes erudis,
unum jugulas: in reliquis autem quod vel difficillimum est, Rhetoricae
eloquentiae jungis Philosophos, et Demosthenem, atque Platonem nobis consocias.
O quanta dicuntur in luxuriam, quantis praeconiis extollitur continentia, et de
intimis sapientiae disciplinis, diei ac noctis, lunae cursus, ac solis ratio,
mundi istius natura describitur; et hanc ipsam disputationem ad Scripturarum
refers auctoritatem, ne in Paschali libro videaris de saecularibus quidquam
fontibus mutuatus. Quid plura? In his laudare te vereor, ne assentandi crimen
incurram. Optimus liber est, et in Philosophis, et agens susceptam causam
absque invidia personarum. Unde obsecro te, ignoscas tarditati etiam meae; ita
enim sanctae et venerabilis Paulae confectus sum dormitione, ut absque
translatione hujus libri, usque in praesentiarum nihil aliud divini operis
scripserim. Perdidimus enim, ut ipse nosti, repente solatium, quod (ut
conscientiae nostrae testis est Dominus) non ad proprias ducimus necessitates,
sed ad sanctorum refrigeria, quibus illa sollicite serviebat. Sancta et
venerabilis te, filia tua Eustochium, quae nullam pro matris absentia recipit
consolationem, te universa Fraternitas suppliciter salutat. Libros quos dudum
scripsisse te nuntiasti, vel legendos nobis, vel vertendos transmitte. Vale in
Christo.
Epistola C
(al. numero caret; scripta et latine reddita an. 404)
Sive Theophili Alexandrini episcopi ad Totius Aegypti episcopos Paschalis
anii 404.
D. Hieronymo interprete
Cessandum a peccatis, inita virtutum consuetudine, qua ad Pascha
celebrandum animi praeparentur. Jejuniorum quadragesimalium observatio sancta,
tum recta in Deum fides proponuntur. Origenis errores, quos exsecrari oporteat
ante Dominicum Pascha. Calcanda insuper avaritia, et amori in Deum dilectio in
proximos jungenda.
1. Nunc quoque Dei viva sapientia nos ad sanctum provocat Pascha
celebrandum, omnes cupiens ejus esse participes: unde propero ad illud
currentes gradu, jejuniis et continentia omnique afflictione corporis pugnantes
contra virtutum adversariarum industriam, voluptates redigamus ad nihilum,
fulti Salvatoris auxilio: et peccata nostra Deo, qui sanare potest, simpliciter
confitentes, verum conscientiae judicium formidemus, ut cum David vociferantes
atque dicentes: Peccata adolescentiae meae et ignorantiae meae ne memineris:
secundum misericordiam tuam memor esto mei (Ps. 27. 7); terrore
ignis aeterni crescentia vitia consumemus [al. consumamus]: quorum finis
est, alia ultra non facere, et exordium salutis, praeteritorum oblivio. Sicut
enim principium viae (f. vitae) bonae, facere justa, sic exordium
cessantium peccatorum est, eorum impetus cohibere, dum aut ratione frenantur,
aut metu ad praecipitia non veniunt. Cumque legis fuerit in animo recordatio,
illico fugiunt, et cessantes ultra procedere, in triumphantium virtutum castra
concedunt, paulatimque poenitendo referentes pedem, et sapientium judicium
declinantes, instar fumi resolvuntur in nihilum. Difficile sanantur mala, quae
non statim ut crescere coeperunt, opprimuntur: facilis est eorum eradicatio,
cum qui dudum peccaverunt, per poenitentiam ad prudentiam convertuntur, et fine
peccandi, emolumentum invenerint poenitendi. Neque enim possumus opprimere
incentiva vitiorum, nisi virtutes facere coeperimus: aut cessabunt vetera
priusquam novorum operibus excludantur. Et quomodo si contra supervenientes
voluptates firmo animo resistamus, praeterita peccata delentur: ita perseverans
si fuerit praeteritorum oblivio, futura delicta ultra crescere non valebunt.
Malorum quippe operatores, quasi in ditionem suam redigentes eos, qui possunt
prohibere, nec prohibent, tota ad peccandum debacchantur insania, et silentium
in sensum trahentes, quidquid animo libido suggesserit, opere explere nituntur.
Libertas praesentium vitiorum futura germinat vitia: et si priora neglexeris,
fons et seminarium futurorum est.
2. Prohibenda peccata. — Quae cum ita sint, qui possunt
prohibere peccantes, et laboris fuga inertique silentio dissimulant, et
crescere patiuntur mala, participes eorum rectissime judicabuntur, qui auctores
scelerum sunt, et negligentiae poenas luent: dum irrationabile otium sudori
ulciscentium praetulerunt, malentes quietem culpabilem, quam severitatem vitia
succidentem. Si enim recedamus a vitiis, penitus interibunt, et eorum
fraudulenta dulcedo siccabitur; omnisque impetus voluptatis quodam, ut ita dicam,
languore torpescit: quando mens nostra fuerit virtutis hospitium. Legis
recordatio non sinit peccata generari, nec ea crescere patitur; cumque futurum
tribunal et formidolosum judicii diem cogitaverint, tum principii diem, medium,
finemque peccati prohibebit, et amaros illius fluctus, atque intumescentes
gurgites usque ad ipsum fontem, venasque siccabit; virtus lege comitata
vitiorum opprimet semina, et animum de humilibus ad excelsa sustollet. E
contrario vitia, nisi coerceantur, superbiunt, et obedientes sibi ad inferna
detrudunt; cumque semel possederint animas, opprimunt eas illecebris
voluptatum, nec sinunt juxta humani corporis statum in sublime, erectumque
suspicere, sed instar pecudum ad terrena declinant. De quibus Psalmista
testatur, dicens, Vocaverunt nomina sua in terris suis (Psal. 48).
3. Qui exuenda vitia. — Dicat aliquis, quod si tantam habent
vitia fortitudinem, et plurimos usque adeo blanda persuasione supplantant: quid
debent agere, qui peccare se sentientes, cupiunt mutare peccata virtutibus, et
amore meliorum pejora contemnunt? Audiant hujuscemodi loquentem Moysen: Peccasti?
desine, fine peccati priora subvertens, et efficacissimo medicamine vitia
emendans cessatione vitiorum: dulces malae vitae illecebras, et blandientes
corporis voluptates, quasi noxia venena declina. Nec per lubricam et mollem
deliciarum ingrediaris semitam: quia jejuniis et continentia solemnitas
apprehenditur, et vix laborantes atque sudantes mala bonis possumus immutare,
et repugnantes opprimere voluptates. Pauci sunt, qui caleatis vitiis tramitem
teneant veritatis, dum malitia innumeris nocendi utitur artibus, et vinci non
potest, nisi sapientiae desuper fulciamur auxilio, clamantis nobis atque
dicentis: Noli timere, quia tecum sum (Gen. 26. 24). Mali
interitus est, mala ultra non facere: radix vitiorum legis scita contemnere. Ut
peccata germinat [al. germinant] negligentia, ita sollicitudo virtutes
parit. Lex custodita fugat ignominiam, neglecta parturit poenas: et quanto, si
despiciatur, severi judicis imitatur truculentiam, tanto, si servetur,
clementissimi patris exhibet mansuetudinem. IGITUR PECCATI cessatio virtutis
principium est. Medicina praeteritorum, ac praesentium, futurorumque vitiorum
legis indefessa meditatio: quae cum possessoris sui habuerit securitatem,
cunctis perturbationibus caret. Sapientia quippe in nobis operatur bonum:
postquam ei mundum cordis praebuerimus habitaculum, et cogitationes in opera
verterimus. Nec ambigitur, quin in utramque partem, vel faciendi, vel non
faciendi bona, habeamus liberam facultatem, et oppressis pravis, recta
nascantur: tuncque virtutum inter se concinit chorus, cum vitiorum in animis
fuerit solitudo. Sicut enim continentia in corporibus nostris obtinens
principatum, infirmitates nasci prohibet, et amatores sui nec debilitat, nec
occidit, praeteritosque languores in pristinam restituit sanitatem, et
expellens quod contra naturam est, revocat ea quae naturae congrua sunt, ut
aequali temperamento vitae hujus ratio conservetur: sic anima legum jussa
conservans, quantum recipere potest humana natura, a malorum contagione
secernitur, et ex omni parte sollicita, seque circumspiciens, nihil ad se
introire permittit, quod contrarium sit praeclaris cogitationibus. Quin potius
in templum versa Dei, coelesti jugiter solemnitate perfruitur, habens divitias,
observantiam legis, quae jacentes suscitat, malosque puniens, alios corrigit,
et semper clamans: Numquid qui cecidit, non resurget? aut qui aversus est,
non revertetur (Jerem. 8)? spem salutis largitur poenitentibus: dum
monet, ut prosit: corripit, ut emendet: pudoremque pristinorum injiciens
peccatorum, facit meliora sectari: quae appetere nemo possit, nisi prius
conscientiae vulnera condemnarit.
4. Verum quia lex negligentes sui, et in errorem demersos consiliis
optimis ad meliora revocare festinat, quasi norma pravorum operum; eos autem
qui sibi obediunt, absque praemio esse non patitur, neque aeternis angustiis
premi; quotquot sanctum Pascha celebramus, continentia atque jejuniis latorem
legis amicum nobis esse faciamus, Propheta his qui Pascha celebrant,
promittente: Eris corona decoris in manu Domini, et diadema regni in manu
Dei tui (Isai. 62. 3). Opulentum virtutum convivium requiramus,
ornantes nos scientia Scripturarum, quasi solemnibus vestimentis. Sancta,
laetantibus nobiscum Angelis in coelo, oscula praeparemus, fugantes omnem
negligentiam, et rumpentes moram, ut alacri cum discipulis ad Salvatorem
pergamus incessu, dicamusqe ei, Ubi vis paremus tibi Pascha (Matth.
26)? atque [al. ut.] in coelorum coenaculo constituti, ac mysticum
Pascha facientes, possimus cantare: Quam dilecta tabernacula tua Domine
virtutum (Psal. 83)! Ibi enim Angelorum reperiemus [al. reperimus]
choros, et cum eis festa celebrantes, habebimus eos socios mysteriorum Dei, et
exultatione ineffabili gestiemus, sapientiae cum illis sacramenta discentes:
ubi nulla fraudis deceptio est: ubi qui vestem non habet nuptialem, convivium
intrare prohibetur, licet in praesenti saeculo justum esse se jactet. Omnia
sunt ibi senescentis ac provectae plena prudentiae: nullusque ibi, juxta
Prophetam, immaturae sapientiae reperietur: Erit enim, inquit, juvenis
centum annorum (Isai. 65. 20): magnitudine numeri perfectionem
eruditionis ostendens. Unde, fratres, sanctae coelestisque vocationis
participes, Salvatorem per Prophetam audiamus clamantem: Veniam congregare
omnes gentes, et venient, et videbunt gloriam meam, et dimittam super eos
signum mundi (Isai. 66).
5. Ad solemnitatem igitur properemus, atque dicamus: Mihi autem
absit gloriari, nisi in cruce Christi (Gal. 6). Dabit, dabit,
inquam, laborantibus gaudium, et jejunantibus benedicens loquetur: Erunt
domui Judae in gaudium et laetitiam, et in solemnitates bonas, et laetabimini:
veritatem ac pacem diligite (Zach. 8. 16): non est enim omnium solemnitas,
sed domui Judae, id est, Ecclesiae Christi. Igitur quia secundum Psalmistam, Tempus
faciendi Domino (Psal. 118. 126): et Paulus scribit: Nox
praecessit, dies autem appropinquavit. Abjiciamus ergo opera tenebrarum, et
induamur arma lucis, sicut in die honeste ambulemus, non comessationibus et
ebrietatibus, non cubilibus et impudicitiis, non contentione et aemulatione:
sed induite Dominum Jesum Christum, et carnis curam ne feceritis in
desideriis (Rom. 13. 12). Justum est cunctos Domini timore purgatos
dignam peragere solemnitatem, continentiis quoque ac jejuniis redimere
castitatem, et dormientem sensum vigili suscitare fide, imitarique
sapientissimum Danielem, de quo scribitur: Est vir in regno tuo, in quo est
spiritus Dei, et in diebus patris tui vigilantia et sapientia inventae [al.
inventa.] sunt in eo (Dan. 5. 11). Qui enim curam sui gerunt, ut
ad meliora proficiant, habentes legem quasi fortissimum ducem, parent imperiis
ejus, et venientia contra se peccata subvertunt, splendore operum illustrantes
Paschae festivitatem: et securitate conscientiae, perturbationum jacula
negligentes, spe anticipant victoriam. Qui autem horum imitatores sunt,
antequam ineant praelium, desiderio virtutis palmam occupant triumphorum,
coronamque victores lubricae voluptatis in coelestibus possident, revelata
facie, animo contemplantes, vociferabuntur et dicent: Dominus Deus,
fortitudo mea, et ponet pedes meos in consummationem, super excelsa statuens
me, ut vincam in cantico ejus.
6. Nec putemus, fratres carissimi, certamen esse perpetuum, ut idcirco
lassemur; sed sciamus finem hujus coronam esse justitiae, quam nulla saeculorum
corrumpit aetas. Studium vitae istius et certaminis temporale est, qui autem
inoffenso cucurrerint gradu, et ad calcem venerint praemiorum, novas invenient
mansiones, victoriam canticis demonstrantes. Itaque gratia Domini triumphos
nobis de sceleratissimis daemonibus pollicente, jejunia rite celebremus, ut
solemnitatis quoque rite participes simus. Nequaquam diebus Quadragesimae,
sicut luxuriosi divites solent, vini poculum suspiremus, neque in procinctu et
praelio, ubi labor et sudor est necessarius, carnium edulio delectemur. Crapula
quippe et ebrietas, et caeterae hujus vitae illecebrae opulentissimum animarum
thesaurum exhauriunt, et sementem scientiae doctrinaeque uberrimam sui
admixtione suffocant. Quamobrem Dominus atque Salvator provocans discipulos
suos ad rigorem continentiae, loquebatur: Attendite vobis, ne forte
graventur corda vestra crapula et ebrietate, et curis hujus vitae, et [al. ne]
superveniat in vos repentina dies illa: tanquam laqueus enim superveniet in
omnes, qui sedent super faciem omnis terrae (Luc. 21. 34. et 35). Surgite:
abeamus hinc (Joan. 14. 31), quos ob negligentiam sui poenae illico
consequentur. Qui autem legum praecepta custodiunt, ignorant vinum in jejuniis,
carnium esum repudiant, et insatiabilem avaritiam Dei timore compescunt. Unde
ad continentes Scriptura quotidie clamitat: Vinum et siceram non bibent (Judic.
13. 4. et 7. et 14). Et e contrario Judaei ob culpam audiunt: Dabatis
bibere sanctis vinum et prophetis (Amos. 2. 12). Non possunt
suscipere correptionem, qui luxuriae oblectatione capiuntur, neque ventris
ingluviem ratione et consiliis refrenare amore jejunii, qui desidia et peritura
cito voluptate, studium virtutis infamant, non erubescentes vinum clam bibere,
et avidis faucibus arbitros declinantes, in cubiculis mulsa potare, ut inediam
et jejunia, quae ultro appetere debebant, jejuniorum tempore, luxuria et
ebrietate commutent: nescientes quod, etiam si hominum conscientiam fugiant, et
clausis parietibus vescantur carnibus, atque aves altiles diebus Quadragesimae,
et propinquante Pascha immundis manibus lacerent, tristi vultu foris jejunia
promittentes, corripiat hujuscemodi Dominus, et dicat: Iniquitates magnas
faciunt isti, ut recedant a sanctis meis. Non decet jejunantes tempore
agonis et praelii vesci carnibus, monente Scriptura: Affligetis animas
vestras (Levit. 16. 29). Neque phasides aves sollicito labore
perquirere, et garrulas volucres, earumque pinguedinem hianti ingerere gulae.
Nec investigare magni pretii coquos, qui ventris rabiem jure multiplici, et
carnibus contusione mutatis, diversoque ciborum sapore demulceant: fumantibus
pateris, et nidore sui furori gutturis blandientibus, cum in injuriam [al. cum
injuria] continentiae diversi saporis et coloris vina quaerantur.
7. Docet nos sancti Danielis historia, et trium puerorum virtus,
consona appetere et honorare jejunia, qui, ut longum sermonem brevi explicem
[al. concludam] compendio, in servitutem libertate mutata, cum captivi
debuerant [al. debuerunt] desiderare delicias, contempserunt Babylonias
dapes, et simplicem cibum regali mensae praetulerunt. Praeceperat quippe rex
Nabuchodonosor eunuchorum principi, ut de filiis captivitatis Israel, et de
regio semine pueros, in quibus nulla esset macula, pulchros corpore, et aptos
ad sapientiam perdiscendam, introduceret palatium, et essent in aula regis,
discerent litteras ac linguam Chaldaeorum, et de reliquiis mensae ejus
viverent, atque inde accepta vina potarent (Dan. 1. 4. et 5). Eliguntur
itaque de tribu Juda, Daniel, Ananias, Azarias, Misael, et genere concordes, et
fide, quorum nobilitatem dura non mutaverat servitus. E quibus Daniel, sicut
Scriptura testatur, Posuit in corde suo non coinquinari de mensa regis
(Ibid. 7). Tres quoque pueri non minus religione quam propinquitate
sociati, suscipiunt viri consilium, et approbant sapientiam, simulque
eunuchorum principem deprecantes, Dei opitulante clementia, impetrant quod
desiderant, et in terra captivitatis servant generis nobilitatem: nam timentem
praepositum, ne aliorum puerorum vultus hilarior capitali se poenae addiceret,
ratione et consilio leniunt, his verbis loquentes: Tenta pueros tuos diebus
decem, et detur nobis de seminibus, et comedemus, et aquam bibemus, et
appareant in conspectu tuo vultus nostri, et vultus puerorum qui comedunt de
mensa regis, et sic ut videris, ita facies cum servis tuis [Dan. 1. 12].
Videbat enim et virtutis desiderium Dei clementia sustentatum, quodque
continentia pulchra et fortia corpora conservaret, et omnem deformitatem fides
vinceret, et nitorem pulchritudinis nulla macies commutaret.
8. Haec idcirco, fratres carissimi, replicavimus, ut Pauli Apostoli de
sanctorum virtutibus praedicantis, verba noscentes, in quibus ait: Quorum
considerantes exitum conservationis, imitamini fidem (Heb. 13. 7);
suadeamus eis qui tempore jejuniorum esu carnium delectantur, imitari sanctorum
continentiam: qui nulla vi superari potuerunt, ut rigorem virtutis amitterent,
ut Babyloniorum imperia formidantes, captivam in se ostenderent voluptatem, sed
manserunt liberi, ventrisque desideria ratione superarunt, et titillantem gulae
vicere luxuriam, nobisque suae fortitudinis exempla reliquerunt, habitantes in
Babylone corporibus, sed sensu et fide cum Angelis in coelesti Jerusalem
morantes, ut omnem deinceps aetatem docerent, jejuniorum tempore a vino et
carnibus abstinendum, sumere de terra semina, et potandam aquam, quibus
comitibus utitur pudicitia.
9. Quid memorem insignes Macchabaeorum victorias (2. Macchab. 7)?
qui, ne illicitis carnibus vescerentur et communes tangerent cibos, corpora
obtulere cruciatibus: totiusque orbis in Ecclesiis Christi laudibus
praedicantur, fortiores poenis, ardentiores quibus comburebantur ignibus. Victa
sunt in eis omnia crudelitatis ingenia, et quidquid ira persecutoris invenerat,
patientium fortitudo superavit. Inter poenas magis paternae legis, quam dolorum
memores: lacerabantur viscera, tabo et sanie artus diffluebant, et tamen
sententia perseverabat immobilis: liber erat animus, et mala praesentia
futurorum spe despiciebat [al. despiciebant]. Lassabantur tortores, et
non lassabatur fides: frangebantur ossa, et volubili rota omnis compago
nervorum atque artuum solvebatur, et in immensum spirantia mortem incendia
consurgebant: plenae erant ferventis olei sartagines, et ad frigenda sanctorum
corpora terrore incredibili personabant; et tamen inter haec omnia paradisum
animo deambulantes, non sentiebant quod patiebantur, sed quod videre cupiebant.
Mens enim Dei timore vallata flammas superat, varios tormentorum spernit
dolores. Cumque semel virtuti se tradiderit, quidquid adversi evenerit, calcat,
et despicit. Qualis fuit Paulus scribens: In his omnibus superamus, per eum,
qui nos dilexit (Rom. 8. 37). Quod enim sustinere non potest carnis
fragilitas, naturali infirmitate superata, vincit animus, fide colloquens Deo.
10. Ergo qui jejunia, id est, conversationem Angelicam imitantur in
terris, meminerint illius dicti, Regnum Dei non est cibus et potus, sed
justitia, et gaudium, et pax, et laetitia (Rom. 14). Isti [al. Quia]
per continentiam, brevi et parvo labore magna sibi et aeterna conciliant
praemia; et multo plus accipiunt, quam offerunt, et futuri temporis gloria
praesentes augustias mitigant, quia in hoc stadio pro virtute pugnantibus,
finis erit aliquando certaminis. Nam qui [al. Qui autem] pugnam incunt
contra vitia, et sapientiae disciplinis suas animas dedicarunt, quantumque
patitur humana conditio, scientiam appetunt futurorum, per speculum et
imaginem, sensu et fide coelorum regna cernentes, consequentur aeterna praemia,
et nullo temporum fine claudenda. Dies et nox certis horarum sibi succedunt
spatiis, paulatimque decrescentes, quod amittunt, recipiunt, et quod recipiunt,
tribuunt: ad eamdem mensuram bis in anno convenientes, nec manent in eodem
statu, sed brevitate et longitudine horarum momenta discriminant, ut utilem
mundo faciant temporum diversitatem. Nam que dies ordine et circulo suo de
noctis temporibus mutuatur, et rursum nox recipit quod largita est: dumque
vicissim et tribuunt, et accipiunt, et orbe quodam quod paulatim amiserant
decrescentes, sensim crescentes recipiunt: creatoris Dei interpretantur
sapientiam. Atque ex hac vicissitudine spatiorum vel menstruus lunae orbis
efficitur, vel solis sua per vestigia revertentis annus impletur, dum crescunt,
atque decrescunt, et lapsu praeteritorum futura succedunt, eadem semper atque
alia tempora commutantur. Unde et luna prudentissimo Dei artificio condita, et
formarum mutans varietates, ad plenitudinem tendit, et festinat ad
diminutionem, ut quicquid crescens acquisierat, perdat amittatque decrescens.
Nec stat in eodem statu, sed quibusdam gradibus ascendens atque descendens, de
paupertate pergit ad divitias, et de divitiis redit ad paupertatem: ipsa
diversitate formarum mutabilem et conditam se esse demonstrans. Quis vero
possit digno sermone exprimere solis cursum, et anni circulum rationi menstruae
sive lunari congruentem? Dum per quatuor volvitur tempora, et in se semper
revertitur, eademque mensura conscendit atque descendit, et aeterno ordine
labitur: ut quod lunare spatium triginta diebus implet ac noctibus, hoc solis
cursus spatiis anni vertentis reficiat. Cumque ad aequalitatem diei noctisque
pervenerit, et parumper in libra justi cursus steterit, festinat ad
inaequalitatem, deserens ad quod pervenerat. Quod puto Ecclesiasten, ne de
alienis nostra fontibus hauriamus, in volumine suo dicere: Gyrans gyrando
vadit spiritus, et in circulos suos revertitur spiritus (Eccl. 1),
annuum solis cursum significantem. Eadem enim temporum rota in semet
revertitur, rediens ad ea, unde profectus fuerat.
11. Sancta vero coelestisque solemnitas radios nobis sui splendoris
emittens, nullis spatiis terminatur: cumque sanctorum certamina, et praesentis
saeculi labor finem acceperint, succedet perpetuum gaudium, et aeterna
festivitas. Unde perfecti viri animas suas ab omni errorum caligine separantes,
jam nunc festa decantant: Introeamus portas ejus in confessione, atria ejus
in hymnis (Psal. 94), Salvatoris adventum laetis vocibus
personantes. Cum enim in toto orbe regnaret malitia, et tenebras humanis oculis
daemones offudissent, neque posset eis ullus opitulari, juxta illud quod
scriptum est: Respexi, et non erat qui auxiliaretur: consideravi, et nullus
qui susciperet (Psal. 99), ut finem haberet aliquando impietas, et
destrueretur idololatriae fraudulentia, vivens Sermo Dei, nihil de nostra
relinquens similitudine, absque solo peccato, quod substantiam non habet, novo
modo ad nos venire dignatus est, ut fieret filius hominis, et permaneret Filius
Dei, natus quippe ex Virgine, hoc tantum stultis mentibus credebatur, quod
oculi demonstrabant. Ex operibus vero et signorum magnitudine Deus invisibilis
a prudentibus cernebatur, quemque facies hominem demonstrabat, hunc virtutes
significabant Deum, servilis formae vilitate coopertum. Quanquam enim
tradiderint eum Judaei, et crucifigendum vocibus impiis conclamarint,
interfectione corporis ejus Dominum blasphemantes: imo occisione carnis
dominicae servi impietatis effecti, tamen ad mortem intrepidus accedens, ut
nobis virtutis praeberet exemplum, Dominus gloriae in ipsa passione monstratus
est, impassibilis divinitatis permanens majestate, et carne passibilis, juxta
beati Petri repertus eloquium. Et ideo pro nobis patiens, non fugit mortem, ne
nos timore mortis ejus proprietate bellantes, victoriam perderemus. Nam si
timuisset crucem, contraria his quae docuerat gerens, quis discipulorum ejus
libens pro religione pugnasset? Irridetur itaque a a stultis et incredulis, qui
orbem terrarum suae subjecit fidei, et nominis Christiani sanctis largitus est
dignitatem. Cumque magnitudo virtutum ejus omnibus enitescat [al. clareat],
blasphemare non cessant. Ille vero qui irridetur Deus, operibus demonstratus
est, ut daemonum templa subverteret, ut Origenistarum impietatem argueret
versipellem: quorum auctor Origenes, ita aures simplicium et leviorum sua
persuasione decepit, ut solent in littora ex alto venientes illidi gurgites, et
in semet spumanti mole confringi.
12. Nos ergo ad eum, qui ausus est scribere, ruina rationabilium
creaturarum esse corpora fabricata, zelo fidei concitati loquamur: Si tibi
hujuscemodi impietas placet, quomodo Paulus Apostolus scribit: Volo
adolescentulas nubere, filios procreare (Tim. 5)? Utrum idcirco praecepit
nuptias, ut ex mulieribus nascentia corpora, ruentibus de coelo Angelis, et
versis juxta te in animas, carceres praepararent [al. praepararet]? An
ut in conjunctione maritali Dei sententiae serviens, conservet humanum genus?
Si enim vult adolescentulas nubere, et filios procreare, per quas nascuntur
corpora humana: corporibus autem propter poenas atque supplicia errantes animae
uniuntur, nulli dubium, quin propter poenas animarum, et non propter
generationis ordinem nuptiarum adolescentulis vincula tribuantur. Verum absit,
ut ita esse credamus, et mariti, uxorisque foedera non ob benedictionem, sed ob
peccatum juncta credamus. Nec Adam et Evam plasmans Deus, propter animas de
coelo ruentes et lapsas [f. lapsus] rationabilium creaturarum benedictione
sociavit: Crescite et multiplicamini, dicens, et replete terram (Gen.
1. 28). Si enim propter peccata in coelis praecedentia ad terras missae
sunt animae, ut corporibus ligarentur, mentitur Paulus scribens: Honorabiles
nuptiae, et cubile immaculatum (Heb. 12). Sed nequaquam ille
mentitur. Igitur non propter ruinam animarum, corpora fabricantur: sed ut
mundus successione nascentium, morientium damna compenset [al. compensaret],
et brevitatem humanae vitae vincat successione perpetua. Nam si ruentes
junctaeque corporibus benedicuntur a Deo, melioris conditionis erunt, postquam
corpora susceperunt [al. susceperint]: quod si idcirco dicuntur, ut in
ultionem peccatorum, corpora accipiant, quomodo benedicuntur in corporibus, in
quae ob peccata venerunt? E duobus enim alterum erit: aut ante ruinam fuisse
eas in benedictione, aut post ruinam junctas corporibus nequaquam posse
benedici. Si enim illam vitam benedictio sequitur, istam deserit: si ad istam
transfertur, in illa non fuisse convincitur. Quod si et antequam ruerent,
necdumque humanis corporibus vestirentur, fuerunt in benedictione, et ruentes,
habentesque corpora, rursus benedictae sunt, similis erit juxta benedictionis
conditionem et prior vita, et posterior: quod nequaquam consequens est, quia peccatrices
supplicia, non peccantes benedictionem merentur. Quidquid e duobus verum esse
responderint, vitio subjacebit: dum isti nolunt [al. nolentes]
ecclesiasticae doctrinae regulam custodire. Sive enim propter peccata de coelo
animae corruentes instar carceris et catenarum corporibus illigatae sunt,
respondeant, quomodo Adam et Eva, masculus et femina, viventes in corporibus
benedicti sunt? Neque enim juxta deliramenta eorum nudae animae vir et mulier
appellantur, sed corpora quae sexum utrumque distinguunt. Sive [al. Si vero]
ante corpora in coelestibus morabantur, et beata eis tunc erat, dignaque
benedictione absque corporibus conversatio: qua ratione aut priusquam ruerent,
benedictae sunt, aut postquam corruerunt, et in poenam ruinae crassis corporibus
copulatae sunt, rursus benedictione donantur? Neque enim idipsum est benedictio
atque supplicium, quae et nominibus, et operibus procul distant: nec possunt
ullo modo inter se sociari, quas tanta dividit repugnantia. Quomodo autem et
justis multitudo liberorum pro benedictione promittitur? Propheta dicente: Qui
minimus est, erit in millia: et qui novissimus, in gentem magnam.
13. Ergo et qui volunt Domini festa celebrare, Origenis simulacra
contemnant, et turpitudinem dogmatum illius ratione superent. Sicut enim
Ethnicorum impiissimi errorem et consuetudinem praeferunt veritati, fabricantes
in hominum similitudinem idola, et invisibilem blasphemantes Deum, dum formam
et membra et organa genitalia in eis esse confingunt: nunc virum, nunc feminam
confitentes, et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem
imaginis corruptibilis hominis (Rom. 1. 23), variarumque formarum:
ita Origenes facilitate et impietate credentium, quasi delubra idolorum,
tractatuum suorum monimentis demisit, quae nos auctoritate Scripturarum, et
zelo fidei subvertentes, utamur illa similitudine: Ut etenim caementarii
quadram volentes aedificare domum, aequales ex omni parte parietes metiuntur,
eosque norma et perpendiculo dirigentes, quod animo depinxerint, opere
exstruunt: et ejusdem mensurae per quadrum latera quatuor jungunt angulis
sursum ac deorsum, coeptam aequalitatem, paulatimque incrementa servantes, ut
materiae diversitatem jungat operis pulchritudo, et angulares lineas artifex
structura custodiat: sic Ecclesiae praeceptores habentes testimonia
Scripturarum, firma doctrinae faciunt fundamenta, et intrepidi permanent,
offerentes opera sua Christo, atque dicentes: Confirma me in verbis tuis
(Ps. 118. 28). Ipse enim, de quo scriptum est: Lapidem quem
reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli (Matth. 21),
nos et eos qui sursum sunt, una solemnitate consociat, ad quam [al. quem]
cursu celeri navigantes, rabiem contra nos haereticorum fluctuum velociter
dissolvendam, minime formidemus.
14. Sicut enim gubernatores magnarum navium, cum viderint immensum ex
alto venire gurgitem, quasi venatores ferocissimam bestiam, spumantes fluctus
suscipiunt, eosque prorae objectione sustentant, flectentes in diversum
gubernacula, et prout ventorum flatus et necessitas imperarit, stringentes
funiculos, vel laxantes, cumque unda subsederit, ex utroque navis latere
laborantia clavorum vincula dimittunt, ut parumper quiescentia venturo gurgiti
praeparentur: qui cum rursus advenerit, stringunt clavorum capita, et palmulas
dilatant, ut huc atque illuc scissis flatibus, aequalis sit utriusque lateris
labor, et quod simul non poterat sustineri, divisim tolerabilius fiat: qui sui
curam gerunt, imitantur exempli similitudinem, et divinorum dispensatione
verborum, quasi gubernaculo, utentes, occurrunt haereticorum tempestati, et
fluctibus, legem Dei pro arte retinentes, ut qui corruerant [al. corruperant],
suscitentur: qui stant, firmo perserverent gradu, et [al. ut] omnes in
commune doctrinae opitulatione serventur. Quod enim gubernatori clavus, hoc
animo est lex Dei: In qua Dominicum Pascha facientes, caritati Dei et proximi
in mundo nihil aliud praeferamus, neque pro varietate humanorum casuum, qui huc
illucque vertuntur, sententiam commutemus, ut quibus dudum pro potentia, turpi
adulatione servivimus, si forte reflaverint venti, et paupertate divitiae,
humilitate sublimitas, ignominia gloria fuerint immutata, in hostes repente
vertamur, resistentes eis in faciem, quos, veneratione dignos ducebamus,
temporibus, non fide necessitudinem ponderantes. Imo latentes inimicitias
necessitatis tempore demonstrantes, et in similitudinem serpentium procedentes
de foveis, ut non solum ingratissimi simus in eos, quorum beneficiis
sustentabamur, gaudentes si nomina clientium possederimus, sed quasi perduelles
eos usque ad sanguinem persequamur: dejectos prostratosque calcantes, quos
dudum propter divitias suspiciebamus [al. suscipiebamus], pessimos
omnium conclamantes, postquam opes paupertate mutaverint, laudantes potentiam,
et infelicitatem calumniantes: nec pro rerum natura, sed pro varietate casuum
honorantes aliquem, vel contemnentes: ut quos prius dominos et patronos
vocabamus, eosdem quasi verberones, et servos nequissimos appellemus: atque ex
omni parte appareat nostra iniquitas, dum aut indignos laudamus, aut dignos
laude, obtrectatione persequimur, imitantes illud quod ad beatum Job
exprobrantes loquebantur, Pauca pro quibus peccasti, verberatus es (Job
11. 7).
15. Nequaquam igitur dubias opes, sed virtutem firmissimam diligamus:
non nos duritia humiliet paupertatis, non extollant divitiae, quae stultissimos
hominum deprimere et elevare consueverunt; sed utrumque pro rerum honestate
moderemur, et tristia, et laeta aequali animo sustinentes. Divitiarum cura
somnos interrumpit dulcissimos, innoxiis calumnias struit, et cum infinitas
opes congregaverit, materiam aeternis ignibus parat. Postquam vero insatiabilis
furor quaesitis opibus incubuerit, non expletur avaritia, sed contemnit leges,
gehennae flammas despicit, futurum judicii tribunal habet pro nihilo. Nec
tantum adversarii contra hostes suos, quantum divitiae contra virtutes
dimicant, nisi ratione, et in proximos misericordia temperentur. Hae in urbibus
nobilitati praeferuntur, hae novis hominibus antiquam donant familiam. Nunquam
divitiarum desiderium ullis divitiis satiari potest. Eget semper, qui avarus
est: nescit mensuram, cui tantum deest quod habet, quantum quod non habet.
Infernus mortuis non expletur: sed quanto plures susceperit, tanto plures
desiderat. Imitatur ergo eum avaritia, nec satiari potest, sed quicquid
habuerit, plus requiret: minus putat ab eo quod cupit omne quod possidet,
semper immensa, semper immodica, ardorem peccatoris opum magnitudine non
restinguens, in conviviis non cibos vorans [al. vorat], sed injustitiam:
in judiciis jurgia miscens [al. miscet], atque discordias, invidiam
parturit, per quam ad homicidium pervenitur: non est compos mentis, sed quasi
ebria fluctuat, unam habens mensuram, extra mensuram semper inquirere. Mare
littoribus clauditur, et venientes ex alto fluctus, et rabiem immitescentium
gurgitum portus vel manufacti, vel natura firmissimi prohibent: divitiarum
cupidinem, nisi ratione frenetur, nec consilium temperat, nec lex mitigare
potest, nec ulla satiat abundantia. Non erubescit, non futurum judicium
reformidat, sed desiderio plus habendi, ut luxuriosi dediti voluptatibus solent
gestire in amplexus, et insanire ad libidinem, ita calumniarum et dissensionum
urbes ac viculos, villasque complet: insulas, maria, terras, littora, vias,
transitus, studia possidet avaritia, dum desiderio plus habendi, negotiatione
merces huc illucque commutat, et fraudibus atque perjuriis divitiarum jacit
inexplebilia fundamenta.
16. Itaque hujuscemodi rabiem contemnentes, divitias cultum Dei, et
firmissimas possessiones castitatis et sanctimoniae, requiramus; adorantes
Patris, et Filii, et Spiritus Sancti unam divinitatem; resurrectionem mortuorum
incorruptibilem, et jugiter permanentem esse credentes. Neque enim fieri
potest, ut eam mors superet, quae Christi passione firmata est, suscitans
incorruptum et in aeternum permanens templum corporis sui. Oremus pro piissimis
Imperatoribus; et observatione legis Dei, jejuniorum praecepta decoremus: quia
virtus absque ulla necessitate custodit sectatores suos, et sensum in cogitationes
varias fluctuantem, de terrenis ad excelsa sublimat, nequaquam pulchritudinem
corporum, sed conversationis ac morum ordinem contemplans, ostendens ei
laetantium in coelo Angelorum choros, et docens splendentium disciplinarum
fulgura, ut in praesenti saeculo quasi athleta fortissimus illatas sustineat
plagas, et futuram pro his gloriam praestoletur: nequaquam vitiis subjacens,
sed interiorem hominem desiderio sui ad aeterna sustollens; atque omnes impetus
voluptatis, ratione compescens, illud cogitet quod futurus est, et quantum
potest sustinere humana fragilitas, recedat a corporalium rerum sollicitudine,
praeferens carnalibus spiritualia, ut etiam ipsum corpus despiciens, et
praesentium voluptatum duriorem, sed meliorem vitam inire persuadeat, ut qui tum
[al. dudum] libidini serviebat, libertate bona serviat castitati, et
retractus a praecipitiis, mollia jejuniorum frena suscipiat. Etenim si absque
rectore fuerit ac magistro corporum infirma natura, nec imperanti animo
voluerit obedire, et sibi, et rectori concitat infinita naufragia, et pertrahit
eum ad turpissimas libidines, ac barathrum voluptatum, ut nequaquam honesta
consideret, sed fugiens bona, in coeno ac sordibus commoretur. Virtus vero cum
aurigae modo [al. in aurigae modum] animum rexerit, et quasi in curru
stans, impetus ejus et varios appetitus doctrinae habenis composuerit [f. compescuerit],
de humilibus eum ad excelsa sublevat, invisibilia aeternaque pro visibilibus
ostendens, mansionem in coelis parat, et amicos illi efficit eos, qui Dei ministerio
servientes, spiritualibus deliciis perfruuntur: ut quod hic cernebat in
imagine, ibi in veritate perspiciat, et majorem solis radiis videat claritatem,
quae nobis huc ex parte descendit, ut de minoribus ad majora tendamus, et quasi
per litteras ac syllabas ad legendum proficiamus: quia et illa his, et haec
illis indigent. Ibi cum fuerimus beatorum juncti consortio, audiemus: Euge
serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, supra multa te
constituam: intra in gaudium Domini tui (Matth. 25. 21. 23).
17. Incipient [al. incipientes] sanctae Quadragesimae jejunia ab
undecima die mensis Phamenoth, et hebdomadae Dominicae passionis sextadecima
die mensis Pharmuthi. Et finiemus jejunia vespere sabbati vicesima prima die
ejusdem mensis Pharmuthi, et sequenti die Dominica Pascha celebrabimus [al. celebremus],
vicesima et secunda die ejusdem mensis. Post quae jungemus [al. jungamus]
septem hebdomadas sanctae Pentecostes: pauperum memores, amantes Deum et
proximum, orantes pro inimicis, persecutoribus blandientes, infirmorum ruinas
consolatione et misericordia sublevantes: ut lingua semper in Dei laudibus
personet: ut Ecclesiae justa judicia nequaquam irrationabili clementia
destruantur, ne Legi Dei arbitria praeferantur humana: cujus si desideraverimus
[al. cujus desideravimus] amicitias, coelestem gloriam consequemur in
Christo Jesu Domino nostro; per quem, et cum quo Deo Patri claritas et imperium
cum Spiritu Sancto in saecula saeculorum. Amen.
18. Salutate invicem in osculo sancto. Salutant vos fratres qui
nobiscum sunt. Et hoc nosse debetis: Pro defunctis Episcopis in locis
singulorum constitutos. In urbe Nichium pro Theopempto, Theodosium: In
Terenuthide Arsinthium: In oppido Geras pro Eudemone Pirozum: In Achaeis pro
Apolline Musaeum: In Athrividi pro Isidoro Athanasium: In Cleopatride Offellum:
In oppido Laton pro Timotheo Apellen. His ergo scribite, et ab eis, juxta
morem, Ecclesiasticas suscipite litteras.
Epistola CI
(alias 90; Scripta circa an. 402)
Augustini ad Hieronymum
Negat se in Hieronymum librum scripsisse, in hoc falsus, quod aliquis
prolixam epistolam librum appellasset.
Domino carissimo, et desideratissimo, et honorando in Christo fratri, et
compresbytero HIERONYMO, AUGUSTINUS in Domino salutem.
1. "Audivi pervenisse in manus tuas litteras meas; sed quod adhuc
rescripta non merui, nequaquam imputaverim dilectioni tuae. Aliquid proculdubio
impedimenti fuit. Unde agnosco, Dominum a me potius deprecandum, ut tuae
voluntati det facultatem mittendi, quod rescripseris. Nam rescribendi jam
dedit, quia cum volueris, facillime poteris.
2. "Etiam hoc, quod ad me sane perlatum est, utrum quidem
crederem, dubitavi; sed hinc quoque tibi aliquid utrum scriberem, dubitare non
debui. Hoc autem brevi, suggestum esse caritati tuae a nescio quibus fratribus,
mihi dictum est, quod librum adversus te scripserim, Romamque miserim. Hoc
falsum esse noveris: Deum nostrum testor, hoc me non fecisse, sed si forte
aliqua in aliquibus scriptis meis reperiuntur, in quibus aliter aliquid quam tu
sensisse reperiar, non contra te dictum, sed quod mihi videbatur, a me scriptum
esse, puto te debere cognoscere: aut si cognosci non potest, credere. Ita sane
hoc dixerim, ut ego non tantum paratissimus sim, si quid te in meis scriptis
moverit, fraterne accipere quid contra sentias, aut de correctione mea, aut de
ipsa tua benevolentia gavisurus; verum etiam hoc a te postulem, et flagitem.
3. "O si licuisset, et si non cohabitante, saltem vicino te in
Domino perfrui ad crebrum et dulce colloquium! Sed quia id non est datum, peto
ut hoc ipsum, quod in Domino quam possumus simul sumus, conservari studeas, et
augeri ac perfici; et rescripta quamvis rara non spernere. Saluta obsequio meo
sanctum fratrem Paulinianum, et omnes fratres qui tecum ac de te in Domino
gloriantur. Memor nostri exaudiaris a Domino in omni sancto desiderio tuo,
domine carissime, et desideratissime, et honorande in Christo frater."
Epistola CII
(alias 91; scripta paulo post superiorem)
Hieronymi ad Augustinum
Acceptis Augustini epistolis quae continent quaestionem de mendacio
officioso, dubitans etiamnum an ejus sit, negat se responsurum, nisi sit
certius de auctore. Meminit et Ruffini ficto nomine.
Domino vere Sancto, ac beatissimo Papae AUGUSTINO HIERONYMUS in Domino
salutem.
1. In ipso profectionis articulo sancti filii nostri Asterii
Hypodiaconi, necessarii mei, beatitudinis tuae litterae ad me pervenerunt,
quibus satisfacis, te contra parvitatem meam librum Romam non misisse. Hoc nec
ego factum audieram, sed epistolae cujusdam quasi ad me scriptae per fratrem
nostrum Sysinnium Diaconum huc exemplaria pervenerunt: in qua hortaris me, ut παλινῳδιαν
super quodam Apostoli capitulo canam, et imiter Stesichorum inter
vituperationem et laudes Helenae fluctuantem, ut qui detrahendo oculos
perdiderat, laudando receperit. Ego simpliciter fateor dignationi tuae, licet
stylus et ἐπιχειρήματα
tua mihi viderentur: tamen non temere exemplaribus litterarum credendum putavi;
ne forte me respondente, laesus juste expostulares, quod probare ante debuissem
tuum esse sermonem, et sic rescribere. Accessit ad moram sanctae et venerabilis
Paulae longa infirmitas. Dum enim languenti multo tempore assideremus [al. assidemus],
pene epistolae tuae, vel ejus qui sub tuo nomine scripserat, obliti sumus, memores
illius versiculi: Musica in luctu importuna narratio (Eccli. 22. 6).
Itaque si tua est epistola, aperte scribe, vel mitte exemplaria veriora: ut
absque ullo rancore stomachi in Scripturarum disputatione versemur: et vel
nostrum emendemus errorem, vel alium frustra reprehendisse doceamus.
2. Absit autem a me, ut quidquam de libris tuae beatitutidinis
attingere audeam. Sufficit enim mihi probare mea, et aliena non carpere.
Caeterum optime novit prudentia tua, unumquemque in suo sensu abundare, et puerilis
esse jactantiae, quod olim adolescentuli facere consueverant, accusando
illustres viros, suo nomini famam quaerere. Nec tam stultus sum, ut diversitate
explanationum tuarum me laedi putem: quia nec tu laederis, si nos contraria
senserimus. Sed illa est vera inter amicos reprehensio, si nostram peram non
videntes, aliorum, juxta Persium, manticam consideremus. Superest, ut diligas
diligentem te; et in Scripturarum campo, juvenis senem non provoces. Nos nostra
habuimus tempora, et cucurrimus quantum potuimus: nunc te currente et longa
spatia transmeante, nobis debetur otium: simulque (ut cum honore tuo et venia
dixerim) ne solus mihi de Poetis aliquid proposuisse videaris, memento Daretis
et Entelli (Virgil. 5. Aeneid.), et vulgaris proverbii: quod bos lassus
fortius figat pedem. Tristes haec dictavimus: utinam mereremur complexus tuos,
et collatione mutua vel doceremus aliqua, vel disceremus.
3. Misit mihi temeritate solita, sua maledicta Calpurnius, cognomento
Lanarius, quae ad Africam quoque studio ejus didici pervenisse. Ad quae
breviter ex parte respondi, et libelli ejus vobis misi exemplaria, latius opus,
cum opportunum fuerit, primo missurus tempore: in quo illud cavi, ne in quoquam
existimationem laederem Christianam; sed tantum ut delirantis imperitique
mendacium ac vecordiam confutarem. Memento mei, sancte et venerabilis Papa.
Vide quantum te diligam, ut ne provocatus quidem voluerim respondere: nec
credam tuum esse, quod in altero forte reprehenderem. Frater communis
suppliciter te salutat.
Epistola CIII
(alias 98; scripta anno 403)
Ad Augustinum
Commendat Augustino Praesidium, et salvere jubet Alypium.
Domino vere Sancto et Beatissimo Papae AUGUSTINO, HIERONYMUS in Christo
salutem.
1. Anno praeterito per fratrem nostrum Asterium Hypodiaconum dignationi
tuae epistolam miseram, promptum reddens salutationis officium: quam tibi
arbitror redditam. Nunc quoque per sanctum fratrem meum Praesidium Diaconum,
obsecro primum ut memineris mei. Deinde ut bajulum litterarum habeas
commendatum, et mihi scias germanissimum, et in quibuscumque necessitas
postulaverit, foveas atque sustentes; non quo aliqua re, Christo tribuente,
indigeat; sed quo bonorum amicitias avidissime expetat, et se in his
conjungendis maximum putet beneficium consecutum. Cur autem ad Occidentem
navigaverit, ipso poteris narrante cognoscere.
2. Nos in monasterio constituti, variis hinc inde fluctibus quatimur,
et peregrinationis molestias sustinemus. Sed credimus in eo qui dixit: Confidite,
ego vici mundum (Joan. 16. 3): quod ipso tribuente et praesule,
contra hostem diabolum victoriam consequamur. Sanctum et venerabilem fratrem
nostrum Papam Alypium, ut meo obsequio salutes, obsecro. Sancti fratres, qui
nobiscum in monasterio Domino servire festinant, oppido te salutant. Incolumem
te et memorem mei Christus Dominus noster tueatur omnipotens, Domine vere
sancte et suscipiende Papa.
Epistola CIV
(alias 88; scripta anno 403)
Augustini ad Hieronymum
Hieronymum dehortatur a libris Testamenti veteris ex Hebraeo vertendis,
quin potius auctor est, ut Septuaginta versionem mire depravatam ac variantem
reddat suae veritati. Novum Testamentum ab eo castigatum probat.
Domino venerabili, et desiderabili sancto fratri, et compresbytero
HIERONYMO, AUGUSTINUS in Domino salutem.
1. Ex quo coepi ad te scribere, ac tua scripta desiderare, nunquam
mihi melior occurrit occasio, quam ut per Dei servum, ac ministrum
fidelissimum, mihique carissimum, mea tibi afferretur epistola, qualis est
filius noster Cyprianus diaconus. Per hunc certe ita spero litteras tuas, ut
certius in hoc rerum genere quidquam sperare non possim. Nam nec studium in
petendis rescriptis memorato filio nostro deerit, nec gratia in promerendis,
nec diligentia in custodiendis, nec alacritas in perferendis, nec fides in reddendis:
tantum si aliquo modo merear, adjuvet Dominus, et adsit cordi tuo, et desiderio
meo, ut fraternam voluntatem nulla major voluntas impediat.
2. Quia ergo duas jam epistolas misi; nullam autem tuam postea
recepi, easdem ipsas rursum mittere volui, credens eas non pervenisse. Quae et
si pervenerunt, ac fortasse tuae potius ad me minime pervenire potuerunt, ea
ipsa scripta, quae jam misisti, iterum mitte, si forte reservata sunt. Sin
minus, rursus dicta quod legam, dum tamen his respondere ne [al. non]
graveris, quod jam diu est ut expecto. Primas etiam, quas ad te adhuc Presbyter
litteras praeparaveram mittendas, per quemdam fratrem nostrum Profuturum, qui
postea nobis collega factus, jam ex hac vita migravit, nec eas tunc ipse
perferre potuit, quia continuo dum proficisci disponit, Episcopatus sarcina
detentus, ac deinde in brevi defunctus est, etiam nunc mittere volui, ut scias
in tua colloquia quam olim inardescam, et quam vim patiar quod a me tam longe
absunt sensus corporis tui: per quos adire possit ad animum tuum animus meus,
mi frater dulcissime, et in Domini membris honorande.
3. In hac autem epistola hoc addo, quod postea didicimus, ex Hebraeo
Job a te interpretatum, cum jam quamdam haberemus interpretationem tuam ejusdem
Prophetae ex Graeco eloquio versam in Latinum: ubi tamen asteriscis notasti,
quae in Hebraeo sunt, et in Graeco desunt; obeliscis autem, quae in Graeco
inveniuntur, et in Hebraeo non sunt: tam mirabili diligentia, ut quibusdam in
locis ad singula verba singulas stellas videamus, significantes eadem verba
esse in Hebraeo, in Graeco autem non esse. Porro in hac posteriore
interpretatione, quae versa est ex Hebraeo, non eadem verborum fides occurrit.
Nec parum turbat cogitantem, vel cur in illa prima tanta diligentia figantur asterisci,
ut minimas etiam particulas orationis indicent deesse codicibus Graecis, quae
sunt in Hebraeis: vel cur in hac altera, quae ex Hebraeis est, negligentius hoc
curatum sit, ut non eadem particulae locis suis invenirentur. Aliquid inde
exempli gratia volui ponere: sed mihi ad horam codex defuit, qui ex Hebraeo
est. Verumtamen quia praevolas ingenio, non solum quid dixerim, verum etiam
quid dicere voluerim, salis, ut opinor, intelligis, ut causa reddita, quod
movet, edisseras.
4. Ego sane te mallem Graecas potius canonicas nobis interpretari
Scripturas, quae Septuaginta Interpretum auctoritate perhibentur. Perdurum enim
erit, si tua interpretatio per multas Ecclesias frequentius coeperit lectitari,
quod a Graecis Ecclesiis Latinae Ecclesiae dissonabunt, maxime quia facile
contradictor convincitur, Graeco prolato libro, id est linguae notissimae.
Quisquis autem in eo quod ex Hebraeo translatum est, aliquo insolito permotus
fuerit, et falsi crimen intenderit, aut vix, aut nunquam ad Hebraea testimonia
pervenietur, quibus defendatur objectum. Quod si etiam perventum fuerit, tot
Latinas et Graecas auctoritates damnari quis ferat? Huc accedit, quia etiam
consulti Hebraei possunt aliud respondere; ut tu solus necessarius videaris,
qui etiam ipsos possis convincere: sed tamen quo judice, mirum si potueris
invenire.
5. Nam quidem frater noster Episcopus, cum lectitari instituisset in
Ecclesia cui praeest, interpretationem tuam, movit quiddam longe aliter abs te
positum apud Jonam Prophetam (Cap. 4. v. 6), quam erat omnium
sensibus memoriaeque inveteratum, et tot aetatum successionibus decantatum.
Factus est tantus tumultus in plebe, maxime Graecis arguentibus, et
inflammantibus calumniam falsitatis, ut cogeretur Episcopus (ea quippe civitas
erat) Judaeorum testimonium flagitare. Utrum autem illi imperitia, an malitia
hoc esse in Hebraeis codicibus responderunt, quod et Graeci et Latini habebant.
Quid plura? coactus est homo velut mexdositatem corrigere, volens, post magnum
periculum, non remanere sine plebe. Unde etiam nobis videtur aliquando te
quoque in nonnullis falli potuisse. Et vide hoc quale sit, in eis litteris,
quae non possunt collatis usitatarum linguarum testimoniis emendari.
6. Proinde non parvas Deo gratias agimus de opere tuo, quo
Evangelium ex Graeco interpretatus es: quia pene in omnibus nulla offensio est,
cum Scripturam Graecam contulerimus. Unde si quisquam veteri falsitati
contentiosus faverit, prolatis collatisque codicibus, vel docetur facillime,
vel refellitur. Et si quaedam rarissima merito movent, quis tam durus est, qui
labori tam utili non facile ignoscat, cui vicem laudis referre non sufficit?
Quid tibi autem videatur, cur in multis aliter se habeat Hebraeorum codicum
auctoritas, aliter Graecorum, quae dicitur Septuaginta, vellem dignareris
aperire. Neque enim parvum pondus habet illa, quae sic meruit diffamari, et qua
usos Apostolos, non solum res ipsa indicat, sed etiam te attestatum esse
memini. Ac per hoc plurimum profueris, si eam Scripturam Graecam quam Septuaginta
operati sunt, Latinae veritati reddideris: quae in diversis codicibus ita varia
est, ut tolerari vix possit, et ita suspecta, ne in Graeco aliud inveniatur, ut
inde aliquid proferri aut probari dubitetur. Brevem putabam futuram hanc
epistolam: sed nescio quomodo ita mihi dulce factum est in ea progredi, ac si
tecum loquerer. Sed obsecro te per Dominum, ne te pigeat ad omnia respondere,
et praestare mihi, quantum potueris, praesentiam tuam.
Epistola CV
(alias 92; scripta circa annum 403)
Ad Augustinum
Expostulat de Augustini Epistola per Italiam sparsa, qua taxabatur locus
non recte a se expositus in Epistola ad Galatas.
Domino vere Sancto et Beatissimo Papae AUGUSTINO HIERONYMUS, in Domino
salutem.
1. Crebras ad me epistolas dirigis, et saepe compellas, ut respondeam
cuidam Epistolae tuae, cujus ad me, ut ante jam scripsi, per fratrem Sysinnium
Diaconum exemplaria pervenerunt absque suscriptione tua; et quam primum per
fratrem Profuturum, secundo per quemdam alium te misisse significas: et interim
Profuturum retractum de itinere, et Episcopum constitutum, veloci morte
subtractum: illum cujus nomen retices, maris timuisse discrimina, et
navigationis mutasse consilium. Quae cum ita sint, satis mirari nequeo, quomodo
ipsa epistola et Romae et in Italia haberi a plerisque dicatur, et ad me solum
non pervenerit, cui soli missa est: praesertim cum idem frater Sysinnius inter
caeteros Tractatus tuos dixerit eam se non in Africa, non apud te, sed in
insula Adriae, ante hoc ferme quinquennium reperisse.
2. De amicitia omnis tollenda suspicio. — De amicitia omnis
tollenda suspicio est, et sic cum amico, quas cum altero se est loquendum.
Nonnulli familiares mei et vasa Christi, quorum Jerosolymis et in sanctis Locis
per magna copia est, suggerebant, non simplici animo a te factum, sed laudem
atque rumusculos et gloriolam populi requirente, ut de nobis cresceres; ut
multi cognoscerent te provocare, me timere; te scribere ut doctum, me tacere,
ut imperitum: et tandem reperisse, qui garrulitati meae silentium modumque imponeret.
Ego autem ut simpliciter fatear dignationi tuae, primum idcirco respondere
nolui, quia tuam liquido epistolam non credebam; nec (ut vulgi de quibusdam
proverbium est) litum melle gladium. Deinde illud cavebam, ne episcopo
communionis meae viderer procaciter respondere; et aliqua in reprehendentis
epistola reprehendere: praesertim cum quaedam in illa haeretica judicarem.
3. Ad extremum, ne tu jure exspostulares, et diceres: Quid enim?
Epistolam meam videras, et notae tibi manus in subscriptione signa
deprehenderas, ut tam facile amicum laederes, et alterius malitiam in meam
verteres contumeliam? Igitur ut ante jam scripsi, aut mitte eamdem epistolam,
tua subscriptam manu, aut senem latitantem in cellula lacessere desine. Sin
autem tuam vis vel exercere, vel ostentare doctrinam, quaere juvenes et
disertos et nobiles, quorum Romae dicuntur esse quamplurimi, qui possint et
audeant tecum congredi, et in disputatione sanctarum Scripturarum, jugum cum
Episcopo ducere. Ego quondam miles, nunc veteranus et tuas et aliorum debeo
laudare victorias, non ipse rursus effoeto corpore dimicare; ne si me
frequenter ad rescribendum impuleris, illius recorder historiae, quod
Hannibalem juveniliter exsultantem, Q. Maximus patientia sua fregerit.
Omnia
fert aetas, animum quoque: saepe ego longos
Cantando
puerum memini me condere soles.
Nunc
oblita mihi tot carmina: vox quoque Moerim
Jam
fugit ipsa.
(VIRGIL.
Eclog. 9. v. 51.)
Et ut magis de Scripturis sanctis loquar, Berzellai ille Galaadites, regis
David beneficia, omnesque delicias juveni delegans filio (2. Reg. 19),
ostendit senectutem haec nec appetere debere, nec oblata suscipere.
4. Quod autem juras te adversum me librum nec scripsisse, neque Romam
misisse, quem non scripseris; sed si forte aliqua in tuis scriptis reperiantur,
quae a meo sensu discrepent, non me a te laesum, sed a te scriptum, quod tibi
rectum videbatur; quaeso ut me patienter audias. Non scripsisti librum, et
quomodo mihi reprehensionis a te meae per alios scripta delata sunt? Cur habet
Italia quod tu non scripsisti? Qua ratione poscis, ut rescribam ad ea quae
scripsisse te denegas? Non tam hebes sum, ut si diversa senseris, me a te
laesum putem. Sed si mea cominus dicta reprehendas, et rationem scriptorum
expetas, et quae scripserim, emendare compellas, et ad παλινῳδιαν
provoces, et oculos mihi reddas, in hoc laeditur amicitia, in hoc
necessitudinis jura violantur. Ne videamur certare pueriliter, et fautoribus
invicem vel detractoribus nostris tribuere materiam contendendi; haec scribo,
quia te pure et Christianae diligere cupio, nec quidquam in mea mente retinere.
quod distet a labiis. Non enim convenit, ut ab adolescentia usque ad hanc
aetatem in monasteriolo cum sanctis Fratribus labore desudans, aliquid contra
Episcopum communionis meae scribere audeam: et eum Episcopum, quem ante cepi
amare quam nosse; qui me prior ad amicitias provocavit; quem post me orientem
in Scripturarum divinarum [al. abest divinarum] eruditione laetatus sum.
Igitur aut tuum negato librum, si forte non tuus est, et desine flagitare
rescriptum ad ea quae non scripsisti: aut si tuus est, ingenue confitere; ut si
in defensionem mei aliqua scripsero, in te culpa sit qui provocasti, non in me,
qui respondere compulsus sum.
5. Addis praeterea te paratum esse, ut si quid me in tuis scriptis
moverit, et corrigere voluero, fraterne accipias, et non solum mea in te
benevolentia gavisurum; sed ut hoc ipsum faciam, deprecaris. Rursum dico quod
sentio, provocas senem, tacentem stimulas, videris jactare doctrinam. Non est
autem aetatis meae putari malevolum erga eum, cui magis favorem debeo. Et si in
Evangeliis ac Prophetis perversi homines inveniunt quod nitantur reprehendere,
miraris si in tuis libris, et maxime in Scripturarum expositione, quae vel
obscurissimae sunt, quaedam a recta linea discrepare videantur? Et hoc dico non
quod in operibus tuis quaedam reprehendenda jam censeam: neque enim lectioni
eorum umquam operam dedi, nec horum exemplariorum apud nos copia est, praeter
Soliloquiorum tuorum libros, et quosdam Commentarios in Psalmos, quos si vellem
discutere, non dicam a me, qui nihil sum, sed a veterum Graecorum docerem
interpretationibus discrepare. Vale, mi amice carissime, aetate fili, dignitate
parens; et hoc a me rogatus observa, ut quidquid mihi scripseris, ad me primum
facias pervenire.
Epistola CVI
(alias 135; scripta circa an. 403)
Ad Sunniam et Fretelam
Postquam gratulatus est Sunniae ac Fretelae viris, e Getarum licet genere,
studiis Divinarum Scripturarum praeclaris: respondet ad sibi propositas ex
Psalmis quaestiones, eorumque difficultates omnes diluit, ostendens quaenam sit
inter variantes lectiones Graecas, atque Latinas, caeteris praeferenda, quaeque
propius ad Hebraicum fontem accedat.
Dilectissimis fratribus SUNNIAE et FRETELAE, et caeteris qui vobiscum Domino
serviunt, HIERONYMUS.
1. Vere in vobis Apostolicus et Propheticus sermo completus est: In
omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum (Ps.
18. 5; et Rom. 10. 18). Quis hoc crederet, ut barbara Getarum lingua
Hebraicam quaereret Veritatem; et dormitantibus, imo contendentibus Graecis,
ipsa Germania Spiritus Sancti eloquia scrutaretur? In veritate cognovi, quod
non est personarum acceptor Deus; sed in omni gente qui timet Deum, et operatur
justitiam, acceptus est illi (Act. 10. 34 et 35). Dudum callosa
tenendo capulum manus, et digiti tractandis sagittis aptiores, ad stylum
calamumque mollescunt; et bellicosa pectora vertuntur in mansuetudinem
Christianam. Nunc et Isaiae vaticinium cernimus opere completum: Concident
gladios suos in aratra, et lanceas suas in falces; et non sumet gens contra
gentem gladium, et non discent ultra pugnare (Isai. 2. 4). Rursum in
eodem: Pascetur lupus cum agno; et pardus requiescet cum haedo; et vitulus
et leo et taurus pascentur simul; et puer parvulus ducet eos, et bos et ursus
in commune pascentur: pervulique eorum erunt pariter; et leo et bos comedent
paleas (Ibid. 7. 8. et seqq.); non ut simplicitas in feritatem
transeat, sed ut feritas discat simplicitatem.
2. Quaeritis a me rem magni operis, et majoris invidiae; in qua
scribentis non ingenium, sed eruditio comprobetur; ut dum ipse cupio de
caeteris judicare, judicandum me omnibus praebeam: et in opere Psalterii juxta
digestionem schedulae vestrae, ubicumque inter Latinos Graecosque contentio
est, quid magis Hebraeis conveniat, significem. In quo illud breviter admoneo,
ut sciatis aliam esse editionem, quam Origenes et Caesariensis Eusebius,
omnesque Graeciae tractatores Κοινήν,
id est, communem appellant, atque Vulgatam, et a plerisque nunc Λουκιανὸς dicitur;
aliam Septuaginta Interpretum, quae in Ἑξαπλοῖς
codicibus reperitur, et a nobis in Latinum sermonem fideliter versa est, et
Jerosolymae atque in Orientis ecclesiis decantatur. Super qua re et sanctus
filius meus Avitus saepe quaesierat. Et quia se occasio fratris nostri Firmi
Presbyteri dedit, qui mihi vestram epistolam reddidit; duobus scribens, in
commune respondeo, et me magno amicitiae libero foenore, quod quanto magis
solvimus, plus debemus. Sicut autem in novo Testamento, si quando apud Latinos
quaestio exoritur, et est inter exemplaria varietas, recurrimus ad fontem
Graeci sermonis, quo novum scriptum est Instrumentum: ita in veteri Testamento,
si quando inter Graecos Latinosque diversitas est, ad Hebraicam confugimus [al.
recurrimus] veritatem; ut quidquid de fonte proficiscitur, hoc quaeramus
in rivulis. Κοινὴ autem ista,
hoc est Communis editio, ipsa est quae et Septuaginta. Sed hoc interest inter
utramque, quod Κοινὴ pro locis
et temporibus, et pro voluntate scriptorum, vetus corrupta editio est. Ea autem
quae habetur in Ἑξαπλοῖς,
et quam nos vertimus, ipsa est quae in eruditorum libris incorrupta, et
immaculata Septuaginta Interpretum translatio reservatur. Quidquid ergo ab hac
discrepat, nulli dubium est, quin ita et ab Hebraeorum auctoritate discordet.
3. Prima de quinto Psalmo quaestio fuit: Neque habitabit juxta te
malignus (Psal. 5. 6). Pro quo habetur in Graeco, οὔτε
παροικήσει
σοι πονηρὸς sive πονηρευόμενος,
ut Vulgata editio continet. Et miramini, cur παροικίαν,
id est, incolatum Latinus interpres non verterit, sed pro hoc posuerit habitationem,
quae Graece dicitur κατοικία.
Quod quidem in alio loco fecisse convincitur: Heu mihi, quia incolatus meus
prolongutus est (Psal. 119. 5). Et in decimo quarto Psalmo rursum
pro incolatu habitationem posuit: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo?
(Psal. 14. 1). Et sciendum, quod si voluerimus dicere: Domine quis
incolet tabernaculum tuum? vel illud de quinto: Neque incolet juxta te
malignus, perdet εὐφωνίαν:
et dum interpretationis κακοζηλίαν
sequimur, omnem decorem translationis amittimus, et hanc esse regulam boni
interpretis, ut ἰδιώματα
linguae alterius, suae linguae exprimat proprietate. Quod et Tullium in
Protagora Platonis, et in Οἰκονομικῷ
Xenophontis, et in Demosthenis contra Aeschinen oratione fecisse convincimus;
et Plautum, Terentium, Caeciliumque eruditissimos viros, in Graecis comoediis
transferendis. Nec ex eo quis Latinam linguam angustissimam putet, quod non
possit verbum de verbo transferre; cum etiam Graeci pleraque nostra circuitu
[al. per circumitus] transferant: et verba Hebraica, non
interpretationis fide, sed linguae suae proprietatibus nitantur exprimere.
4. De eodem Psalmo: Dirige in conspectu meo viam tuam (Psal.
5. 9). Pro quo habetur in Graeco κατεύθυνον
ἐνώπιον σου
τὴν ὁδόν μου, hoc
est, dirige in conspectu tuo viam meam. Quod nec Septuaginta habent, nec
Aquila, nec Symmachus, nec Theodotion; sed sola Κοινὴ
editio. Denique et in Hebraeo ita scriptum reperi, OSER LAPHANAI DARCHACH. Quod
omnes voce simili transtulerunt; Dirige in conspectu meo viam tuam.
Secundum illud, quod in Oratione Dominica dicitur: Pater noster, qui es in
coelis, sanctificetur nomen tuum (Matth. 6. 10). Non quo nobis
orantibus sanctificetur quod per se sanctum est: sed quo petamus, ut quod per
naturam sui sanctum est, sanctificetur in nobis. Ergo et nunc Propheta
postulat, ut via Domini quae per se recta est, etiam sibi recta fiat.
5. De sexto Psalmo: Erubescant et conturbentur vehementer omnes
inimici mei (Psal. 6. 1). Et dicitis in Graeco, vehementer,
non haberi. Scio: sed hoc in editione Vulgata. Caeterum in Hebraeo habet MOD,
id est, vehementer; et omnes, σφόδρα,
similiter transtulerunt.
6. De septimo Psalmo: Judica me Domine secundum justitiam meam (Psal.
7. 9). Pro quo habetur in Graeco, κατὰ
τὴν
δικαιοσύνην
σου, id est, juxta justitiam tuam. Sed et in hoc
male; in Hebraeo enim SEDECI habet, quod interpretatur, justitia mea; et
non SEDECACH, quod, justitiam tuam, sonat. Sed et omnes Interpretes, justitiam
meam, voce simili transtulerunt. Nec cuiquam videatur temerarium, quod
judicari secundum justitiam suam postulet, cum et sequens versiculus hoc ipsum
significet: Et secundum innocentiam meam super me (Ibid.) Et
sexti decimi Psalmi hoc exordium sit: Exaudi Domine justitiam meam (Psal.
16. 1). Et in septimo decimo quoque dicatur: Retribuet mihi Dominus
secundum justitiam meam, et secundum puritatem manuum mearum reddet mihi (Psal.
17. 25.). In vigesimo quoque quinto Psalmo scriptum sit: Proba me,
Domine, et tenta me: ure renes meos, et cor meum (Psal. 25. 2). Et
in quarto dicatur: Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae (Psal.
4. 1). Et in octogesimo quinto: Custodi animam meam, quoniam sanctus sum
(Psal. 85. 2). Jacob quoque loquatur in Genesi: Exaudiet me cras
justitia mea (Gen. 30. 33).
7. De octavo Psalmo: Quoniam videbo coelos tuos (Psal. 8. 4).
Et dicitis quod, tuos, in Graeco non habeat. Verum est, sed in Hebraeo
legitur SAMACHA, quod interpretatur, coelos tuos, et de editione
Theodotionis in Septuaginta interpretibus additum est sub asterisco: cujus rei
vobis sensum breviter aperiam. Ubi quid minus habetur in Graeco ab Hebraica
Veritate, Origenes de translatione Theodotionis addidit, et signum posuit
asterisci, id est, stellam, quae quod prius absconditum videbatur, illuminet,
et in medium proferat: ubi autem quod in Hebraeo non est, in Graecis codicibus
invenitur, obelon, id est, jacentem praeposuit virgulam, quam nos Latine, veru,
possumus dicere; quo ostenditur jugulandum esse et confodiendum, quod in
Authenticis libris non invenitur. Quae signa et in Graecorum, Latmorumque
poematibus inveniuntur.
8. Decimo sexto: Oculi tui videant aequitates (Psal. 16. 2).
Pro quo in Graeco vos legisse dixistis: οἱ
ὀφθαλμοί μου,
id est, oculi mei; sed rectius, oculi tui, quia et supra dixerat:
De vultu tuo judicium meum prodeat (Ps. 16, 2); et oculi Dei in
Propheta recta operante, non prava, sed recta conspiciant. In ipso: Custodi me
ut pupillam oculi (Ibid. 8). Dicitisque in Graeco legi: Custodi
me Domine; quod nec in Hebraeo, nec in ullo [al. illo] habetur
interprete. In eodem: Exsurge, Domine, praeveni eum, et supplanta eum (Ibid.
13). Pro quo in Graeco sit, πρόφθασον
αὐτούς, id est, praeveni eos, et
supplanta eos: sed melius si legatur numero singulari: siquidem de impio dictum
est, de quo statim sequitur, praeveni eum et supplanta eum: eripe animam
meam ab impio. Nullique dubium, quin diabolum significet.
9. Decimo septimo Psalmo: Grando et carbones ignis (Psal. 17.
13). Et quaeritis cur Graecus istum versiculum secundo non habeat,
interpositis duobus versibus. Sed sciendum, quia de Hebraico, et de
Theodotionis editione in Septuaginta Interpretibus sub asterisco additum sit.
In eodem: Qui perfecit pedes meos tanquam cervorum (Ibid. 34).
Pro quo scribitis in Graeco inveniri ὡσεὶ
ἐλάφου, id est, tanquam cervi:
singularem numerum pro plurali. Sed in Hebraeo pluralis numerus positus est
CHAJALOTH, et omnes Interpretes pluralem numerum transtulerunt. In eodem: Et
dedisti mihi protectionem salutis tuae (Ibid. 36). Pro quo in Graeco
vos legisse dixistis, τῆς
σωτηρίας μου, id
est, salutis meae. Sed in Hebraeo JESACHA, salutis tuae,
significat, non, meae; quod et omnes Interpretes transtulerunt. In ipso:
Supplantasti insurgentes in me subtus me (Ibid. 40). Pro quo in
Graeco plus invenisse vos dicitis: Omnes insurgentes; sed, omnes,
additum est. In eodem: Vivit Dominus, et benedictus Deus meus (Ibid.
47). Et dicitis in Graeco non haberi, meus. Quod non sub asterisco,
sed ab ipsis Septuaginta de Hebraica Veritate translatum est; et cuncti
Interpretes in hac parte consentiunt. In eodem: Liberator meus de gentibus
iracundis (Ibid. 48). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Ab
inimicis meis fortibus, sive potentibus. Et quia semel veritati
studemus, si quid vel transferentis festinatione, vel scribentium, vitio
depravatum est, simpliciter confiteri, et emendare debemus. In Hebraeo nihil
aliud habet nisi hoc: Liberator meus ab inimicis meis. Septuaginta
autem, iracundis, addiderunt. Et pro gentibus, tam in Hebraeo,
quam in cunctis Interpretibus, inimici positi sunt: et miror, quomodo
pro inimicis, gentes mutatae sint.
10. Decimo octavo: Exsultavit ut gigas ad currendum viam suam (Psal.
18. 7). Et dicitis quod in Graeco, suam, non habeat: sed hoc nos sub
veru additum reperimus, et in Hebraeo non esse manifestum est.
11. Decimo nono: Tribuat tibi secundum cor tuum (Psal. 19. 5).
Et dicitis in Graeco vos hoc versiculo additum nomen Domini reperisse, quod
superfluum est: quia ex superioribus, Ἐπακούσαι
σου Κύριος, subauditur,
unde coepit et Psalmus; Exaudiat te Dominus in die tribulationis (Ibid.
11); ut et hic sub eodem sensu dicatur: Tribuat tibi secundum cor tuum,
id est, ipse Dominus, de quo supra dictum est. In eodem: Et exaudi nos in
die, qua invocaverimus te (Ibid. 10). Pro quo legisse vos dicitis: in
quocumque die; sed superius cum Hebraica veritate concordat, ubi scriptum
est BIOM, id est, in die.
12. Vigesimo primo: Tu autem Domine ne elongaveris auxilium tuum a
me (Psal. 21. 20). Et dicitis invenisse vos, meum; quod et
verum est, et ita corrigendum. Brevi enim, si quid scriptorum errore mutatum
est, stulta credimus contentione defendere. In eodem; Universum semen Jacob
magnificate eum (Ibid. 24). Pro quo in Graeco scriptum sit, δοξάσατε
αὐτόν, id est, glorificate eum. Sed
sciendum quod ubicumque in Graeco scriptum est, glorificate, Latinus
Interpres, magnificate, transtulerit; secundum illud quod in Exodo
dicitur: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est (Exod.
15. 1); pro quo in Graeco scribitur, glorificatus est: sed in Latino
sermone si transferatur, fit indecora translatio; et nos emendantes olim
Psalterium, ubicumque sensus idem est, veterum Interpretum consuetudinem mutare
noluimus, ne nimia novitate lectoris studium terreremus.
13. Vigesimo secundo: Calix meus inebrians quam praeclarus est (Psal.
22. 5). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, calix tuus: sed hoc
in Κοινῇ errore obtinuit.
Caeterum et Septuaginta, et Haebraicum, et omnes Interpretes, calix meus,
habent, quod Hebraice dicitur CHOSI: alioquin si calix tuus, esset,
diceretur CHOSACH.
14. Vigesimo quarto: Confundantur omnes iniqua agentes (Psal.
24. 4). Et dicitis quod, omnes, in Graeco non habeat, et bene; nam
nec in Hebraeo habet, sed in Septuaginta sub veru additum est. In eodem: Innocentes
et recti adhaeserunt mihi, quia sustinui te (Ibid. 21). Et dicitis
in Graeco vos reperisse, Domine: quod superfluum est.
15. Vigesimo sexto: Et nunc ecce exaltavit caput meum (Psal.
26. 5). Sed, ecce, superfluum est. In eodem: Exquisivit facies
mea (Ibid. 8). Pro quo in Graeco sit positum: quaesivit te facies
mea. Sed melius superius.
16. Vigesimo septimo: Exaudi vocem deprecationis meae (Psal.
27. 2). Pro quo invenisse dixistis: Exaudi Domine, sed et hoc
additum est.
17. Vigesimo octavo: Et in templo ejus omnis dicet gloriam (Psal.
28. 9). Pro quo in Graeco sit, πᾶς
τίς. Quod si transferre voluerimus ad verbum, omnis
quis, in κακοζηλίαν
interpretationis incurrimus, et fit absurda translatio. In eodem: Dominus
diluvium inhabitare facit (Ibid. 10). Pro quo legisse vos dicitis: Dominus
diluvium inhabitat; quorum prius ad gratiam pertinet in credentibus,
secundum ad ejus, in quo credunt, habitaculum. Sed quia JASAB verbum ambiguum
est, et potest utrumque sonare, nam et sessio, et habitatio
dicitur; et in ipso Psalmo de gratia baptismatis dicebatur: Vox Domini super
aquas: Dominus super aquas multas. Et: Vox praeparantis cervos, et
revelabit condensa, et in templo ejus omnis dicet gloriam (Ibid. 3. et
seqq.), de ipsis sentire volumus, qui glorificant Dominum; et interpretati
sumus: Dominus diluvium inhabitare facit (Psal. 30. 5).
18. Trigesimo: Quoniam tu es protector meus. Rursum in hoc loco nomen
Domini additum est; et ne eadem semper inculcem, observare debetis nomen Domini
et Dei saepissime additum; et id vos debere sequi quod de Hebraico et de
Septuaginta Interpretibus emendavimus. In eodem: Ego autem dixi in excessu
mentis meae (Ps. 30. 23). Pro quo in Latinis codicibus legebatur, in
pavore meo, et nos juxta Graecum transtulimus, ἐν
τῇ ἐκστάσει
μου, id est, in excessu mentis meae; aliter enim
Latinus sermo ἔκστασιν
exprimere non potest, nisi mentis excessum. Aliter me in Hebraico legisse
noveram, in stupore et admiratione mea.
19. Trigesimo primo: Nec est in spiritu ejus dolus (Psal. 31.
2). Pro quo in Graeco vos legisse dicitis, ἐν
τῷ στόματι
αὐτοῦ, id est, in ore ejus; quod solus
Symmachus posuit. Alioquin et Septuaginta Interpretes, et Theodotion, et
Quinta, et Sexta Editio, et Aquila, et ipsum Hebraicum, in spiritu ejus,
habet, quod Hebraice dicitur BRUCHO. Sin autem esset, in ore ejus,
scriberetur, BAFFIO. In eodem Conversus sum in aerumna mea (Ibid. 4);
in Graeco, mea, non esse suggeritis. Quod ex Hebraico, et de
translatione Theodotionis sub asterisco additum est, et in Hebraeo legitur
LASADDI.
20. Trigesimo quarto: Omnia ossa mea dicent, Domine (Psal.
34. 10). Pro quo in Graeco bis, Domine, invenisse vos dicitis. Sed
sciendum, quod multa sunt exemplaria apud Hebraeos, quae ne semel quidem Dominum
habeant.
21. Trigesimo sexto: Et viam ejus volet (Psal. 36. 23).
In Graeco, volet nimis, vos legisse dicitis. Quod additum est, nec apud
quemquam habetur Interpretum.
22. Trigesimo octavo: Verumtamen vane conturbatur omnis homo (Psal.
38. 6). Et dicitis vos in Graeco non invenisse, conturbatur. Sed et
hoc in LXX. sub veru additum est. Et hinc apud vos, et apud plerosque error
exoritur, quod scriptorum negligentia, virgulis et asteriscis subtractis, distinctio
universa confunditur.
23. Trigesimo nono: Et legem tuam in medio cordis mei (Psal.
39. 9). Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, in medio ventris mei,
quod et in Hebraeo sic scriptum est, BATTHOCH MEAI. Sed propter euphoniam apud
Latinos, in corde, translatum est; et tamen non debemus subtrahere quod
verum est. In eodem: Domine, in adjutorium meum respice (Ibid. 14).
Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, σπεύσον,
id est, festina. Sed apud Septuaginta πρόσχες,
id est, respice, scriptum est.
24. Quadragesimo: Et si ingrediebatur, ut videret (Psal. 40.
7). Et dicitis quod Si in Graeco non sit positum. Cum manifestissime
et in Hebraeo, et in cunctis Interpretibus scriptum sit; et Septuaginta
transtulerint, καὶ εἰ
εἴσεπορεύετο
τοῦ ιδεῖν.
25. Quadragesimo primo: Salutare vultus mei, Deus meus (Psal.
41. 7). Pro quo invenisse vos dicitis, et Deus meus. Sed sciendum;
hoc in isto Psalmo bis inveniri, et in primo positum esse: salutare vultus
mei, Deus meus; in secundo autem, id est, in fine ipsius Psalmi: Salutare
vultus mei, et Deus meus; ita dumtaxat, ut, et conjunctio de
Hebraeo, et Theodotione sub asterisco addita sit. In eodem: Exprobraverunt
mihi qui tribulant me (Ibid. 11). Pro quo vos invenisse dixistis, οἱ ἐχθροί μου,
id est, inimici mei; cum et apud Septuaginta scriptum sit, οἱ θλίβοντές
με, et apud Hebraeos SORARAI, id est, hostes mei. In
eodem: Spera in Deum, quoniam adhuc confitebor illi (Ibid. 12).
Et dicitis, adhuc, in Graeco non inveniri. Quod sub asterisco additum
est. Ita enim et in Hebraeo scriptum reperimus CHI OD, quod significatur ὅτι ἔτι, Latineque dicitur, quoniam
adhuc. Hoc ipsum etiam in quadragesimo secundo intelligendum est.
26. Quadragesimo tertio: Et non egredieris in virtutibus nostris
(Psal. 43. 10). Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis: Et non
egredieris, Deus (Ibid. 15); sed superfluum est. In ipso: Posuisti
nos in similitudinem gentibus (Ibid. 15). Pro quo in Graeco scriptum
sit ἐν τοῖς
ἔθνεσιν, sed si dictum fuisset in
Latino, in similitudinem in gentibus, κακόφωνον
esset, et propterea absque damno sensus, interpretationis elegantia conservata
est. Alioquin in Hebraico ita scriptum reperi: osuisti nos proverbium in
gentibus. In eodem: Exsurge, adjuva nos (Ibid. 26). Pro quo,
more solito, in Graeco nomen Domini additum est.
27. Quadragesimo quarto: Sagittae tuae acutae (Ps. 44. 6):
pro quo in Graeco legisse vos dicitis: acutae, potentissime; sed hoc
male, et de superiori versiculo additum est, in quo legitur: Accingere
gladio tuo super femur tuum, potentissime (Ibid. 4).
28. Quadragesimo septimo: Quoniam ecce reges congregati sunt (Psal.
47. 5). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: Quoniam ecce reges ejus
congregati sunt. Quod superfluum esse, ipse lectionis textus ostendit; et
in veteribus codicibus Latinorum scriptum erat, reges terrae, quod nos
tulimus [f. sustulimus, quia nec in Hebraeo, nec in Septuaginta
reperitur. In ipso: Sicut audivimus, sic vidimus (Ibid. 9). Pro
quo in Graeco reperisse vos dicitis: sic et vidimus, quod superfluum
est: legitur enim in Hebraeo CHEN RAINU, quod interpretatur οὕτως
ἔιδομεν, hoc est, sic vidimus.
In eodem: Suscepimus, Deus, misericordiam tuam in medio templi tui (Ibid.
10). Pro eo quod nos de Hebraico, et de Septuaginta Interpretibus vertimus,
templi tui, in Graeco vos legisse dicitis, populi tui, quod
superfluum est. In Hebraico scriptum est ECHALACH, id est, τοῦ
ναοῦ σου, hoc est, templi tui,
et non AMMACH; quod populum tuum significat.
29. Quadragesimo octavo: Homo cum in honore esset (Psal. 48.
14). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Et homo in honore cum
esset. Sed sciendum, quod iste versiculus bis in hoc Psalmo sit, et in
priori additam habeat, et, conjunctionem, in fine non habeat. In eodem: Et
dominabuntur eorum justi (Ibid. 15). Pro justis, εὐθεῖς, id est, rectos,
in Graeco vos legisse dicitis; sed propter εὐφωνίαν
ita in Latinum versum est. Alioquin et in eo loco, ubi scriptum legimus: In
libro τοῦ
εὐθοῦς, justorum intelligimus librum (Jos.
10. 13), et non debemus sic verbum de verbo exprimere, ut dum syllabas sequimur,
perdamus intelligentiam. In eodem: De manu inferni, cum liberaverit me (Ps.
49. 20). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: cum acceperit me:
quod quidem et nos ita de LXX. vertimus; et miror a quo in vestro codice
depravatum sit.
30. Quadragesimo nono: Sedens adversus fratrem tuum loquebaris (Ibid.
16). Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, κατὰ
τοῦ ἀδελφοῦ
σου
κατελάλεις, et
putatis non bene versum, quia diximus, adversus fratrem tuum loquebaris,
et debuisse nos dicere, adversus fratrem tuum loquebaris, et debuisse
nos dicere, adversus fratrem tuum detrahebas; quod vitiosum esse, et in
nostra lingua non stare, etiam stultis patet. Nec ignoramus, quod καταλαλία dicitur
detractio; quam si voluerimus ponere, non possumus dicere, adversus fratrem
tuum detrahebas; sed de fratre tuo detrahebas. Quod si fecerimus,
rursus contentiosus verborum calumniator inquiret, quare non dixerimus, κατὰ τοῦ
ἀδελφοῦ σου, hoc
est, adversus fratrem tuum. Haec superflua sunt, et non debemus impolita
nos verborum interpretatione torquere, cum damnum non sit in sensibus, quia
unaquaeque lingua, ut ante jam dixi, suis proprietatibus loquitur. In ipso: Ne
quando rapiat, et si qui eripiat (Ibid. 22). Et in Graeco reperisse
vos dicitis: Et non sit qui eripiat; quod et a nobis versum est, et in
nostris codicibus sic habetur. Et miror quomodo vitium librarii dormitantis, ad
culpam referatis interpretis; nisi forte fuerit hoc: Ne quando rapiat, nec
sit qui eripiat, et ille pro, nec, et, scripserit. In eodem: Sacrificium
laudis honorificabit me. Pro quo in Graeco scribitur, δοξάσει
με, id est, glorificabit me, de quo et supra diximus.
In Evangelio in eo loco, ubi in Graeco legimus, Πάτερ
δόξασόν με τῇ
δόξῃ ᾗ εἶχον
παρὰ σοι πρὸ
τοῦ τὸν κόσμον
γενέσθαι, in Latino legitur: Pater
clarifica me (Joan. 17. 5): noluimus ergo immutare quod ab antiquis
legebatur, quia idem sensus erat.
31. Quinquagesimo quarto: Exspectabam eum, qui salvum me fecit (Psal.
54. 9). Et dicitis vos invenisse in Graeco: Exspectabam Deum, quod
additum est. In eodem: A pusillanimitate spiritus (Ibid.). Et in
Graeco invenisse vos dicitis, ἀπὸ
ὀλιγοψυχίας,
quod proprie pusillanimitas dicitur. Sed sciendum quod pro ὀλιγοψυχία,
Aquila, et Symmachus, et Theodotion, et Quinta Editio interpretati sunt, ἀπὸ
πνεύματος, id est, a spiritu;
et in Hebraeo scriptum sit MERUA: omnisque sensus ita apud eos legatur: Festinabo,
ut salver a spiritu tempestatis, et turbinis (Psal. 55. 9, juxta Hebr.).
In eodem: Quoniam si inimicus maledixisset (Ibid. 13). In Graeco ὠνείδισεν, hoc
est, exprobrasset, positum est. Sed inter maledicta et opprobria sensum
non discrepare perspicuum est.
32. Quinquagesimo quinto: Quoniam multi bellantes adversum me, ab
altitudine diei timebo (Psal. 55. 3. et 4). Et dicitis in Graeco vos
invenisse, non timebo; quod additum est. Et est ordo: quoniam multi
dimicant adversum me, idcirco ego ab altitudine diei timebo: hoc est, non
bellantes adversum me, sed tuum excelsum timebo lumen. In ipso: In ira
populos confringes (Ibid. 8). Pro quo in Graeco legitur ἐν ὀργῇ λαοὺς
κατάξεις, id est, confringes:
Et apud Latinos pro eo quod est, dejicies, id est, καταβαλεῖς,
male error obtinuit, κατάξεις,
id est, in ira populos confringes; nam et in Hebraeo HORED habet, id
est, καταβίβασον:
quod nos possumus dicere, depone; et Symmachus interpretatus est, κατασεῖσαι.
33. Quinquagesimo octavo: Quia Deus susceptor meus (Psal. 58.
10). Pro quo in Graeco positum est: Susceptor meus es tu. Sed
sciendum in Hebraeo nec, es, scriptum, nec, tu; et apud
Septuaginta solos inveniri. In ipso: Deus meus, voluntas ejus praeveniet me
(Ibid. 10). Pro quo in Graeco scriptum est, τὸ
ἔλεος αὐτοῦ, id
est, misericordia ejus, quod et verius est. Sed in Haebreo scriptum est:
Misericordia mea praeveniet me. In eodem: Deus ostendet mihi inter
inimicos meos (Ibid. 10). Pro quo in Graeco positum est, Deus
meus; sed, meus, additum est. In eodem: Ne occidas eos, ne quando
obliviscantur populi tui (Ibid. 11). Pro quo in Graeco scriptum est:
legis tuae; sed in Septuaginta, et in Hebraeo non habet, populi tui,
sed, populi mei; et a nobis ita versum est. In eodem: Et scient, quia
Deus dominabitur Jacob finium terrae (Ibid. 14). Pro quo in Graeco
scriptum est: Et finium terrae, sed, et, conjunctio addita est,
et ordo est: Scient, quia Deus Jacob dominabitur finium terrae.
34. Quinquagesimo nono: Quis deducet me usque in Idumaeam? (Psal.
49. 11). Pro quo in Graeco habet aut quis deducet me; sed superfluum
est.
35. Sexagesimo: Quoniam tu Deus meus exaudisti orationem meam (Psal.
60. 6). Pro quo legitur in Graeco: Quia tu, Deus exaudisti me. Quod
non habet in Hebraeo, nec in LXX. Interpretibus, et in Latino additum est. In
eudem: Psallam nomini tuo in saeculum saeculi (Ibid. 9). Pro quo
in Graeco sit, In saeculum; et in Hebraeo semel habet LAED, est, in
aeternum; et non LOLAM, quod est, in saeculum.
36. Sexagesimo primo: Quia Deus adjutor noster in aeternum (Psal.
61. 9). Pro quo in Graeco est: Deus adjutor noster. Ergo, in
aeternum, obelus est.
37. Sexagesimo secundo: Sitivit tibi, anima mea (Psal. 62. 2).
Pro quo in Graeco sit: Sitivit in te anima mea. Sed in Hebraeo non habet
ATTHA, quod significat, te; sed LACH, quod ostenditur, tibi: quod
et omnes Interpretes transtulerunt. Ergo secundum linguae proprietatem versum
est in Latinum.
38. Sexagesimo tertio: Sagittae parvulorum factae sunt plagae eorum
(Psal. 63. 8). Pro quo in Graeco: Sagitta parvulorum; sed si sic
dicamus, non resonat in Latino: Sagitta parvulorum factae sunt plagae eorum.
Pro quo melius habet in Hebraeo: Percutiet eos Deus jaculo repentino, et inferentur
plagae eorum.
39. Sexagesimo quarto: Qui conturbas profundum maris, sonum fluctuum
ejus (Psal. 64. 8). In Graeco additum scribitis: Quis sustinebit?
quod superfluum est; subauditur enim, qui conturbas profundum maris, et
conturbas sonum fluctuum ejus. In eodem: Parasti cibum illorum, quoniam ita
est praeparatio ejus (Ibid. 10). Et dicitis quod in Graeco non sit, ejus,
cum in Hebraeo THECHINA manifeste, praeparationem ejus, significet: ejus
autem, id est, terrae; de qua supra dixerat: Visitasti terram, et inebriasti
eam (Ibid.).
40. Sexagesimo quinto: Holocausta medullata offeram tibi cum incenso
arietum (Psal. 65. 15). Pro quo invenisse vos dicitis: Cum
incenso et arietibus; sed male: in Hebraeo enim scriptum est, EM CATOROTH
ELIM, quod interpretatur, μετὰ
δυμιάματος
κριῶν, id est, cum incenso arietum. In
eodem: Propterea exaudivit Deus (Ibid. 19). Pro quo in Graeco
invenisse vos dicitis: Exaudivit me Deus, sed superfluum est.
41. Sexagesimo septimo: Exultate in conspectu ejus (Psal. 67.
6). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Et exultate in conspectu
ejus. Quod ita versum est a nobis, sed a quo in codice vestro corruptum
sit, scire non possum. In eodem: Etenim non credunt inhabitare Dominum (Ibid.
V. 19). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: καὶ
γὰρ
ἀπειθοῦντες
τοῦ
κατασκηνῶσαι:
quod utrumque falsum est. Nos enim transtulimus: Etenim non credentes
inhabitare Dominum Deum; ut sit sensus, et pendeat ex superioribus: Ascendisti
in altum, cepisti captivitatem, accepisti dona in hominibus, et eos, qui
non credebant Domiuum inhabitare posse mortalibus. In eodem: Deus benedictus
Dominus die quotidie (Psal. 67. 20). Pro quo in Graeco invenisse vos
dicitis: Dominus benedictus Deus, benedictus Dominus die quotidie; sed
melius et verius quod supra. In eodem: Viderunt ingressus tui, Deus (Ibid.
25); pro quo in Graeco scriptum sit: Visi sunt ingressus tui, Deus.
In Hebraeo ita habet RAU ALICHOTHACH: quod Aquila, et Symmachus, et Theodotion
interpretati sunt: Viderunt itinera tua, Deus, et quod sequitur: Itinera
Dei mei regis, qui est in sancto. Ergo a nobis ita legendum est: Viderunt
gressus tuos, Deus; et scriptoris vitium relinquendum, qui nominativum
posuit pro accusativo: licet et in Septuaginta, et in Ἑξαπλοῖς
ita repererim: ἐθεωρήσαν
αἱ πορεῖαί σου,
ὁ θεός: et pro eo quod est ἐθεωρήσαν,
hoc est, viderunt, in multis codicibus habet, ἐθεωρήθησαν:
quod et obtinuit consuetudo. In eodem: Ingressus Dei mei, regis mei, qui est
in sancto (Ibid.); subauditur, viderunt ingressus Dei mei, et regis
mei. Quod autem dicitis, mei, in rege non appositum, apertissimi
mendacii est, secundo enim ponitur, et Dei mei, et regis mei,
blandientis affectu; ut qui omnium Deus et rex est, suus specialiter Deus fiat,
et rex merito servitutis. Denique in Hebraeo scriptum habet, HELI MELCHI, quod Deum
meum, et regem meum significat. In eodem: Regna terrae cantate Deo,
psallite Domino (Ibid. 33). Et dicitis, hoc in isto versiculo non
esse scriptum, Psallite Domino; quoniam statim sequatur: Diapsalma.
Psallite Deo, qui ascendit super coelum coeli ad orientem (Ibid. 34);
cum iste versiculus magis habere debeat juxta Hebraicam Veritatem: Cantate
Deo, psallite Domino; et illud quod sequitur in principio versus alterius, Psallite
Deo, non sit in libris authenticis, sed obelo praenotatum. Ergo et vos
legite magis quae vera sunt; ne dum additum suscipitis, quod a Propheta
scriptum est, relinquatis.
42. Sexagesimo octavo: Laudabo nomen Dei cum Cantico (Psal.
68. 31). Pro quo dicitis vos reperisse in Graeco, Dei mei, sed, mei,
superfluum est.
43. Septuagesimo: Deus, ne elongeris a me (Ibid. 70. 12).
Quod dicitis in Graeco positum. Deus meus, superfluum est. In eodem: Deus,
docuisti me ex juventule mea (Ibid. 17). Et in hoc, quod apud
Graecos invenisse vos dicitis, Deus meus, superfluum est, meus.
In eodem: Donec annuntiem brachium tuum (Ibid. 18). Et dicitis in
Graeco vos reperisse, mirabilia tua, quod de superiori versiculo est, et
usque nunc pronuntiabo miracula tua. Bene ergo hic habet, brachium.
44. Septuagesimo primo: Et adorabunt eum omnes reges (Psal.
71. 11). Illud quod in Graeco invenisse vos dicitis, reges terrae,
superfluum est. In eodem: Benedictus Dominus Deus, Deus Israel (Ibid. 18).
Dicitis in Graeco bis, Deus, non haberi: cum in Hebraeo sit, et apud
Septuaginta; et manifestissime triplex Domini, Deique nuncupatio mysterium
Trinitatis sit. In eodem: Et benedictum nomen majestatis ejus in aeternum.
Hoc ergo quod in Graeco vos invenisse dicitis: In aeternum et in saeculum
saeculi, superflue a Graecis sciatis appositum, quod nec Hebraeus habet,
nec septuaginta Interpretes.
45. Septuagesimo secundo: Prodiit quasi ex adipe (Psal. 72.
7). Et dicitis vos apud Graecos invenisse, ἐξελεύσεται,
id est, prodiet, quod falsum est. Nam et apud Septuaginta Interpretes
ita scriptum est: ἐξηλεύσατο
ὡς ἐκ στέατος ἡ
ἀδικία αὐτῶν.
In eodem: Quomodo scit Deus (Ibid. 11), in Graeco dicitis non
esse, Deum; cum et apud Septuaginta scriptum sit, Πῶς
ἔγνω ὁ θεός, et omnes
Interpretes similiter de Hebraeo transtulerint. In eodem: Intelligam in
novissimis eorum (Ibid. 17). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: et
intelligam; sed hic, et, conjunctio superflua est. In eodem: Defecit
caro mea, et cor meum (Ibid. 26). Pro quo male perversum ordinem
quidam tenent: Defecit cor meum, et caro mea. In eodem: Ut annuntiem
omnes praedicationes tuas (Ibid. 28). Pro quo vos in Graeco legisse
dixistis, τὰς
αἰνέσεις σου,
id est, laudes tuas. Et sciendum quod in Hebraeo, MALOCHOTHACII,
scriptum habet, quod Aquila ἀγγελίας
σου, id est, nuntios tuos; Septuaginta, τὰς
ἐπαγγελίας
σου, id est, praedicationes tuas, vel promissa
interpretati sunt: licet et laus, et praedicatio unum utrumque significet.
46. Septuagesimo tertio: Ut quid Deus repulisti in finem (Psal.
75. 1). Pro quo male apud Graecos legitur ordine commutato: Ut quid
repulisti, Deus. In eodem: Quanta malignatus est inimicus in Sancto (Ibid.
3). Miror quis in codice vestro emendando perverterit, ut pro, Sancto,
Sanctis posuerit, cum et in nostro codice, in Sancto, inveniatur. In
eodem: Incendamus omnes dies festos Dei a terra (Ibid. 8). Pro
quo in Graeco scriptum est καταπαύσωμεν;
et nos ita transtulimus: Quiescere faciamus omnes dies festos Dei a terra.
Et miror quomodo e latere Adnotationem nostram nescio quis temerarius
scribendam in corpore putaverit, quam nos pro eruditione legentis scripsimus
hoc modo, Non habet, καταπαύσωμεν,
ut quidam putant, sed κατακαύσωμεν,
id est, incendamus. Et quia retulit mihi sanctus Presbyter Firmus, qui
hujus operis exactor fuit, inter plurimos hinc habitam quaestionem, plenius de
hoc disputandum videtur. In Hebraeo scriptum est SARPHU CHOL MOEDAU EL BAARES,
quod Aquila, et Symmachus verterunt, ἑνεπύρισαν
πασὰς τὰς
συναγωγὰς τοῦ
Θεοῦ, id est, incenderunt omnes solemnitates Dei
in terra. Quinta, κατακαυσαν
id est, combusserunt. Sexta κατακαύσωμεν,
id est, comburamus; quod et Septuaginta juxta Hexaplorum veritatem
transtulisse perspicuum est. Theodotion quoque, ἑμπυρίσωμεν
vertit, id est, succendamus. Ex quo perspicuum est, sic psallendum, ut
nos interpretati sumus; et tamen sciendum, quid Hebraica Veritas habeat. Hoc
enim quod Septuaginta transtulerunt, propter vetustatem in Ecclesiis
decantandum est; et illud ab eruditis sciendum propter notitiam Scripturarum.
Unde si quid pro studio e latere additum est, non debet poni in corpore; ne
priorem translationem pro scribentium voluntate conturbet. In eodem: Contribulasti
capita draconum in aquis; tu confregisti capita draconis (Psal. 13. et
14). Sic lectionis ordo sequitur, ut in priori versu, tu, non
habeat, sed in secundo; et aquae plurali numero scribantur, non singulari,
sicut et Aquila verbum Hebraicum AMMAIM, τῶν
ὑδάτων, id est, aquarum,
interpretatus est. In eodem: Ne obliviscaris voces inimicorum tuorum (Ibid.
23). Pro quo in Graeco τῶν
ἱκετῶν σου, id est, deprecantium
te, scriptum dicitis. In Hebraeo autem, SORARACH legitur, quod Aquila, hostium
tuorum, Symmachus, bellantium contra te: Septuaginta, et Sexta
Editio, inimicorum tuorum, interpretati sunt: Et est sensus pendens ex
superioribus: Memor esto improperiorum tuorum, eorum quae ab insipiente sunt
tota die: voces inimicorum tuorum, id est, voces Ne obliviscaris
quae te blasphemant, tibique in populo tuo detrahunt. Unde sequitur: Superbia
eorum, qui te oderunt, ascendit semper: id est, dum tu differs poenas, illi
proficiunt in blasphemiis.
47. Septuagesimo quarto: Narrabimus mirabilia tua (Psal. 74.
3). Pro quo male apud Graecos legitur, Narrabo omnia mirabilia tua.
48. Septuagesimo quinto: Omnes viri divitiarum manibus suis (Psal.
75. 6). Et non ut vos, nescio a quo depravatum legitis, in manibus suis.
In eodem: Terribili, et ei qui aufert spiritum Principum (Ibid. 13).
Dicitis quod, ei, non sit scriptum in Graeco: verum est; sed nisi
apposuerimus, ei, Latinus sermo non resonat. Neque enim possumus recte
dicere: Terribili, et qui aufert spiritum Principum.
49. Septuagesimo sexto: Et meditatus sum nocte cum corde meo, et
exercitabar, et scopebam spiritum meum (Psal. 76. 7). Pro quo in
Hebraeo legimus. Recordabar Psalmorum meorum in nocte, cum corde meo
loquebar, et scopebam spiritum meum. Pro exercitatione, ἀδολεσχίαν,
id est, decantationem quamdam, et meditationem Septuaginta
transtulerunt; et pro eo, quod nos diximus, scopebam, illi posuerunt, ἕσκαλλον: quod
Symmachus transtulit, ἀνηρεύνων,
id est, perscrutabam, sive quaerebam: et Quinta similiter.
Proprie autem σκαλισμός
in agricultura dicitur in sarriendo, id est, sarculando; et quomodo ibi
quaeruntur herbae sarculo, quae secentur; sic et iste retractatum [al. retractationem]
cogitationum suarum μεταφορικῶς
a sarculo demonstravit. Et sciendum, quod ἕσκαλλον,
non semel, sed frequenter significat. In eodem: A generatione in
generationem (Ibid. 9). Hoc quod in graeco sequens invenisse vos
dicitis, consummavit verbum, recte non habet in Latino, quia et in nullo
habetur Interpretum.
50. Septuagesimo septimo: Et narrabunt filiis suis (Psal. 77. 6).
Pro quo in Graeco habet, ἀπαγγελοῦσιν,
quod est, annuntiabunt. Sed sciendum, quod in Hebraeo IASAPHPHERU,
scriptum est: quod Aquila, et Symmachus, narrabunt, transtulerunt. In eodem:
Et occidit pingues eorum (Ibid. 31). Sic habet et in
Haebreo, hoc est BAMASMNEHEM, quod Aquila interpretatus est, ἐν
λιπαροῖς
αὐτῶν: Symmachus, τοὺς
λιπαρωτέρους
αὐτῶν: Septuaginta, et Theodotion, et Quinta,
ἐν τοῖς
πίοσιν αὐτῶν.
Quod quidam non intelligentes, pro πίοσιν,
putaverunt scriptum πλείοσιν.
In eodem: Dilexerunt eum in ore suo, et lingua sua mentiti sunt ei (Ibid.
36). Et in Hebraeo ita scriptum est ICHAZBULO, et omnes voce simili
transtulerunt, ἐψεύσαντο
αὐτῷ, id est, mentiti sunt ei. Quis autem
voluerit pro ei, ponere eum, et vitiare exemplaria, non est mei
judicii. Id eodem: Et propitius fiet peccatis eorum et non disperdet eos
(Ps. 77. 38). Dicitis quod eos in Graeco non habeat, quod et
verum est; sed nos, ne sententia pendeat, Latinum sermonem sua proprietate
complevimus. Si quis autem putat, διαφθερεῖ,
non perditionem sonare, sed corruptionem, recordetur illius
tituli, in quo scribitur, εἰς τὸ
τέλος μὴ
διαφθείρῃς, hoc est,
in finem ne disperdas, et non ut plerique κακοζήλως
interpretantur, ne corrumpas. In eodem: Et induxit eos in montem
sanctificationis suae: montem, quem acquisivii dextera ejus (Ibid. 54).
Pro quo apud Septuaginta legitur, ὄρος
τοῦτο
ἐκτήσατο ἡ
δεξία αὐτοῦ: et non
ut vos putatis, ὃ
ἐκτήσατο, hoc est, quem
acquisivit dextera ejus. Melius ergo secundum Hebraicam proprietatem
interpretatus est Symmachus: montem, quem acquisivit dextera ejus. In
eodem: Et averterunt se, et non servaverunt pactum, quemadmodum patres eorum
(Ibid. 57). Scio quod, pactum, non habeat in Hebraeo; sed
quando omnes voce simili transtulerunt, ἠσυνθέτησαν,
et apud Graecos συνθήκη
pactum dicitur, ex uno verbo significatur: non servaverunt pactum;
licet Septuaginta ἠθέτησαν
posuerint. In eodem: In terra, quam fundavit in saecula (Ibid. 68).
Pro quo scriptum invenisse vos dicitis: In terra fundavit eum in saecula.
In Hebraeo ita scriptum est ut vertit et Symmachus, ὧς
τὴν γῆν ἣν
ἐθεμελίωσεν
εἰς τὸν αἰῶνα.
Si autem non de terra dicitur, quod fundata sit, sed de alia re, quae fundata
videatur in terra, probent ex prioribus et sequentibus, quis sensus sit ut
[al. et.] nescio quid, quod non dicitur, fundatum videatur in
terra. Sin autem Sanctificium in terra fundatum putant, debuit scribi: in
terra fundavit illud in saecula. In eodem: Et in intellectibus manuum
suarum deduxit eos (Ibid. 72). Non habet, ἐν
τῆ συνέσει, ut scribitis,
numero singulari, sed ἐν ταῖς
συνέσεσιν, quod intelligentias
sonat, sicut habetur et in Hebraeo BATHABUNOTH quod est, in intellectibus.
51. Septuagesimo octavo: Posuerunt Jerusalem in pomorum custodiam
(Psal. 78. 1). Quod Graece εἰς
ὀπωροφυλάκιον,
dicitur, nec aliter potest verti, quam a nobis translatum est. Significat autem
speculam quam custodes satorum [al. agrorum] et pomorum habere
consueverunt: ut de amplissima urbe parvum tuguriolum vix remanserit. Hoc
secundum Graecos. Caeterum in Hebraeo LIIN scriptum habet; quod Aquila vertit λιθόριον, id est, acervum,
et cumulum, [al. tumulum] lapidum, quibus vineae et
agri purgari solent.
52. Septuagesimo nono: et plantasti radices ejus hinc (Psal. 79. 10).
Et dicitis quod in Graeco, hinc, non habeat; et bene, nam et in nostris
codicibus non habetur; et miror quis imperitorum vestros libros falsaverit.
53. Octogesimo secundo: Hereditate possideamus sanctuarium Dei (Psal. 82. 12).
Et dicitis quod in Graeco sit scriptum, κληρονομήσωμεν
ἑαυτοῖς, id est, Possideamus
nobis. Quae superflua quaestio est; quando enim dicitur, possideamus,
intelligitur et, nobis.
54. Octogesimo tertio: Cor meum, et caro mea exsultavit in Deum
vivum (Psal. 83. 3). Pro quo in Graeco scriptum dicitis, exsultaverunt.
In hoc nulla contentio est; si enim legimus, exsultavit, intelligitur,
et cor meum exsultavit, et caro mea exsultavit. Sin autem, exsultaverunt,
duo pariter exsultaverunt, id est, cor, et caro. Et quaeso vos; ut hujusmodi
ineptias, et superfluas contentiones, ubi nulla est sensus immutatio,
declinetis. In eodem: Beatus vir, cujus est auxilium abs te. In Graeco
invenisse vos dicitis: cui est auxilium ejus abs te; quod quia nos in
Latina interpretatione vitamus, ut dicitis, reprehendimur. Cui enim non pateat,
quod si dicere voluerimus, cui est auxilium ejus, apertissimum vitium
sit; et quando praecesserit, cui, sequi non debeat, ejus? nisi
forte vitii arguimur, quod vitaverimus vitium. In eodem: In valle lacrymarum
(Ibid. 7). Pro quo dicitis in Graeco scriptum esse, κλαυθμῶνος,
id est, plorationis, sed sive ploratum, sive planctum, sive fletum, sive
lacrymas dixerimus, unus est sensus. Et nos hoc sequimur, ut ubi nulla est de
sensu mutatio, Latini sermonis elegantiam conservemus.
55. Octogesimo quarto: Benedixisti, Domine, terram tuam (Psal. 84. 1).
Pro eo quod est, benedixisti, in Graeco scriptum dicitis, εὐδόκησας:
et quaeritis quomodo hoc verbum exprimi debeat in Latinum. Si contentiose verba
scrutamur, et syllabas, possumus dicere: Bene placuit, Domine, terra tua;
et dum verba sequimur, sensus ordinem perdimus. Aut certe addendum est aliquid,
ut eloquii ordo servetur, et dicendum Complacuit tibi, Domine, terra tua.
Quod si fecerimus, rursum a nobis quaeretur, quare addiderimus, tibi;
cum nec in Graeco sit, nec in Hebraeo. Eadem igitur interpretandi sequenda est
regula, quam saepe diximus, UT UBI non sit damnum in sensu linguae, in quam
transferimus, εὐφωνία,
et proprietas conservetur. In eodem: Misericordia, et veritas obviaverunt
sibi (Ibid. 11); et dicitis quod in Graeco, sibi, non
habeat. Nec in Hebraeo habet: et apud Septuaginta obelo praenotatum est: quae
signa dum per scriptorum negligentiam a plerisque quasi superflua relinquuntur,
magnus in legendo error exoritur. Si autem non fuerit additum, sibi,
misericordia, et veritas non sibi, sed alii occurrisse credentur; nec justitia
et pax sibi dedisse osculum, sed alteri.
56. Octogesimo quinto: Et non proposuerunt te in conspectu suo (Psal.
85. 14); et dicitis, quod in vestro codice, te non habeat. Addite, te,
et emendato errore librarii, vestrum quoque errorem emendabitis. In eodem: Et
tu Domine Deus miserator et misericors (Ibid. 15). In Graeco
invenisse vos dicitis. Et tu Domine Deus meus. Quod superfluum est: meus
enim nec in Hebraeo habetur, nec in Septuaginta.
57. Octogesimo octavo: Magnus, et horrendus (Psal. 88. 8).
Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, φοβερός,
quod significat, terribilis, timendus, formidandus. Ego puto id ipsum
significare et horrendum: non ut vulgus aestimat, despiciendum, et
squalidum, secundum illud:
Mihi
frigidus horror
Membra
quatit.
Et:
Horror
ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
(Virgil. 3.
Aeneid).
Et:
Monstrum
horrendum ingens
(Ibid.
20):
et multa his similia. In eodem: Tunc locutus est in visione sanctis tuis.
Pro quo in Graeco, filiis tuis, invenisse vos dicitis. Sed sciendum quod
in Hebraeo LAASIDACH habet, quod omnes τοῖς
ὁσίοις σου, id est, sanctis
tuis, transtulerunt: et sola Sexta editio, Prophectis tuis,
interpretata est; sensum magis, quam verbum exprimens. Et in Κοινῇ
tantum pro sanctis, filios reperi. In eodem: Tu vero repulisti, et
respexisti (Ibid. 39). Pro quo in Graeco, ἐξουδένωσας,
invenisse vos dicitis. Unius litterae mutatio quantum vobis fecit errorem: non
enim, respexisti; sed, despexisti, et pro nihilo duxisti,
interpretati sumus. Nisi forte, ἐξοῦδένωσας,
non putatis transferendum, despexisti; sed, secundum disertissimum
istius temporis interpretem, annihilasti, vel annulasti, vel nullificasti, et
si qua alia possunt inveniri apud imperitos portenta verborum.
58. Octogesimo nono: A seculo et usque in seculum tu es Deus (Psal. 89. 2).
Et dicitis quod in Graeco non sit, Deus. Quod apud eos esse manifestum
est. Nam et Hebraicum habet, et omnes alii Interpretes, et Septuaginta
similiter transtulerunt, ἀπὸ τοῦ
αἰῶνος, καὶ ἓως
τοῦ αἰῶνος σὺ
εἶ ὁ Θεός, quod Hebraice dicitur
MEOLAM AD-OLAM ATH EL. In eodem: Quoniam supervenit mansuetudo, et
corripiemur (Ibid. 10). In Graeco invenisse vos dicitis: Mansuetudo
super nos: sed et hoc superfluum est.
59. Nonagesimo: Dicet Domino, susceptor meus es tu (Ps. 90. 2).
Et dicitis quod in Graeco, es, non habeat. Ego vobis amplius dicam, quod
apud Hebraeos nec es, habeat, nec tu; sed apud Septuaginta, et
apud Latinos pro εὐφωνίᾳ,
et verborum consequentia positum sit.
60. Nonagesimo tertio, Beatus homo quem tu erudieris, Domine (Psal. 93. 12).
Dicitis in Graeco non esse, tu: et verum est; sed apud Latinos propter εὐφωνίαν positum. Si
enim dicamus, Beatus homo, quem erudieris, Domine, compositionis
elegantiam non habebit. Et [al. Sed] quando dicitur, Domine;
et apostropha fit ad Dominum, nihil nocet sensu, si ponatur et, tu. In
eodem: Et in malitia eorum disperdet eos (Ibid. 23). In
Graeco dicitis non esse praepositionem, in; sed legi, malitiam eorum
disperdet. Sciendum autem, quod in Hebraeo, et in cunctis interpretibus
positum sit: In malitia eorum disperdet eos. Si autem voluerimus legere:
Malitiam eorum disperdet; id quod in Septuaginta sequitur in fine
versiculi, eos, et superfluum erit, et vitiosum.
61. Nonagesimo septimo: Recordatus est misericordiae suae (Psal. 97. 3).
Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Misericordiae suae Jacob; sed
hic, Jacob, nomen superfluum est.
62. Centesimo: Oculi mei ad fideles terrae, ut sedeant mecum (Psal.
100. 6). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, τοῦ
συγκαθῆσθαι
αὐτοὺς μετ'
εμοῦ. Quis non talem fugiat interpretationem, ut
verbum ad verbum exprimens, dicat: Ut consederent ipsi mecum?
63. Centesimo primo: Vigilavi et factus sum sicut passer solitarius
in tecto (Ps. 101. 8). Et dicitis vos in Graeco invenisse ἐπὶ δώματι; quod
antiqui codices Latinorum interpretati sunt, in aedificio. Δῶμα in orientalibus provinciis idipsum
dicitur, quod apud nos tectum; in Palaestina enim, et Aegypto, ubi vel
scripti sunt divini Libri, vel interpretati, non habent in tectis culmina, sed Δώματα, quae Romae vel solaria,
vel Meniana vocant; id est, plana tecta, quae transversis trabibus
sustentatur. Denique et Petrus in Actibus Apostolorum (Cap. 10. 9),
quando ascendit in doma, in tectum aedificii ascendisse credendus
est. Et quando praecipitur nobis, ut faciamus domati nostro coronam, hoc
praecipitur, ut in tecto faciamus per circuitum quasdam eminentias, ne
facilis in praeceps lapsus sit (Deut. 22. 8). Et in Evangelio, Quae,
inquit, auditis in aure, dicetis super domata (Matth. 10. 27), id
est, super tecta. Et in Isaia, Quid vobis est, quod omnes ascendistis
in tecta vana [al. nova] (Isai. 22. 1. jux. LXX)? et multa
istiusmodi. In eodem: Factus sum sicut Νυκτικόραξ
in domicilio (Ibid. 7). Quod similiter habetur in Graeco: et
quaeritis quid significat Νυκτικόραξ
apud Latinos. In Hebraeo pro nycticorace verbum nos scriptum est, quod Aquila,
et Septuaginta, et Theodotion, et Quinta Editio nycticoracem
interpretati sunt: Symmachus upapam, Sexta editio noctuam, quod
et nos magis sequimur. Denique ubi apud nostros, et Graecos legitur, Factus
sum sicut nycticorax in domicilio: apud Hebraeos dicitur, Factus sum
sicut noctua in ruinosis. Plerique bubonem contentiose significari
putant. In eodem: A facie irae et indignationis tuae. Pro quo in Graeco
invenisse vos dicitis, a facie irae tuae; cum manifestum sit, quod apud
Hebraeos, et apud Septuaginta Interpretes sic habeatur, ἁπὸ
προσώπου τῆς
ὁργῆς καὶ τοῦ
θυμοῦ σου. In eodem: Quoniam
placuerunt servis tuis lapides ejus: et terrae ejus misebuntur (Ibid.
15). Pro terra in Hebraeo AFAR positum est, quod omnes χοῦν transtulerunt; et potest tam pulvis,
quam humus, id est terra, interpretari.
64. Centesimo secundo: Non in perpetuum irascetur (Ps. 102. 9).
Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Non in finem. Sed verbum
Hebraicum NESE, et perpetum, et finis, et victoria pro lo
corum intelligitur qualitate.
65. Centesimo tertio: Qui facis Angelos tuos spiritus. (Ps.
103. 4). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, ὁ
ποιῶν τούς
ἀγγέλους
αὐτοῦ, id est, qui facit Angelos suos.
A quibus breviter quaerite, quomodo cum ad Deum sermo sit, quasi ad alium
loquens Propheta repente mutetur; maxime cum sic incipiat: Domine, Deus meus
magnificatus es vehementer: confessionem, et decorem induisti. Et: Qui
tegis in aquis superiora ejus, id est coeli. Qui ponis nubem ascensum
tuum: aut ambulas super pennas ventorum; et statim sequitur: Qui facis
Angelos tuos spiritus, et ministros tuos ignem urentem. Qui fundasti terram
super stabilitatem suam. Et post paulum: Ab increpatione tua fugient: a
voce tonitrui tui formidabunt. Et: In loco, quem fundasti eis. Qui
emittis fontes in convallibus. Et illud: Ut educas panem de terra.
Si ergo omnia ad secundam personam sunt, id est, ad Deum, quomodo in uno
versiculo tertia persona subito, et extra ordinem inducitur? In eodem: A
voce tonitrui tui formidabunt (Ibid. 7). Habet et in Hebraeo tonitrui
tui; et miror quomodo apud Latinos scriptorum errore subtractum sit. In
eodem: Hoc mare magnum et spatiosum manibus (Ps. 103, 25).
Dicitis in Graeco, manibus, non haberi, et ego novi. Sed ex Hebraico, et
Theodotionis editione in Septuaginta sub asterisco additum est. Denique et in
Hebraeo ita scriptum ZE HAIAM GADOL VARAB IDAIM, quod Aquila sic interpretatus
est, αὐλὴ καὶ
πλατεῖα
χερσίν, et omnes interpretes αὕτη ἡ
θάλασσα ἡ
μεγάλη καὶ
εὐρύχωρος
χερσίν; et hoc secundum Hebraicam dicitur
proprietatem μεταφωρικῶς,
quod quasi expansas magnus habeat, et in se cuncta suscipiat. In eodem: Ut
educas panem de terra (Ibid. 15). Pro quo invenisse vos dicitis, ut
educat; sed non potest aliud ad ipsum, aliud de ipso dici. Aut omnia quasi
ad Deum loquebatur Propheta: aut omnia ad alium de eo referebat. Cum autem
pleraque ad ipsum dirigantur; et ea quae ambigua sunt, ad ipsius personam
dirigenda sunt. In eodem: Herodii domus dux est eorum (Ibid. 18).
Pro Herodio, quod in Hebraeo dicitur ASIDA, Symmachus ἰκτῖνα
[al. ἰκτῖνον], id
est, milvum interpretatus est. Denique et nos ita vertimus in Latinum: Ibi
aves nidificabunt: Milvo abies domus ejus; quod scilicet semper in excelsis
et arduis arboribus nidos facere consueverint. Unde et Sexta editio manifestius
interpretata est, Milvo ad cupressi nidificandum. Pro abietibus autem,
et cupressis in Hebraeo ponitur BARUSIM; quod magis abietes quam cupressos
significat. In eodem: Petra refugium herinaciis. Pro quo in Hebraeo
positum est SPHANNIM, et omnes χοιρογρυλλίοις
voces simili transtulerunt, exceptis Septuaginta, qui, lepores,
interpretati sunt. Sciendum autem animal esse non majus hericio, habens
similitudinem muris, et ursi: unde in Palaestina ἀρκτομῦς
dicitur, et magna est in istis regionibus hujus generis abundantia, semperque
in cavernis petrarum, et terra foveis habitare consueverunt.
66. Centesimo quarto: Dedit terra eorum ranas (Psal. 104. 30).
Pro quo in Graeco ἐῆρψεν
vos legisse dicitis. Quod potest ita interpretari: Ebullivit terra eorum
ranas; sed et in hoc nulla est sensus mutatio: et nos antiquam
interpretationem sequentes, quod non nocebat, mutare noluimus. In eodem: Et
contrivit lignum finium eorum (Ibid. 33). Pro quo in Graeco
invenisse vos dicitis, omne lignum. Sed et hoc additum est, et
superfluum. in eodem: Quoniam memor fuit verbi sancti sui, quod habuit ad
Abraham puerum suum (Ibid. 42). Pro quo in Graeco legisse vos
dicitis, ὃν
διέθετο, id est, quod disposuit.
Ita enim et in Hebraeo, et apud Septuaginta habetur Interpretes: ἐμνήσθη
τοῦ λόγου τοῦ
ἁγίου αὐτοῦ,
τοῦ πρὸς Ἀβραὰμ
τὸν δοῦλον
αὐτοῦ. Ergo quod in Graeco dicitur, ὄνδιέθιτο, in hoc
loco et superfluum est, et radendum.
67. Centesimo quinto: Confitemini Domino, quoniam bonus (Psal.
105. 1). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: quoniam χρηστὸς,
id est, suavis, Sed sciendum quod χρηστὸς
et in bonum, et in suavem [al. suave] verti potest.
Denique in Hebraeo ita scriptum est, CHI TOB, quod omnes voce simili
transtulerunt: quia bonus. Ex quo perspicuum est, quod χρηστὸς,
bonus intelligitur. In eodem: Non fuerunt memores multitudinis misericordiae
tuae. Dicitis quod in Graeco inveneritis: Et non fuerunt memores. Et,
conjunctio superflua est. In eodem: Et irritaverunt ascendentes in maro,
mare Rubrum. Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, παρεπίκραναν,
et putatis verbum e verbo debere transferri, et amaricaverunt. Sed haec
interpretatio annullationi consimilis est, sive annihilationi. Legite Ezechiel,
et invenietis παραπικρασμός,
irritationem, et exacerbationem semper expressum, ubi dicitur, οἶκος
παραπικραίνων,
id est, domus exasperans (Ezech. 7. 5. 6. et seqq.).
In eodem: Et vidit, cum tribularentur, et audivit orationem eorum (Ibid.
44). Quidquid extra hoc in Graeco invenisse vos dicitis, superfluum est.
68. Centesimo sexto: Et statuit procellam ejus in auram, et
siluerunt fluctus ejus (Psal. 106. 29). Hoc ergo quod pro
isto in Graeco invenisse vos dicitis: καὶ
ἐπετίμησεν τῇ
καταιγίδι
αὐτῆς, καὶ ἔστη,
superfluum est. In eodem. Et deduxit eos in portum voluntatis eorum (Ibid. 30).
Pro quo invenisse vos dicitis: In portum voluntatis suae. Sed in Hebraeo
non habet EPHSAU, quod voluntatis suae significat, sed EPHSAM, quod voluntatis
eorum sonat.
69. Centesimo septimo: Exsurge, gloria mea (Psal. 107. 3).
Quod dicitis in Latino non esse, recte in isto Psalmo non habet: quia nec apud
Hebraeos, nec apud ullum Interpretum reperitur: sed habetur in quinquagesimo
sexto Psalmo (Ibid. 11), de quo mihi videtur a quodam in istum
locum esse translatum. In eodem: Mihi alienigenae amici facti sunt (Ibid. 10).
Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis ὑπεῖάγησαν,
hoc est, subditi sunt. Sed hoc in quinquagesimo nono scriptum est: in
praesenti autem ita apud omnes invenimus Translatores, ἐμοὶ
ἀλλόφυλοι
ἐφιλίασαν, id est, amici
facti sunt. Quod Hebraice dicitur ETHROE.
70. Centesimo nono: Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion
(Psal. 109. 2). Dicitis vos in Graecis codicibus non legisse virtutis
tuae, quod manifeste et in Hebraeo, et in Septuaginta Interpretibus
habetur. In eodem: Dominare in medio inimicorum tuorum (Ibid.)
Dicitis in Graeco legi: et dominare: Sed hoc nec in Hebraeo habetur, nec
apud Suptuaginta: et superfluum est.
71. Centesimo decimo: Confitebor tibi, Domine, in toto corde (Psal.
110. 1). In Graeco invenisse vos dicitis: in toto corde meo. Sed et
hoc superfluum est.
72. Centesimo decimo tertio: Deus autem noster in coelo (Psal.
114. 13). Pro quo Graeco legisse vos dicitis: in coelo, et in terra.
Sed et superfluum est.
73. Centesimo decimo quarto: Et in diebus meis invocabo te (Psal.
114. 2. 3). Dicitis quod in Graeco non sit, te; et bene: e vestris
quoque codicibus eradendum est. In ipso: Placebo Domino in regione vivorum
(Ibid. 9). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: Placebo in
conspectu Domini. Sed hoc superfluum est.
74. Centesimo decimo septimo: Et in nomine Domini, quia ultus sum in
eos (Psal. 117. 10). Dicitis, quia, in Graecis codicibus non
inveniri: sed in Latinis sub asterisco legendum est.
75. Centesimo decimo octavo: Et meditabar in mandatis tuis, quae
dilexi (Psal. 118. 47). In Graeco, vehementer, additum
legisse vos dicitis: sed hoc superfluum est. In eodem: Levavi manus meas ad
mandata, quae dilexi (Ibid. 48). In Graeco legisse vos dicitis: ad
mandata tua: sed et hoc superfluum est. In eodem, Cogitavi vias meas
(Ibid. 59). In Graeco, vias tuas, legisse vos dicitis; sed hoc
superfluum est, et rectius, vias meas, legitur. In eodem: Et averti
pedes meos in testimonia tua (Ibidem). In Graeco legisse vos
dicitis, et avertisti. Sed et hoc superfluum est. In eodem: Ego autem
in toto corde scrutabor mandata tua (Ibid. 69). In Graeco, in
toto corde meo, legisse vos dicitis: sed hic, meo, superfluum est.
In eodem: Anima mea in manibus meis semper; et legem tuam non sum oblitus
(Ibid. 109). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, Anima mea in
manibus tuis semper. Sed sciendum, et apud Hebraeos, et apud Septuaginta,
et omnes alios Interpretes scriptum esse in manibus meis, et non, in
manibus tuis. Quod Hebraice dicitur BACHAFFI; et omnes apud Graecos
Ecclesiastici Interpretes istum locum sic edisserunt: et est breviter hic
sensus: Quotidie periclitor, et quasi in manibus meis sanguinem meum porto; et
tamen legem tuam non obliviscor. In eodem: Exitus aquarum deduxerunt oculi
mei, quia non custodierunt legem tuam (Ps. 118. 136). Pro quo in
Graeco legisse vos dicitis: quia non custodivi legem tuam. Sed hoc
superfluum est, quia et in Hebraeo legitur: Rivi aquarum fluebant de oculis
meis, quia non custodierunt legem tuam. In eodem: Pronuntiabit lingua
mea eloquium tuum (Ibid. 172). Pro pronuntiabit, in Graeco φθέγξεται vos
legisse dixistis: quod verbum sive dicas, pronuntiabit, sive, effabitur,
sive, loquetur, idipsum significat. Denique et nos de Hebraeo ita
vertimus; Loquetur lingua mea sermonem tuum.
76. Centesimo decimo nono: Domine libera animam meam a labiis
iniquis, a lingua dolosa (Psal. 119. 1). In Graeco legisse vos
dicitis, et a lingua dolosa; sed et, superfluum est.
77. Centesimo vigesimo sexto, Beatus vir, qui implebit desiderium
suum ex ipsis (Ps. 126. 5). In Graeco dicitis, virum, non
haberi; quod manifestissime et in Hebraeo, et in Septuaginta Interpretibus
continetur.
78. Centesimo vigesimo nono, Propter legem tuam sustinui te, Domine
(Ps. 129. 4). Dicitis vos in Graeco invenisse: Propter nomen tuum;
et nos confitemur plura exemplaria sic reperiri. Sed quia veritati studemus,
quid in Hebraeo sit, simpliciter debemus dicere. Pro, nomine, sive, lege,
apud eos legitur THIRA, quod Aquila interpretatus est φόβον,
timorem: Symmachus; et Theodotion νόμον,
id est, legem, putantes THORA, propter litterarum similitudinem Jod,
et Vau, quae tantum magnitudine distinguuntur. Quinta Editio, terrorem,
interpretata est, Sexta, verbum.
79. Centesimo trigesimo primo: Sicut juravit Domino, votum vovit Deo
Jacob (Ps. 131. 2). Pro eo quod nos interpretati sumus, votum
vovit in Graeco, ἤυξατο
legisse vos dicitis, et putatis interpretari debuisse, oravit: sed hoc
male, εὐχὴ enim pro locorum
qualitate, et orationem, et votum significat, secundum illud, Redde
Domino vota tua (Ps. 49. 14), id est, τὰς
εὐχάς σου.
80. Centesimo trigesimo quinto, Qui fecit luminaria magna (Ps.
135. 7). Dicitis quia in Graeco inveneritis, magna solus; sed hoc de
superiori versiculo est, ubi legimus, Qui fecit mirabilia magna solus (Ibid.
4). Ibi ergo legendum est, et hic, quasi superfluum, non scribendum.
81. Centesimo trigesimo septimo: Quoniam magnificasti super omne
nomen sanctum tuum (Ps. 137. 2). In Graeco reperisse vos dicitis, super
omnes. Sed in Septuaginta ita legitur, οτι
ἑμεγάλυνας
ἐπὶ πᾶς τὸ
ὄνομα τὸ ἅγιον
σου, sicut et nos in Latinum vertimus. Caeterum apud
Hebraeos ita esse cognoscite. Quia magnificasti super omne nomen verbum
tuum. Juxta editionem autem Latinam hic sensus est: Quoniam magnificasti
super omne nomen, hoc est, quod in coelo et in terra dici potest sanctum, filium
tuum.
82. Centesimo trigesimo octavo: Quia non est sermo in lingua mea
(Ps. 138. 4). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, Quia non est
dolus in lingua mea; quod solum Sexta editio interpretata est. Caeterum et
apud Septuaginta, et apud omnes Interpretes, et ipsum Hebraicum, vel λαλίαν, vel λόγον,
id est, eloquium, et verbum, scriptum habet. Denique Hebraice
MALA dicitur.
83. Centesimo trigesimo nono: Funes extenderunt in laqueum (Ps.
139. 6). Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Funes extenderunt
laqueum pedibus meis. Sed hoc in loco superfluum est. In eodem pro eo quod
est: Habitabunt recti cum vultu tuo (Ibid. 14), in Graeco
reperisse vos dicitis, Et habitabunt. Sed hic, et conjunctio
superflua est.
84. Centesimo quadragesimo: Dissipata sunt ossa nostra secus
infernum (Ps. 140. 8). Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, ossa
eorum. Sed et hoc superfluum est.
85. Centesimo quadragesimo sexto: Nec in tibiis viri beneplacitum
erit ei (Ps. 146. 10). Pro, ei, Domino, legisse vos dicitis;
quod non habetur.
86. Ideo autem, quod et vos in fine schedulae quaeritis, et sanctus
filius meus Avitus frequenter efflagitat, quomodo Graeca interpretanda sint
verba, breviter annotavi. Neomenia mensis exordium est, quod nos
secundum Latinae linguae proprietatem, Kalendas possumus dicere. Verum
quia apud Hebraeos mensis secundum lunae cursum supputatur, et apud Graecos μήνη luna dicitur, Neomenia quasi luna
nova appellatur. Ερημος
autem desertum, vel solitudinem significat. Θρόνος,
sedem, vel solium. Νυκτικόραξ,
ut diximus, noctuam. Κοινόμυϊα,
non ut Latini interpretati sunt, musca canina dicitur per υ
Graecam litteram; sed juxta Hebraicam intelligentiam per δίφθογγον
debet scribi οι, ut sit Κοινόμυϊα,
id est, omne muscarum genus. Aquila πάμμικτον,
id est, omnimodam muscam interpretatus est. Λαξευτήριον
autem, pro quo Latinus asciam vertit, nos genus ferramenti
interpretamur, quo lapides dolantur. Denique ex Hebraeo vertentes ita diximus: Et
nunc scalpturas ejus pariter, bipenni, et dolatoriis deraserunt (Psal. 73. 6).
Λαξευτήριον
ergo dolatorium dici potest.
Epistola CVII
(alias 7; scripta eodem an. 403)
Ad Laetam de institutione filiae
Laetam hortatur, ut filiam jam inde ab ipsis incunabulis instituat ad
pietatem Christianam, in quam rem de cultu, de victu, deque probe instituenda
adolescentia: de studio Scripturarum, et cavendis apocryphis, saluberrima
tradit praecepta.
1. Apostolus Paulus scribens ad Corinthios, et rudem Christi Ecclesiam
sacris instituens [al. instruens] disciplinis, inter caetera mandata hoc
quoque posuit [al. proposuit], dicens: Si qua mulier habet virum
infidelem: et hic consentit habitare cum ea, non dimittat virum suum.
Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem, et sanctificata est
mulier infidelis, in viro fideli. Alioquin filii vestri immundi essent, nunc
autem mundi sunt (1. Cor. 7. 13 et 14). Si cui forte hactenus
videbantur nimium disciplinae vincula laxata, et praeceps indulgentia
praeceptoris, consideret domum patris tui, clarissimi quidem et eruditissimi
viri, sed adhuc ambulantis in tenebris, et intelliget consilium Apostoli illuc
profecisse, ut radicis amaritudinem, dulcedo fructuum compensaret, et viles
virgulae balsama pretiosa sudarent. Tu es nata de impari matrimonio: de te et
Toxotio meo Paula generata est. Quis hoc crederet, ut Albini Pontificis neptis
de repromissione matris [al. martyris] nasceretur: ut praesente et
gaudente avo, parvulae adhuc lingua balbutiens Christi ALLELUIA resonaret, et
virginem Dei in suo gremio senex nutriret? Et bene feliciterque exspectavimus.
Sancta et fidelis domus unum sanctificat infidelem. Jam candidatus est fidei,
quem filiorum et nepotum credens turba circumdat. Ego puto etiam ipsum juvenem,
si habuisset talem cognationem, potuisse in Christum credere. Despuat licet, et
irrideat epistolam meam, et me vel stultum, vel insanum clamitet, hoc et gener
ejus faciebat antequam crederet. Fiunt, non nascuntur Christiani. Auratum
squalet Capitolium. Fuligine et aranearum telis omnia Romae templa cooperta
sunt. Movetur urbs sedibus suis, et inundans populus ante delubra semiruta,
currit ad Martyrum tumulos. Si non extorquet fidem prudentia, extorqueat saltem
verecundia.
2. Hoc Laeta, religiosissima in Christo filia, dictum sit, ut non
desperes parentis salutem, et eadem fide qua meruisti filiam, et patrem
recipias, totaque [al. totiusque] domus beatitudine perfruaris, sciens
illud a Domino repromissum: Quae apud homines impossibilia, apud Deum
possibilia sunt (Luc. 18. 27). Numquam est sera conversio [Ms. confessio].
Latro de cruce transiit ad paradisum: Nabuchodonosor rex Babylonis, post
efferationem corporis et cordis, et balluarum in eremo convictum, mentem
recepit humanam. Et, ut omittam vetera, ne apud incredulos nimis fabulosa
videantur ante paucos annos propinquus vester Graccus, nobilitatem patritiam
nomine sonans, cum Praefecturam gereret [Mss. regeret]. Urbanam, nonne
specum Mithrae, et omnia portentosa simulacra, quibus Corax, Nymphus [al. Nyphus,
et Gryphus], Miles, Leo, Perses, Helios, Dromo, Pater initiantur [al. innitebantur],
subvertit, fregit, excussit: et his quasi obsidibus ante praemissis, impetravit
baptismum Christi. Solitudinem patitur et in Urbe gentilitas. Dii quondam
nationum cum bubonibus et noctuis in solis culminibus remanserunt. Vexilla
militum, crucis insignia sunt. Regum purpuras et ardentes diadematum gemmas,
patibuli salutaris pictura condecorat. Jam Aegyptius Serapis factus est
Christianus. Marnas Gazae luget inclusus, et eversionem templi jugiter
pertimescit [al. pertremiscit]. De India, Perside, Aethiopia, monachorum
quotidie turbas suscipimus. Deposuit pharetras Armenius, Hunni discunt
Psalterium, Scythiae frigora fervent calore fidei: Getarum rutilus et flavus
exercitus, Ecclesiarum circumfert tentoria; et ideo forsitan contra nos aequa
pugnant acie, quia pari religione confidunt.
3. Pene lapsus sum ad aliam materiam, et currente rota, dum urceum
facere cogito, amphoram finxit manus. Propositum enim mihi erat, sanctae
Marcellae, et tuis precibus invitato [al. invitatum] ad matrem, id est,
ad te sermonem dirigere, et docere quomodo instituere Paulam nostram debeas,
quae prius Christo consecrata est, quam genita: quam ante vovisti, quam utero
concepisti. Vidimus aliquid temporibus nostris de Prophetalibus libris: Anna
sterilitatem alvi, foecunditate mutavit (1. Reg. 1). Tu luctuosam
foecunditatem, vitalibus liberis [al libris] commutasti. Fidens loquor,
accepturam te filios, quae primum foetum Domino reddidisti. Ista sunt
primogenita, quae offeruntur in lege (Exod. 1. 3). Sic natus est Samuel,
sic ortus Samson est (Judic. 13), sic Joannes Baptista [Ms. propheta]
ad introitum Mariae exultavit, et lusit (Luc. 1). Audiebat enim verba
Domini per os Virginis, pertonantis: et de utero matris in occursum ei
gestiebat erumpere. Igitur quae de repromissione nata est, dignam habeat ortu
suo institutionem parentum. Samuel nutritur in Templo, Joannes in solitudine
praeparatur. Ille sacro crine venerabilis est, vinum et siceram non bibit;
adhuc parvulus cum Domino sermocinatur. Hic fugit urbes, zona pellicea
cingitur, locustis alitur ac melle sylvestri: et in typum poenitentiae
praedicandae, tortuosissimi animalis (Cameli) vestitur exuviis.
4. Sic erudienda est anima, quae futura est templum Dei. Nihil aliud
discat audire, nihil loqui, nisi quod ad timorem Dei pertinet. Turpia verba non
intelligat, cantica mundi ignoret: adhuc tenera lingua, Psalmis dulcibus
imbuatur. Procul sit aetas lasciva puerorum: ipsae puellae et pedissequae a
saecularibus consortiis arceantur, ne quod male didicerint, pejus doceant.
Fiant ei litterae vel buxeae, vel eburneae, et suis nominibus appellentur.
Ludat in eis, ut et lusus ejus eruditio sit. Et non solum ordinem teneat
litterarum, et memoria nominum in canticum transeat; sed ipse inter se crebro
ordo turbetur, et mediis ultima, primis media misceantur, ut eas non sono
tantum, sed et visu noverit: Cum vero ceperit trementi manu stylum in cera
ducere, vel alterius superposita manu teneri regantur articuli, vel in tabella
sculpantur elementa, ut per eosdem sulcos inclusa marginibus trahantur
vestigia, et foras non queant evagari. Syllabas jungat ad praemium: et quibus
illa aetas delectari [l. deliniri] potest, munusculis invitetur. Habeat
et in discendo socias, quibus invideat: quarum laudibus mordeatur. Non est
objurganda, si tardior sit, sed laudibus excitandum ingenium, ut et vicisse
gaudeat, et victa doleat. Cavendum in primis, ne oderit studia, ne amaritudo
eorum praecepta in infantia, ultra rudes annos transeat. Ipsa nomina, per quae
consuescit paulatim verba contexere, non sint fortuita, sed certa, et
coacervata de industria, Prophetarum videlicet atque Apostolorum, et omnis ab
Adam Patriarcharum series, de Matthaeo Lucaque descendat, ut dum aliud agit,
futurae memoriae praeparetur. Magister probae aetatis et vitae, eruditionisque
est eligendus, nec puto erubescet vir doctus id facere in propinqua, vel in
nobili virgine, quod Aristoteles fecit in Philippi filio, ut ipse librariorum
utilitate initia traderet litterarum. Non sunt contenenda quasi parva, sine
quibus magna constare non possunt. Ipse elementorum sonus, et prima institutio
praeceptorum, aliter de erudito, aliter de rustico ore profertur. Unde et tibi
est providendum, ne ineptis blanditiis feminarum, dimidiata dicere verba filia
consuescat, et in auro atque purpura ludere: quorum alterum linguae, alterum
moribus officit: ne discat in tenero, quod ei postea dediscendum est. Graccorum
eloquentiae multum ab infantia sermo matris contulisse scribitur. Hortensii
oratio in paterno sinu [al. inter paternos sinus] coaluit. Difficulter
eraditur, quod rudes animi praebiberunt. Lanarum conchylia quis in pristinum
colorem [al. candorem] revocet? Rudis [al. Recens] testa diu et
saporem retinet et odorem, quo primum imbuta est. Graeca narrat historia,
Alexandrum potentissimum regem, orbisque domitorem, et in moribus, et in
incessu, Leonidis paedagogi sui non potuisse carere vitiis, quibus adhuc
parvulus fuerat infectus. PROCLIVIS est enim malorum aemulatio, et quorum
virtutes assequi nequeas, cito imitaris vitia. Nutrix ipsa non sit temulenta,
non lasciva, non garrula: habeat modestam gerulam, nutricium gravem. Cum avum
viderit, in pectus ejus transiliat, collo dependeat, nolenti ALLELUIA decantet.
Rapiat eam avia, patrem risibus cognoscat, sit omnibus amabilis; et universa
propinquitas rosam ex se natam gaudeat. Discat statim quam habeat et alteram
aviam, quam amitam: cui imperatori, cui exercitui tyruncula nutriatur. Illas
desideret, ad illas tibi minitetur abscessum.
5. Ipse habitus et vestitus doceat eam, cui promissa sit. Cave ne aures
ejus perfores, ne cerussa et purpurisso consecrata Christo ora depingas, nec
collum auro et margaritis premas, nec caput gemmis oneres, nec capillum
irrufes, et ei aliquid de gehennae ignibus auspiceris. Habeat alias margaritas,
quibus postea venditis, emptura est pretiosissimum margaritum. Praetextata
nobilissima quondam femina, jubente viro Hymetio, qui patruus Eustochii
virginis fuit, habitum ejus, cultumque mutavit, et neglectum crinem mundano
more texuit, vincere cupieos et virginis propositum, et matris desiderium. Et
ecce sibi eadem nocte cernit in somnis venisse Angelum terribili facie [al. voce]
minitantem poenas, et haec verba frangentem: Tu ne ausa es viri imperium
praeferre Christo? Tu caput virginis Dei, tuis sacrilegis attrectare manibus,
quae jam nunc arescent, ut sentias excruciata quid feceris, et finito mense
quinto, ad inferna ducaris [al. duceris]. Sin autem perseveraveris in
scelere, et marito simul orbaberis, et filiis. Omnia per ordinem expleta sunt,
et seram miserae poenitentiam velox signavit interitus. Sic ulciscitur Christus
violatores templi sui: sic gemmas et pretiosissima ornamenta defendit. Et hoc
retuli, non quod insultare velim calamitatibus infelicium; sed ut moneam, cum
quanto metu et cautione servare debeas, quod Deo spopondisti.
6. Heli Sacerdos offendit Deum ob vitia liberorum (I. Reg. 1 et 4).
Episcopus fieri non potest, qui filios habuerit luxuriosos, et non subditos (1.
Tim. 3). At e contrario de muliere scribitur, quod salva fiet per
filiorum generationem, si permanserint [al. permanserit] in fide, et
caritate, et sanctificatione, cum pudicitia (I. Tim. 2. 15). Si
perfecta aetas et sui juris imputatur parentibus, quanto magis lactens et
fragilis, quae juxta sententiam Domini, ignorat dexteram et sinistram, id est,
boni et mali differentiam? Si sollicita provides, ne filia percutiatur a
vipera; cur non eadem cura provideas, ne feriatur a malleo universae terrae
(Jer. 50. 23); ne bibat de aureo calice Babylonis; ne egrediatur cum
Dina, et velit videre filias regionis alienae (Gen. 34. 1), ne ludat
pedibus, ne trahat tunicas? Venena non dantur, nisi melle circumlita, et vitia
non decipiunt, nisi sub specie umbraque virtutum. Et quomodo, inquies, peccata
patrum filiis non redduntur, nec filiorum parentibus; sed anima, quae
peccaverit, ipsa morietur (Ezech. 18. 20)? Hoc de his dicitur, qui
possunt sapere, de quibus in Evangelio scriptum est: Aetatem habet, loquatur
pro se (Joan. 9. 21). Qui autem parvulus est, et sapit ut parvulus,
donec ad annos sapientiae veniat, et Pythagorae littera eum perducat ad bivium,
tam bona ejus quam mala parentibus imputantur. Nisi forte aestimas
Christianorum filios, si baptisma non acceperint, ipsos tantum reos esse
peccati, et non etiam scelus referri ad eos, qui dare noluerint, maxime eo
tempore, quo contradicere non poterant qui accepturi erant, sicut e regione
salus infantium, majorum lucrum est. Offere necne filiam, potestatis tuae fuit
(quanquam alia sit tua conditio, quae) prius eam vovisti, quam conciperes) ut
autem oblatam non negligas, ad periculum tuum pertinet. Qui claudam et mutilam,
et qualibet sorde maculatam obtulerit hostiam, sacrilegii reus est (Deut.
15), quanto magis qui partem corporis sui, et illibatae animae puritatem
regis amplexibus parat, si negligens fuerit, punietur?
7. Postquam grandiuscula esse coeperit, et in exemplum sponsi sui
crescere sapientia, aetate, et gratia apud Deum et homines, pergat ad templum
veri Patris cum parentibus suis; sed cum illis non egrediatur e templo.
Quaerant eam in itinere saeculi, inter turbas et frequentiam propinquorum, et
nusquam alibi reperiant (Luc. 2), nisi in adyto Scripturarum, Prophetas
et Apostolos de spiritualibus nuptiis sciscitantem. Imitetur Mariam, quam
Gabriel solam in cubiculo suo reperit, et ideo forsitan timore perterrita est,
quia virum, quem non solebat, aspexit. Aemuletur eam, de qua dicitur: Omnis
gloria ejus filiae regis ab intus (Psal. 44. 14). Loquatur et ipsa
dilecto [al. electo], caritatis jaculo vulnerata: Introduxit me rex
in cubiculum suum (Cant. 1. 3). Nunquam exeat foras, ne inveniant
eam qui circumeunt civitatem; ne percutiant et vulnerent, et auferant theristrum
pudicitiae, et nudam in sanguine derelinquant: quin potius cum aliquis ostium
ejus pulsaverit, dicat: Ego murus, et ubera mea turris. Lavi pedes meos, non
possum inquinare eos (Cant. 8. 10; et 5. 3).
8. Non vescatur in publico, id est, in parentum convivio, ne videat
cibos quos desideret. Et licet quidam putent majoris esse virtutis, praesentem
contemnere voluptatem: tamen ego arbitror securioris continentiae esse, nescire
quod quaeras. Legi quondam in scholis puer: Aegre reprehendas, quod sinis consuescere.
Dicat jam nunc et vinum non bibere, in quo est luxuria. Ante annos robustae
aetatis, periculosa est teneris, et gravis abstinentia. Usque ad id tempus, si
necessitas postulaverit, et balneas adeat, et vino utatur modico propter
stomachum, et carnium edulio sustentetur, ne prius deficiant pedes, quam
currere incipiant. Et hoc dico juxta indulgentiam, non juxta imperium, timens
debilitatem, non docens luxuriam. Alioqui quod Judaica superstitio ex parte
facit in rejectione quorumdam animalium atque escarum, quod et Indorum
Brachmani, et Aegyptiorum Gymnosophistae in polentae et orizae, et pomorum solo
observant cibo, cur virgo Christi non faciat in toto? Si tanti vitrum, quare
non majoris sit pretii margaritum? Quae nata est ex promissione, sic vivat, ut
illi vixerunt, qui de repromissione generati sunt. Aequa gratia aequum habeat
et laborem. Surda sit ad organa. Tibia, lyra, cithara, cur facta sint, nesciat.
9. Reddat tibi pensum quotidie de Scripturarum floribus carptum. Discat
Graecorum versuum numerum. Sequatur statim Latina eruditio: quae si non ab
initio os tenerum composuerit, in peregrinum sonum lingua corrumpitur, et
externis vitiis sermo patrius sordidatur. Te habeat magistram, te rudis
imitetur infantia. Nihil in te, et patre suo videat, quod si fecerit, peccet.
Mementote vos parentes virginis, et magis eam exemplis doceri posse, quam voce.
Cito flores pereunt, cito violas et lilium et crocum pestilens aura corrumpit.
Nunquam absque te procedat in publicum. Basilicas Martyrum et Ecclesias sine
matre non adeat. Nullus ei juvenis, nullus cincinnatus arrideat Vigiliarum dies
et solemnes pernoctationes sic virguncula nostra celebret, ut ne transverso
quidem ungue a matre discedat. Nolo de ancillulis suis aliquam plus diligat,
cujus crebro auribus insusurret. Quidquid uni loquitur, hoc omnes sciant.
Placeat ei comes, non compta atque formasa, quae liquido gutture carmen dulce
moduletur; sed gravis, pallens, sordidata. subtristis. Praeponatur ei probae
fidei, et morum ac pudicitiae virgo veterana, quae illam doceat, et assuescat
exemplo ad orationes et Psalmos nocte consurgere; mane hymnos canere, Tertia,
Sexta, Nona hora stare in acie quasi bellatricem Christi, accensaque lucernula
reddere sacrificium vespertinum. Sic dies transeat, sic nox inveniat
laborantem. Orationi lectio, lectioni succedat oratio. Breve videbitur tempus,
quod tantis operum varietatibus occupatur.
10. Discat et lanam facere, tenere colum, ponere in gremio calathum,
rotare fusum, stamina pollice ducere. Spernat bombycum telas, Serum vellera, et
aurum in filia lentescens. Talia vestimenta paret, quibus pellatur frigus, non
quibus vestita corpora nudentur. Cibus ejus olusculum sit et simila, raroque
pisciculi. Et ne gulae praecepta longius traham, de quibus in alio loco locutus
sum plenius, sic comedat, ut semper esuriat: ut statim post cibum possit legere
et psallere. Displicent mihi, in teneris maxime aetatibus, longa et immoderata
jejunia, in quibus junguntur hebdomades, et oleum in cibo, ac poma vetantur.
Experimento didici, asellum in via, cum lassus fuerit, diverticula quaerere.
Faciant hoc cultores Isidis et Cybeles, qui gulosa abstinentia Phasides aves,
ac fumantes turtures vorant, ne scilicet Cerealia dona contaminent. Hoc in
perpetuum jejunium praeceptum sit, ut longo itineri vires perpetes superent: ne
in prima mentione currentes, corruamus in mediis. Caeterum, ut ante scripsi, in
Quadragesima continentiae vela pandenda sunt, et tota aurigae retinacula equis
laxanda properantibus. Quamquam alia sit conditio saecularium, alia Virginum ac
Monachorum. Saecularis homo in Quadragesima ventris ingluviem decoquit, et in
cochlearum morem succo victitans suo, futuris dapibus ac saginae aqualiculum
parat. Virgo et Monachus sic in Quadragesima suos dimittant [al. admittant]
equos, ut sibi meminerint semper esse currendum. Finitus labor major, infinitus
moderatior est. Ibi enim respiramus, hic perpetuo incedimus.
11. Si quando ad suburbana pergis, domi filiam non relinquas; nesciat
sine te, nec possit vivere, et cum sola fuerit, pertimescat. Non habeat
colloquia saecularium, non malarum virginum contubernia. Non intersit nuptiis
servulorum, nec familiae perstrepentis Insibus misceatur. Scio praecepisse
quosdam, ne virgo Christi cum eunuchis lavet, nec cum maritatis feminis: quia
alii non deponunt [al. deponant]. animos virorum, aliae tumentibus
uteris, praeferunt [al. praeferant]. foeditatem. Mihi omnino in adulta
virgine lavacra displicent, quae seipsam debet erubescere, et nudam videre non
posse. Si enim vigiliis et jejuniis macerat corpus suum, et in servitutem
redigit; si flammam libidinis et incentiva ferventis aetatis extinguere cupit
continentiae frigore; si appetitis sordibus turpare [al. turbare]
festinat naturalem pulchritudinem: cur e contrario balnearum fomentis sopitos
ignes suscitat?
12. Pro gemmis et serico divinos Codices amet, in quibus non auri et
pellis Babylonicae vermiculata pictura; sed ad fidem placeat emendata et
erudita distinctio. Discat primo Psalterium, his se canticis avocet, et in
Proverbiis Salomonis erudiatur ad vitam. In Ecclesiaste consuescat, quae mundi
sunt, calcare. In Job virtutis et patientiae exempla sectetur. Ad Evangelia
transeat, nunquam ea positura de manibus. Apostolorum Acta, et Epistolas tota
cordis imbibat voluntate. Cumque pectoris sui cellarium his opibus
locupletaverit, mandet memoriae Prophetas, Heptateuchum [al. Pentateuchum],
et Regum, et Paralipomenom libros, Esdrae quoque et Esther volumina. Ad ultimum
sine periculo discat Canticum Canticorum; ne si in exordio legerit, sub
carnalibus verbis, spiritualium nuptiarum epithalamium non intelligens,
vulneretur. Caveat omnia apocrypha. Et si quando ea non ad dogmatum veritatem,
sed ad signorum reverentiam legere voluerit, sciat non eorum esse, quorum titulis
praenotentur: multaque his admixta vitiosa, ET GRANDIS esse prudentiae aurum in
luto quaerere. Cypriani opuscula semper in manu teneat. Athanasii Epistolas et
Hilarii libros inoffenso decurrat pede. Illorum tractatibus, illorum delectetur
ingeniis, in quorum libris pietas fidei non vacillet. Caeteros sic legat, ut
magis judicet quam sequatur.
13. Respondebis: Quomodo haec omnia mulier saecularis, in tanta
frequentia hominum, Romae custodire potero? Noli ergo subire onus, quod ferre
non potes: sed postquam ablactaveris eam cum Isaac, et vestieris cum Samuele;
mitte aviae et amitae. Redde pretiosissimam gemmam cubiculo Mariae, et cunis
Jesu vagientis impone. Nutriatur in Monasterio, sit inter Virginum choros,
jurare non discat, mentiri sacrilegium putet, nesciat saeculum, vivat Angelice,
sit in carne sine carne, omne hominum genus sui simile putet. Et, ut caetera
taceam, certe te liberet servandi difficultate, et custodiae periculo. MELIUS
TIBI est desiderare absentem, quam pavere ad singula: quid loquatur, cum quo
loquatur, cui annuat, quem libenter aspiciat. Trade Eustochio parvulam, cujus
nunc et ipse vagitus pro te oratio est. Trade comitem sanctitatis, futuram
haeredem. Illam videat, illam amet, illam primis miretur ab annis (Aeneid.
VIII), cujus et sermo, et incessus, et habitus, doctrina virtutum est. Sit
in gremio aviae, quae repetat in nepte, quidquid praemisit in filia; quae longo
usu didicit nutrire, servare, docere virgines: in cujus corona centenarii
quotidie numeri castitas texitur. Felix virgo, felix Paula Toxotii, QUAE PER
AVIAE amitaeque virtutes nobilior est sanctitate, quam genere. O si tibi
contingeret videre socrum et cognatam tuam, et in parvis corpusculis ingentes
animos intueri: pro insita tibi pudicitia non ambigerem, quin praecederes filiam,
et primam Dei sententiam, secunda Evangelii lege mutares. Nae [al. Nec]
tu parvipenderes aliorum desideria liberorum; sed teipsam magis offerres Deo.
Sed quia tempus est amplexandi, et tempus longe fieri a complexibus: et uxor
non habet potestatem corporis sui (1 Cor. 7. 4): et unusquisque in qua
vocatione vocatus est, in ea permaneat in Domino: et qui sub jugo est, ita
debet currere, ne in luto comitem derelinquat, totum redde in sobole, quod in
te interim distulisti. Anna filium quem Deo voverat (1 Reg. 1), postquam
obtulit in Tabernaculo, nunquam recepit: indecens arbitrata, ut futurus
Propheta in ejus domo cresceret; quae adhuc alios filios habere cupiebat.
Denique postquam concepit et peperit, non est ausa ad Templum accedere, et
vacua apparere coram Domino, nisi prius redderet quod debebat: talique immolato
sacrificio, reversa domum, quinque liberos sibi genuit, quia primogenitum Deo
pepererat. Miraris felicitatem sanctae mulieris? imitare fidem. Ipse, si Paulam
miseris, et magistrum me et nutricium spondeo. Gestabo humeris, balbutientia
senex verba formabo, multo gloriosior mundi Philosopho: qui non regem Macedonum
Babylonio periturum veneno; sed ancillam et sponsam Christi erudiam, regnis
coelestibus offerendam.
Epistola CVIII
(alias 27; scripta anno 404)
Ad Eustochium Virginem, Epitaphium Paulae matris
Paulae vitam enarrat, quam primum a generis nobilitate, tum vero maxime
ob animi virtutem laudat, quod Toxotio marito defuncto, totam se Deo voverit,
et in sancto proposito diu Romae vixerit. Deinde ejus iter diligentissime
describit, quo peragratis sacris Judaeae locis, atque Aegypto Alexandriam
usque, in Bethleem consedit. Ibi quae extruxit Virginum monasteria, quibusque
exemplis ac praeceptis rexerit, declarat, ejusdem humilitatem, patientiam,
contemptum saeculi, in pauperes atque aegrotos caritatem, Divinarum
Scripturarum scientiam, ac fidei puritatem, atque alias passim virtutes
cumulatissimas praedicat. Denique ejus mortem et funera copiose describit.
1. Si cuncta corporis mei membra verterentur in linguas, et omnes artus
humana voce resonarent, nihil dignum sanctae ac venerabilis Paulae virtutibus
dicerem. Nobilis genere, sed multo nobilior sanctitate: potens quondam
divitiis, sed nunc Christi paupertate insignior; Graecorum stirps, soboles
Scipionum, Pauli haeres, cujus vocabulum trahit, Martiae Papyriae matris
Africani vera et germana progenies, Romae praetulit Bethleem, et auro tecta
fulgentia, informis luti vilitate mutavit. Non moeremus, quod talem amisimus;
sed gratias agimus, quod habuimus, imo habeamus. Deo enim vivunt omnia; ET
QUIDQUID revertitur ad Dominum, in familiae numero computatur. Quamquam amissio
illius, coelestis domus habitatio sit; quae quamdiu in corpore fuit,
peregrinata est a Domino (2. Cor. 5), et voce semper flebili querebatur,
dicens: Heu mihi, quia peregrinatio mea prolongata est, habitavi cum
habitantibus Cedar, multum peregrinata est anima mea (Ps. 19. 5),
Nec mirum si planxerit se versari in tenebris (hoc enim Cedar
interpretatur) cum mundus in maligno positus sit; et sicut tenebrae illius, ita
et lumen ejus (Ps. 138. 12); luxque in tenebris luceat (Joan. 1. 5)
et tenebrae eam non comprehenderunt Unde et illud crebrius inferebat, Advena
sum et peregrina sicut omnes patres mei (Ps. 38. 13). Et iterum; Cupio
dissolvi, et esse cum Christo (Philipp. 1. 23). Quoties autem
infirmitate corpusculi (quam incredibili abstinentia), et duplicatis
contraxerat jejuniis) vexabatur, hoc in ore volvebat: Subjicio corpus meum,
et in servitutem redigo, ne aliis praedicans, ipsa reproba inveniar (1.
Cor. 9. 27). Et: Bonum est vinum non bibere, et carnem non manducare
(Rom. 14. 21). Et: Humiliavi in jejunio animam meam (Ps. 34.
13). Et, Totum lectum meum versasti in infirmitate mea (Ps. 40).
Et, Versata sum in miseria, dum mihi configitur spina (Ps. 31).
Atque inter doloris aculeos, quos mira patientia sustinebat, quasi apertos sibi
coelos aspiceret, loquebatur: (Quis dabit mihi pennas sicut columbae, et
volabo, et requiescam (Ps. 54. 7)?
2. Testor Jesum et Sanctos ejus, ipsumque proprium Angelum, qui custos
fuit et comes admirabilis feminae, me nihil in gratiam, nihil more blandientium
loqui: sed quidquid dicturus sum, pro testimonio dicere; et minus ejus esse
meritis, quam totus orbis canit: sacerdotes mirantur, virginum chori desiderant,
Monachorum et pauperum turbae deplangunt. Vis lector ejus breviter scire
virtutes? omnes suos pauperes, pauperior ipsa dimisit. Nec mirum, de proximis
et familiola, quam in utroque sexu de servis et ancillis in fratres sororesque
mutaverat, ista proferre, cum Eustochium virginem, et devotam Christi filiam,
in cujus consolationem libellus hic cuditur, procul a nobili genere, sola fide
et gratia divitem reliquerit.
3. Carpamus igitur narrandi ordinem. Alii altius repetant, et a
cunabulis ejus, ipsisque (ut ita dicam) crepundiis matrem Blaesillam, et
Rogatum proferant patrem: quorum altera Scipionum, Graccorumque progenies est:
alter per omnes fere Graecias usque hodie stemmatibus et divitiis, ac
nobilitate Agamemnonis fertur sanguinem trahere, qui decennali Trojam obsidione
delevit. Nos nihil laudabimus, nisi quod proprium est, et de purissimo sanctae
mentis fonte profertur. Quanquam Dominus atque Salvator in Evangelio doceat
Apostolos sciscitantes quid sibi redditurus sit, qui omnia sua pro nomine ejus dimiserunt:
centuplum in praesentiarum recepturos, et in futuro vitam aeternam (Marc.
10). Ex quo intelligimus, NON LAUDIS esse possidere divitias, sed pro
Christo eas contemnere: non tumere ad honores, sed pro Dei fide eos
parvipendere. Vere quod pollicitus est servis suis et ancillis Salvator,
reddidit in praesenti. Nam quae unius urbis contempsit gloriam, totius orbis
opinione celebratur: quam Romae habitantem, nullus extra Romam noverat,
latentem in Bethleem, et barbara et Romana terra miratur. Cujus enim gentis
homines ad sancta loca non veniunt? Quis autem in sanctis locis praeter Paulam,
quod plus inter homines miraretur, invenit? Haec sicut inter multas gemmas
pretiosissima gemma micat, et jubar solis parvos igniculos stellarum obruit et
obscurat: ita cunctorum virtutes et potentias sua humilitate superavit,
minimaque fuit inter omnes ut omnium major esset. Et quanto se plus dejiciebat,
tanto magis a Christo sublevabatur. Latebat, et non latebat. Fugiendo gloriam,
gloriam merebatur; quae virtutem quasi umbra sequitur, et appetitores sui
deserens, appetit contemptores. Sed quid ago, narrandi ordinem praetermittens,
dum in singulis teneor, non servo praecepta dicendi.
4. Tali igitur stirpe generata, juncta est viro Toxotio, qui Aeneae et
Juliorum altissimum sanguinem trahit. Unde etiam filia ejus Christi Virgo
Eustochium, Julia nuncupatur; et ipse
Julius
a magno demissum nomen Iulo.
(AENEID.
1).
Et haec dicimus, non quod habentibus grandia sint, sed quo contemnentibus,
mirabilia. Saeculi homines suscipiunt [al. suscipiunt] eos, qui his
pollent privilegiis. Nos laudamus, qui pro Salvatore ista despexerint: et mirum
in modum quos habentes parvipendimus, si habere noluerint praedicamus. His
inquam orta majoribus, et foecunditate, ac pudicitia probata: primum viro,
deinde propinquis, et totius urbis testimonio, quum quinque liberos edidisset,
Blaesillam, super cujus morte eam Romae consolatus sum, Paulinam, quae sanctum
et admirabilem virum, et propositi et rerum suarum Pammachium reliquit
haeredem, ad quem super obitu ejus parvulum libellum edidimus; Eustochium, quae
nunc in sanctis Locis virginitatis et Ecclesiae monile pretiosum est; Ruffinam,
quae immaturo funere pium matris animum consternavit; et Toxotium, post quem parere
desiit, ut intelligeres eam non diu servire voluisse officio conjugali, sed
mariti desiderio, qui mares optabat liberos, obedisse.
5. Postquam vir mortuus est, ita eum planxit, ut prope ipsa moreretur;
ita se convertit ad Domini servitutem, ut ejus mortem videretur optasse. Quid
ego referam, amplae et nobilis domus, et quondam opulentissimae, omnes pene
divitias in pauperes erogatas? quid in cunctos clementissimum animum, et
bonitatem etiam in eos, quos nunquam viderat evagantem? quis inopum moriens,
non illius vestimentis obvolutus est? quis clinicorum non ejus facultatibus
sustentatus est? Quos curiosissime tota urbe perquirens, damnum putabat, et
quisquam debilis et esuriens cibo sustentaretur alterius. Spoliabat filios, et
inter objurgantes propinquos, majorem se eis haereditatem, Christi
misericordiam, dimittere loquebatur.
6. Nec diu potuit excelsi apud saeculum generis, et nobilissimae
familiae visitationes et frequentiam sustinere. Moerebat honore suo, et ora
laudantium declinare, ac fugere festinabat. Cumque Orientis et Occidentis
episcopos ob quasdam ecclesiarum dissensiones Romam imperiales litterae
contraxissent, vidit admirabiles viros, Christique pontifices, Paulinum
Antiochenae urbis episcopum, et Epiphanium Salaminae Cypri, quae nunc Constantia
dicitur; quorum Epiphanium etiam hospitem habuit: Paulinum in aliena manentem
domo, quasi proprium, humanitate possedit. Quorum accensa virtutibus, per
momenta patriam deserere cogitabat. Non domus, non liberorum, non familiae, non
possessionum, non alicujus rei, quae ad saeculum pertinet, memor, sola (si dici
potest) et incomitata, ad eremum Antoniorum atque Paulorum pergere gestiebat.
Tandemque exacta hyeme, aperto mari, redeuntibus ad ecclesias suas episcopis,
et ipsa voto cum eis ac desiderio navigavit. Quid ultra differo? Descendit ad
portum, fratre, cognatis, affinibus, et quod his majus est, liberis
prosequentibus, et clementissimam matrem pietate vincere cupientibus. Jam
carbasa tendebantur, et remorum ductu navis in altum protrahebatur. Parvus
Toxotius supplices manus tendebat in littore. Ruffina jam nubilis, ut suas
exspectaret nuptias, tacens fletibus obsecrabat. Et tamen illa siccos tendebat
ad coelum oculos, pietatem in filios, pietate in Deum superans. Nesciebat se
matrem, ut Christi probaret ancillam. Torquebantur viscera, et quasi a suis
membris distraheretur [Ms. distraherentur], cum dolore pugnabat: in eo
cunctis admirabilior, quod magnam vinceret caritatem. Inter hostium manus et
captivitatis duram necessitatem nihil crudelius est, quam parentes a liberis
separari. Hoc contra jura naturae plena fides patiebatur, imo gaudens animus
appetebat: et amorem filiorum majore in Deum amore contemnens, in sola
Eustochio, quae et propositi et navigationis ejus comes erat, acquiescebat.
Sulcabat interim navis mare, et cunctis qui cum ea vehebantur littora
respicientibus, ipsa aversos tenebat oculos, ne videret quos sine tormento
videre non poterat. Fateor, nulla sic amavit filios, quibus antequam
proficisceretur: cuncta largita est: exhaeredans se in terra, et haereditatem
inveniret in coelo.
7. Delata ad insulam Pontiam, quam clarissimae quondam feminarum sub
Domitiano Principe pro confessione nominis Christiani, Flaviae Domitillae
nobilitavit exilium; vidensque cellulas in quibus illa longum martyrium duxerat
sumptis fidei alis, Jerosolymam et sancta Loca videre cupiebat. Tardi erant
venti, et omnis pigra velocitas. Inter Scyllam et Charybdim Adriatico se
credens pelago, quasi per stagnum venit Methonen, ibique refocillato paululum
corpusculo,
Et
sale tabentes artus in littore ponens,
Per
Maleam, et Cytheram, sparsasque per aequor
Cycladas,
. . . . et crebris freta concita terris;
(AENEID.
1.)
post Rhodum et Lyciam, tandem vidit Cyprum, ubi sancti et venerabilis
Epiphanii pedibus provoluta, decem ab eo diebus retenta est: non in
refectionem, ut ille arbitrabatur, sed in opus Dei, ut re comprobatum est. Nam
omnia illius regionis lustrans monasteria, prout potuit, refrigeria sumptuum
fratribus dereliquit, quos amor sancti viri de toto illuc orbe conduxerat. Inde
brevi cursu transfretavit Seleuciam, de qua ascendens Antiochiam, sancti
confessoris Paulini modicum caritate detenta, media hyeme, calente ardore
fidei, femina nobilis, quae prius eunuchorum manibus portabatur, asello sedens
profecta est.
8. Omitto Coeles Syriae, et Phoenicis iter (neque enim hodoeporicon
ejus disposui scribere): ea tantum loca nominabo, quae sacris Voluminibus
continentur. Beryto Romana colonia, et antiqua urbe Sidone derelicta, in
Sareptae littore Eliae (3. Reg. 17) est ingressa turriculam, in qua
adorato Domino Salvatore, per arenas Tyri, in quibus genua Paulus fixit,
pervenit Acco, quae nunc Ptolemais dicitur (Act. 21. 5): et per campos
Mageddo, Josiae necis conscios, intravit terram Philisthiim. Mirata ruinas Dor,
urbis quondam potentissimae; et versa vice, Stratonis turrim ab Herode rege (Ascalonuita,
seu magno) Judaeae in honorem Caesaris Augusti Caesaream nuncupatam, in qua
Cornelii domum, Christi vidit Ecclesiam, et Philippi aediculas, et cubicula
quatuor virginum prophetarum. Deinde Antipatrida, semirutum oppidulum, quod de
patris nomine Herodes vocaverat; et Lyddam versam in Diospolim, Dorcadis, atque
Aeneae resurrectione (Actor. 9), ac sanitate inclytam. Haud procul ab ea
Arimathiam viculum Joseph, qui Dominum sepelivit; et Nobe urbem quondam
sacerdotum, nunc tumulum occisorum. Joppen quoque fugientis portum Jonae (Jon.
1. 2); et (ut aliquid perstringam de fabulis Poetarum) religatae ad saxum
Andromedae spectatricem. Repetitoque itinere, Nicopolim, quae prius Emmaus
vocabatur, apud quam in fractione panis cognitus Dominus (Luc. 24. 38),
Cleophae domum in Ecclesiam dedicavit. Atque inde proficiscens ascendit
Bethoron inferiorem et superiorem, urbes a Salomone conditas, sed varia postea
bellorum tempestate deletas: ad dexteram aspiciens Ajalon, et Gabaon, ubi Jesus
filius Nave contra quinque reges dimicans, soli imperavit et lunae: et
Gabaonitas ob dolos et insidias foederis impetrati, in aquarios, lignariosque
damnavit (Jos. 9. et 10). In Gabaa urbe usque ad solum diruta, paululum
substitit, recordata peccati ejus, et concubinae in frusta divisae, et tribus
Benjamin trecentos viros, propter Apostolum reservatos.
9. Quid diu moror? ad laevam mausoleo Helenae derelicto, quae
Adiabenorum regina in fame populum frumento juverat, ingressa est Jerosolymam
urbem trinominem, Jebus, Salem, Jerusalem, quae ab Aelio postea Hadriano
de ruinis, et cineribus civitatis in Aeliam suscitata est. Cumque proconsul
Palaestinae, qui familiam ejus optime noverat, praemissis Apparitoribus
jussisset parari praetorium, elegit humilem cellulam: et cuncta loca tanto
ardore ac studio circumivit, ut nisi ad reliqua festinaret, a primis non posset
abduci. Prostrataque ante Crucem, quasi pendentem Dominum cerneret, adorabat.
Ingressa sepulcrum resurrectionis, osculabatur lapidem, quem ab ostio monumenti
amoverat angelus. Et ipsum corporis locum in quo Dominus jacuerat, quasi
sitiens desideratas aquas, fideli ore lambebat. Quid ibi lacrymarum, quantum
gemituum, quid doloris effuderit, testis est cuncta Jerosolyma: testis est ipse
Dominus, quem rogabat. Unde egrediens ascendit Sion, quae in arcem,
vel speculam vertitur Hanc urbem quondam expugnavit et reaedificavit
David. De expugnata scribitur: Vae tibi civitas Ariel, id est, leo
Dei, et quondam fortissima, quam expugnavit David (Isai. 29. 1):
et de ea, quae aedificata est: dictum est: Fundamenta ejus in montïbus
sanctis: diligit Dominus portas Sion, super omnia tabernacula Jacob (Ps.
86. 1). Non eas portas, quas hodie cernimus in favillam et cinerem
dissolutas: sed portas, quibus non praevalet infernus, et per quas credentium
ad Christum ingreditur multitudo. Ostendebatur illi columna Ecclesiae porticum
sustinens, infecta cruore Domini, ad quam vinctus, dicitur flagellatus.
Monstrabatur locus, ubi super centum viginti credentium animas Spiritus Sanctus
descendisset: ut Joelis vaticinium compleretur.
10. Deinde pro facultatula sua, pauperibus atque conservis pecunia
distributa, perrexit Bethleem, et in dextera parte itineris stetit ad sepulcrum
Rachel, in quo Benjamin, non ut mater vocaverat moriens, Benoni, hoc
est, filius doloris mei (Gen. 35. 18): sed ut pater prophetavit
[al. prophetizavit] in spiritu, filium dextrae procreavit, atque
inde [al. in] Bethleem ingressa, et in specum Salvatoris introiens,
postquam vidit sacrum virginis diversorium, et stabulum in quo agnovit bos
possessorem suum, et asinus praesepe Domini sui (Isai. 1. 3); ut
illud impleretur, quod in eodem Propheta scriptum est: Beatus qui seminat
super aquas, ubi bos et asinus calcant (Ibid. 32. 20; jux. LXX),
me audiente jurabat, cernere se oculis fidei infantem pannis involutum,
vagientem in praesepi Dominum, Magos adorantes, stellam fulgentem desuper,
matrem Virginem (Matth. 2), nutricium sedulum, pastores nocte venientes,
ut viderent verbum quod factum erat (Luc. 2. 16); et jam tunc
Evangelistae Joannis principium dedicarent: In principio erat Verbum, et
Verbum caro factum est (Joan. 3); parvulos interfectos, Herodem
saevientem, Joseph et Mariam fugientes in Aegyptum: mixtisque gaudio lacrymis,
loquebatur: Salve Bethleem, domus panis, in qua natus est ille panis,
qui de coelo descendit. Salve Ephrata, regio uberrima, atque καρποφόρε [al. καρποφόρα], cujus
fertilitas Deus est. De te quondam Michaeas vaticinatus est: Et tu Bethleem
domus Ephrata, non minima es in millibus Juda. Ex te mihi egredietur, qui sit
princeps in Israel: et egressus ejus ab initio a diebus aeternitatis. Propterea
dabis eos usque ad tempus parientis. Pariet, et reliquiae fratrum ejus
convertentur ad filios Israel (Mich. 5. 2. 3). In te enim natus
princeps, qui ante Luciferum genitus est (Psal. 109): cujus de Patre
nativitas, omnem excedit aetatem. Et tamdiu in te Davidici generis origo
permansit, donec virgo pareret, et reliquiae populi credentis in Christum,
converterentur ad filios Israel, et libere praedicarent: Vobis oportebat
primum loqui verbum Dei; sed quoniam repulistis illud, et indignos vos
judicastis aeternae vitae, ecce convertimus ad gentes (Act. 13. 46).
Dixerat enim Deus [al. Dominus], Non veni nisi ad oves perditas domus
Israel (Matth. 15. 24). Et eo tempore Jacob super eo verba completa
sunt: Non deficiet princeps ex Juda, et dux de femoribus ejus, donec veniat,
cui repositum est, et ipse erit exspectatio gentium (Genes. 49. 10;
juxta LXX). Bene David jurabat, bene vota faciebat dicens: Si introiero
in tabernaculum domus meae, si ascendero in lectum strati mei: si dedero somnum
oculis meis, et palpebris meis dormitationem, et requiem temporibus meis, donec
inveniam locum Domino, tabernaculum Deo Jacob (Ps. 131. 3, et seqq.);
et statim quid desideraret exposuit, atque oculis prophetalibus, quem nos
venisse jam credimus, ille venturum esse cernebat. Ecce audivimus illum in
Ephrata, invenimus eum in campis sylvae (Ibid. 6). ZO quippe sermo
Hebraicus, ut te docente didici, non Mariam matrem Domini, hoc est, αὐτήν, sed ipsum, id est, αὐτὸν significat. Unde loquitur
confidenter: Introibimus in tabernaculum ejus; adorabimus in loco ubi
steterunt pedes ejus. Et ego misera atque peccatrix, digna sum judicata
deosculari praesepe, in quo Dominus parvulus vagiit? orare in spelunca, in qua
virgo puerpera Dominum fudit infantem? Haec requies mea, quia Domini mei patria
est. Hic habitabo, quoniam Salvator elegit eam. Paravi lucernam Christo meo
(Ps. 137. 37). Anima mea illi vivet, et semen meum serviet ipsi (Ps.
21. 31). Haud procul inde descendit ad turrim Ader, id est, gregis
(Gen. 35. 21): juxta quam Jacob pavit greges suos, et pastores nocte
vigilantes audire moruerunt: Gloria in excelsis Deo, et super terram vax
hominibus bonae voluntatis (Luc. 2. 14). Dumque servant oves,
invenerunt Agnum Dei puro et mundissimo vellere, quod in ariditate totius terrae
coelesti rore complutum est (Judic. 6. 37): et cujus sanguistulit
peccata mundi, et exterminatorem Aegypti, litus in postibus fugavit (Exod.
12).
11. Statimque concito gradu, coepit per viam veterem pergere, quae
ducit Gazam, ad potentiam vel ad divitias Dei; et tacita secum
volvere, quomodo Eunuchus Aethiops gentium populos praefigurans, mutaverit
pellem suam; et dum vetus relegit instrumentum, fontem reperit Evangelii. Atque
inde ad dexteram transit. A Bethsur venit Escol, quae in botrum
vertitur (Num. 13. 24. et 25). Unde in testimonium terrae fertilissimae,
et in typum ejus qui dicit: Torcular calcavi solus, et de gentibus non est
vir mecum (Isai. 63. 3). exploratores botrum mirae magnitudinis
portaverunt (Num. 13). Nec post longum spatium intravit Sarae cellulas,
videns incunabula Isaac, et vestigia quercus Abraham, sub qua vidit diem
Christi, et laetatus est. Atque inde consurgens, ascendit Chebron, haec est Cariath-arbe,
id est, oppidum virorum quatuor, Abraham, Isaac, Jacob, et Adam magni, quem
ibi conditum, juxta librum Jesu Nave Hebraei autumant: licet plerique Caleb
quartum putent, cujus ex latere memoria monstratur. His inspectis, noluit
pergere ad Cariath sepher, id est, vinculum litterarum: quia
contemnens occidentem litteram, repererat spiritum vivificantem. Magisque
mirabatur superiores et inferiores aquas, quas Othoniel filius Jephone Kenez
pro australi terra et arida possessione susceperat (Judic. 1), et quarum
ductu, siccos prioris Instrumenti agros faciebat irriguos; ut redemptionem
veterum peccatorum, in aquis baptismi reperiret. Altera die, orto jam sole,
stetit in supercilio Caphar Barucha, id est, villae benedictionis:
quem ad locum Abraham Dominum prosecutus est. Unde latam despiciens
solitudinem, ac terram quondam Sodomae et Gomorrhae, Adamae, et Seboim,
contemplata est balsami vineas in Engaddi, et Segor, vitulam consternantem (Isai.
15), quae prius Bala vocabatur; et in Zoaram, id est, parvulam,
Syro sermone translata est. Recordabatur speluncae Lot, et versa in lacrymas,
virgines socias admonebat, cavenda esse vinum, in quo est luxuria, cujus opus
Moabitae sunt, et Ammonitae (Gen. 19).
12. Diu haereo in meridie, ubi sponsa cubantem reperit sponsum, et
Joseph inebriatus est cum fratribus suis (Cant. 1. 6. Gen. 43. 16)
Revertar Jerosolymam, et per Thecuam atque Amos, rutilantem montis Oliveti
Crucem aspiciam, de quo Salvator ascendit ad Patrem. In quo per annos singulos
Vacca rufa in holocaustum Domino cremabatur, et cujus cinis expiabat populum
Israel (Num. 19): in quo, juxta Ezechielem, Cherubim de Templo
transmigrantes, Ecclesiam Domini fundaverunt. Post ingressa sepulcrum Lazari,
Mariae et Marthae vidit hospitium; et Bethphage, villam sacerdotalium
maxillarum; et locum in quo pullus lasciviens gentium, Dei frena suscepit,
Apostolorumque stratus vestibus, mollia terga praebuit ad sedendum. Rectoque
itinere descendebat Jericho, recogitans illum de Evangelio vulneratum, ac
Sacerdotibus et Levitis, mentis feritate praetereuntibus, clementiam Samaritae,
id est, custodis; qui seminecem [al. semivivum] suo jumento
impositum, ad stabulum Ecclesiae deportavit (Luc. 10). Et locum Adomim
quod interpretur sanguinum, quia multus in eo sanguis crebris latronum
fundebatur incursibus. Et arborem sycomorum Zachaei, id est, bona poenitentiae
opera, quibus cruenta dudum et noxia rapinis, peccata calcabat: excelsumque
Dominum de excelso virtutum intuebatur; et juxta viam caecorum (Matth. 20.
30) loca, qui receptis luminibus, utriusque populi credentis in Dominum,
sacramenta praemiserant. Ingressa Jericho, vidit urbem quam fundavit Hiel in
Abiram primogenito suo, et cujus portas posuit in Segub novissimo filiorum (Jos.
5. 5. et 4. 8). Intuita est castra Galgalae, et acervum praeputiorum, et
secundae circumcisionis mysterium; et duodecim lapides, qui de Jordanis illuc
translati alveo, duodecim Apostolorum fundamenta firmaverant; et fontem quondam
Legis amarissimum et sterilem, quem verus Elisaeus sua condivit sapientia, et
in dulcorem ubertatemque convertit (4. Reg. 2. 22). Vix nox transierat,
ferventissimo aestu venit ad [al. in] Jordanem; stetit in ripa fluminis,
et orto sole, solis justitiae recordata est; quomodo in medio amnis alveo sicca
sacerdotes posuerint vestigia (Jos. 3. 5); et ad Eliae et Elisaei
imperium, stantibus ex utraque parte aquis, iter unda praebuerit (4. Reg. 2);
pollutasque diluvio aquas, et totius humani generis intersectione maculatas,
suo Dominus mundaverit baptismate.
13. Longum est, si velim de valle Achor dicere, id est, tumultus
atque turbarum, in qua furtum et avaritia condemnata est (Jos. 7. 25);
et de Bethel, Domo Dei, in qua super nudam humum nudus et pauper
dormivit Jacob; et posito subter caput lapide, qui in Zacharia septem oculos
habere describitur (Zach. 3. 9), et in Isaia lapis dicitur angularis (Isai.
28. 16) vidit scalam usque ad coelum tendentem, in qua Dominus desuper
innitebatur (Gen. 28), ascendentibus porrigens manum, et negligentes de
sublimi praecipitans. Sepulcra quoque in monte Ephraim Jesu filii Nave, et
Eleazari filii Aaron Sacerdotis, e regione venerata est: quorum alter conditus
est in Tamnathsare [al. Thammitsare] a septentrionali parte montis Gaas (Jos.
24. 30): alter in Gabaa [Mss. Gaab] filii sui Phinees: satisque
mirata est, quod distributor possessionum sibi montana et aspera delegisset.
Quid narrem Silo, in qua altare dirutum hodieque monstratur, et raptum
Sabinarum a Romulo, tribus Benjamitica [al. Benjaminitica] praecucurrit.
Transivit Sichem, non ut plerique errantes legunt Sichar, quae
nunc Neapolis appellatur, et ex latere montis Garizim extructam circa
puteum Jacob intravit Ecclesiam: super quo residens Dominus, sitiensque et
esuriens, Samaritanae fide satiatus est (Joan. 4. 6); quae quinque
Mosaicorum voluminum viris, sextoque, quem se habere jactabat, errore Dosithei
derelicto, verum Messiam, et verum reperit Salvatorem. Atque inde divertens,
vidit duodecim Patriarcharum sepulcra: et Sebastem, id est, Samariam,
quae in honorem Augusti ab Herode Graeco sermone Augusta est nominata.
Ibi siti sunt Elisaeus et Abdias Prophetae: et (quo major inter natos mulierum
non fuit) Joannes Baptista. Ubi multis intremuit consternata mirabilibus:
namque cernebat variis daemones rugire cruciatibus, et ante sepulcra sanctorum
ululare homines more luporum, vocibus latrare canum, fremere leonum, sibilare serpentum,
mugire taurorum. Alios rotare caput, et post tergum terram vertice tangere,
suspensisque pede feminis, vestes non defluere in faciem. Miserebatur omnium,
et per singulos effusis lacrymis, Christi clementiam deprecabatur. Et sicut
erat invalida, ascendit pedibus montem; in cujus duabus speluncis,
persecutionis et famis tempore, Abdias propheta centum prophetas aluit pane et
aqua (3. Reg. 18. 4). Inde cito itinere percucurrit Nazareth, nutriculam
Domini; Cana [Mss. Chanaam] et Capharnaum, signorum ejus familiares:
lacum Tyberiadis, navigante Domino sanctificatum; solitudinem, in qua multa
populorum millia paucis saturata sunt panibus, et de reliquis vescentium
repleti sunt cophini duodecim tribuum Israel. Scandebat montem Thabor, in quo
transfiguratus est Dominus. Aspiciebat procul montes Hermon et Hermoniim, et
campos latissimos Galilaeae, in quibus Sisara et omnis exercitus ejus, Barach
vincente, prostratus est (Judic. 4) torrens Cison, qui mediam planitiem
dividebat; et oppidum juxta Naim, in quo viduae suscitatus est filius,
monstrabatur. Dies me prius quam sermo deficiet, si voluero cuncta percurrere,
quae Paula venerabilis fide incredibili pervagata est.
14. Transibo ad Aegyptum; et in Sochoth, atque apud fontem Samson, quem
de molari maxillae dente produxit (Judic. 15. 19), subsistam parumper:
et arentia ora colluam, ut refocillatus videam Morasthim, sepulcrum quondam
Micheae prophetae, nunc Ecclesiam. Et ex latere derelinquam Chorreos, et
Gettheos, Maresa, Idumaeam. et Lachis; et per arenas mollissimas pergentium
vestigia subtrahentes, latamque eremi vastitatem, veniam ad Aegypti fluvium Sior,
qui interpretatur turbidus: et quinque Aegypti transeam civitates, quae
loquuntur lingua Chananitide (Isai. 19. 18); et terram Gessen, et campos
Taneos, in quibus fecit Deus mirabilia. Et urbem No, quae postea versa est in
Alexandriam; et oppidum Domini Nitriam, in quo purissimo virtutum nitro sordes
lavantur quotidie plurimorum. Quod cum vidisset, occurrente sibi sancto et
venerabili Episcopo Isidoro Confessore, et turbis innumerabilibus Monachorum,
ex quibus multos Sacerdotalis et Leviticus sublimabat gradus; laetabatur quidem
ad gloriam Domini, sed se indignam tanto honore fatebatur. Quid ergo [al. ego]
narrem Macarios Arsenios, Serapionas, et reliqua columnarum Christi nomina?
Cujus non intravit cellulam? quorum pedibus non advoluta est? Per singulos
sanctos Christum se videre credebat; et quidquid in illos contulerat, in
Dominum se contulisse laetabatur. Mirus ardor, et vix in femina credibilis
fortitudo. Oblita sexus et fragilitatis corporeae, inter tot millia Monachorum
cum puellis suis habitare cupiebat. Et forsitan cunctis eam suscipientibus,
impetrasset, ni majus sanctorum Locorum retraxisset desiderium. Atque propter
ferventissimos aestus de Pelusio Maiomam navigatione perveniens, tanta
velocitate reversa est, ut avem putares. Nec multo post in sancta Bethleem
mansura perpetuo, angusto per triennium mansit hospitiolo, donec exstrueret
cellulas, ac monasteria, et diversorum peregrinorum juxta viam conderet
mansiones, in qua Maria et Joseph hospitium non invenerant. Huc usque iter ejus
descriptum sit, quod multis virginibus et filia comite, peragravit.
15. Nunc virtus latius describatur, quae ipsius propria est, et in qua
exponenda, Deo judice ac teste, profiteor me nihil addere, nihil in majus
attollere, more laudantium; sed ne rerum excedam fidem [al. finem],
multa detrahere; et ne apud detractores, et genuino me semper dente rodentes,
fingere puter, et cornicem Aesopi alienis coloribus adornare. Quae prima
Christianorum virtus est, tanta se humilitate dejecit, ut qui eam non vidisset,
et pro celebritate nominis videre gestisset, ipsam esse non crederet, sed
ancillularum ultimam. Et cum frequentibus choris virginum cingeretur, et veste
et voce et habitu, et incessu minima omnium erat. Nunquam post viri mortem
usque ad diem dormitionis suae cum ullo comedit viro, quamvis eum sanctum et in
pontificali sciret culmine constitutum. Balneas, nisi periclitans, non adiit.
Mollia, etiam in gravissima febre, lectuli strata non habuit, sed super
durissimam humum, stratis ciliciolis quiescebat, si tamen illa quies dicenda
est, quae jugibus pene orationibus dies noctesque jungebat [Ms. jungebatur];
illud implens de Psalterio: Lavabo per singulas noctes lectum meum, lacrymis
meis stratum meum rigabo (Psal. 6. 7). In qua fontes crederes
lacrymarum, ita levia peccato plangebat, ut illam gravissimorum criminum
crederes ream. Cumque a nobis crebrius moneretur, ut parceret oculis, et eos
servaret Evangelicae lectioni, aiebat: Turpanda est facies, quam contra Dei
praeceptum purpurisso et cerussa et stibio saepe depinxi. Affligendum corpus,
quod multis vacavit deliciis. Longus risus, perpeti compensandus est fletu.
Mollia linteamina et serica pretiosissima, asperitate cilicii commutanda. Quae
viro et saeculo placui, nunc Christo placere desidero. Si inter tales tantasque
virtutes castitatem in illa voluero praedicare, superfluus videar: in qua etiam
cum saecularis esset, omnium Romae matronarum exemplum fuit: quae ita se
gessit, ut nunquam de illa etiam maledicorum quidquam auderet fama confingere.
Nihil animo ejus clementius, nihil erga humiles blandius fuit. Non appetebat
[Ms. appellabat] potentes: nec tamen superbos et gloriolam quaerentes,
fastidio despiciebat. Si pauperem videbat, sustentabat; si divitem, ad
benefaciendum hortabatur. Liberalitas sola excedebat modum. Et usuras tribuens,
versuram quoque saepius faciebat, ut nulli stipem rogantium denegaret. Fateor
errorem meum: cum [al. cur] in largiendo esset profusior, arguebam,
illud proferens de Apostolo: Non ut aliis sit refrigerium, vobis [al. nobis]
autem tribulatio: sed ex aequalitate in hoc tempore, ut vestra abundantia sit
ad illorum inopiam, et illorum abundantia sit ad vestram inopiam (2.
Cor. 8. 13). Et hoc de Evangelio Salvatoris: Qui habet duas tunicas, det
alteram non habenti (Luc. 3, 11). Et providendum esse, ne quod
libenter faceret, semper facere non posset: multaque hujuscemodi, quae illa
mira verecundia, et sermone parcissimo dissolvebat: testem invocans Deum, se
pro illius nomine cuncta facere; hoc et habere voti, ut mendicans ipsa
moreretur: ut unum nummum filiae non dimitteret, et in funere suo aliena
sindone involveretur. Ad extremum inferebat: Ego si petiero, multos inveniam
qui mihi tribuant: iste mendicans si a me non acceperit, quae ei possum etiam
de alieno tribuere, et mortuus fuerit, a quo ejus anima requiretur? Ego
cautiorem in re familiari esse cupiebam; sed illa ardentior fide, toto
Salvatori animo jungebatur, et pauperem Dominum, pauper spiritu sequebatur,
reddens ei quod acceperat, pauper pro ipso affecta. Denique consecuta est quod
optabat, et in grandi aere alieno filiam dereliquit, quod huc usque debens non
suis viribus, sed Christi se confidit misericordia reddituram.
16. Solent pleraeque matronarum buccinatoribus suis dona conferre, et
in paucos largitate profusa, manum a caeteris retrahere: quo illa omnino
carebat vitio; ita enim singulis suam pecuniam dividebat, ut singulis
necessarium erat, non ad luxuriam, sed ad necessitatem. Nemo ab ea pauperum
vacuus reversus est. Quod obtinebat, non divitiarum. magnitudine, sed prudentia
dispensandi: illud semper replicans, Beati misericordes, quoniam ipsi
misericordiam consequentur (Matth. 5. 7). Et: Sicut aqua
extinguit ignem, ita eleemosyna extinguit peccatum (Eccli. 16. 9).
Et: Facite vobis amicos de iniquo mamona, qui vos recipiant in aeterna
tabernacula (Luc. 16. 9). Et: Date eleemosynam, et ecce omnia
munda sunt vobis (Ibid. 12). Et verba Danielis, regem Nabuchodonosor
monentis [al. sermone monentis], ut eleemosynis redimeret peccata sua (Dan.
4). Nolebat in his lapidibus pecuniam effundere, qui cum terra et saeculo
transituri sunt, sed in vivis lapidibus, qui volvuntur super terram (Zach.
9. 36. juxta LXX), de quibus in Apocalypsi Joannis (Cap. 16. 21. et 22),
civitas magni regis exstruitur: quos in saphirum et smaragdum et jaspidem, et
caeteras gemmas esse vertendos, Scriptura commemorat.
17. Verum haec possunt esse communia cum paucis; et scit diabolus non
in summo virtutum culmine posita. Unde loquitur ad Dominum, post amissam Job
substantiam, post eversam domum, post liberos interfectos, Corium pro corio,
et omnia quae habuerit homo, dabit pro anima sua. Sed extende manum tuam, et
tange ossa ejus et carnes, nisi in faciem benedixerit tibi (Job. 2. 4).
Scimus plerosque dedisse eleemosynam, sed de proprio corpore nihil dedisse:
porrexisse egentibus manum, sed carnis voluptate superatos, dealbasse ea quae
foris erant, et intus plenos fuisse ossibus mortuorum. At non Paula talis, quae
tantae continentiae fuit, ut prope mensuram excederet, et debilitatem corporis
nimiis jejuniis ac labore contraheret. Quae exceptis diebus festis, vix oleum
in cibo caperet, ut ex hoc uno aestimetur, quid de vino et liquamine, et
piscibus, et lacte, et melle, et ovis, et reliquis, quae gustui suavia sunt,
judicarit. In quibus sumendis quidam se abstinentissimos putant; et si his
ventrem ingurgitaverint, tutam pudicitiam suspicantur.
18. Semper quidem virtutes sequitur invidia, feriuntque summos
Fulgura montes (ex Horatio). Nec mirum si hoc de hominibus loquar, cum
etiam Dominus noster Pharisaeorum zelo sit crucifixus, et omnes sancti aemulos
habuerint: in paradiso quoque serpens fuerit, cujus invidia mors introivit in
orbem terrarum (Sap. 2. 24). Suscitaverat ei Dominus Adad Idumaeum, qui
eam colaphizaret, ne se extolleret (3. Reg. 11. 14): et quasi quodam
stimulo carnis saepius admonebat (2. Cor. 12. 7); ne magnitudo virtutum
altius raperet, et aliarum vitiis feminarum, se in excelso crederet
constitutam. Ego aiebam, livori esse cedendum, et dandum insaniae locum: quod
fecisset Jacob in fratre suo Esaü, et David in pertinacissimo inimicorum Saül:
quorum alter in Mesopotamiam fugerit; alter se Allophylis tradiderit, malens
hostibus, quam invidis subjacere. At illa respondebat: Juste haec diceres, si
diabolus contra servos Dei, et ancillas, non ubique pugnaret, et ad omnia loca
fugientes non praecederet; si non sanctorum Locorum amore retinerer, et
Bethleem meam in alia reperire possem parte terrarum. Cur enim non patientia livorem
superem? cur non humilitate frangam superbiam; et percutienti maxillam, offeram
alteram? Dicente Apostolo Paulo? Vincite in bono malum (Rom. 12. 21).
Nonne Apostoli gloriabantur, quando pro Domino sunt passi contumeliam? Nonne
ipse Salvator humiliavit se, formam servi accipiens, et factus est obediens
Patri usque ad mortem, et mortem crucis (Phil. 2. 7), ut nos sua
passione salvaret? Job nisi certasset, et vicisset in praelio, non accepisset
coronam justitiae, nec audisset a Domino: Putas me aliter locutum tibi, quam
ut appareres justus (Job. 4. 2. juxt. LXX)? Beati dicuntur in
Evangelio, qui persecutionem patiuntur propter justitiam (Matth. 5. 10).
SECURA SCIT [fort. sit] conscientia, quod non propter peccata patiamur;
et afflictio in saeculo, materia praemiorum est. Si quando procacior fuisset
inimicus, et usque ad verborum jurgia prosilisset, illud Psalterii decantabat: Cum
consisteret adversum me peccator, obmutui et silui a bonis (Psal. 38. 2).
Et rursus: Ego autem quasi surdus non audiebam, et quasi mutus non aperiens
os suum. Et, Factus sum sicut homo non audiens, et non habens in ore suo
increpationes (Psal. 37. 14). In tentationibus, Deuteronomii verba
volvebat: Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat si diligatis Dominum Deum
vestrum de toto corde vestro, et de tota anima vestra (Deut. 13. 3).
In tribulationibus et angustiis, Isaiae replicabat eloquia: Qui ablactati
estis a lacte, qui abstracti ab ubere, tribulationem super tribulationem
exspectate, spem super spem; adhuc pusillum propter malitiam labiorum, propter
linguam malignam (Isai. 28. 9 et seqq. juxt. LXX). Et Scripturae
testimonium in consolationem suam edisserebat: ablactatorum esse, eorum
scilicet, qui ad virilem aetatem pervenissent, tribulationem super
tribulationem sustinere, ut spem super spem mereantur accipere. Scientes
quoniam tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio
vero spem, spes autem non confundit (Rom. 5. 3. 4). Et, Quod si
is qui foris est homo noster, corrumpatur, ille qui intus est, innovetur:
Et, In praesentiarum leve et momentaneum tribulationis nostrae, aeternae
[al. aeternum] gloriae pondus operatur in nobis, non aspicientibus quae
videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur, temporalia sunt, quae
autem non videntur, aeterna (2. Cor. 4. 16. et seqq.). Nec longum
fore tempus, etiam si humanae impatientiae tardum videatur, quin Dei statim
sequatur auxilium dicentis: Tempore opportuno exaudivi te, et in die salutis
auxiliatus sum tibi (Isai. 49. 8). Nec dolosa labia, et linguas
iniquorum esse metuendas, cum Domino adjutore laetemur, et ipsum debeamus
audire per Prophetam monentem: Nolite timere opprobria hominum, et
blasphemias eorum ne metueritis, sicut enim vestimentum, sic comedit eos vermis;
et sicut lanam, sic devoravit eos tinea (Isai. 51. 7. 8). Et: Per
patientiam vestram possidebitis animas vestras (Luc. 21. 19). Et: Non
sunt condignae passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in
nobis (Rom. 8. 18): Et alibi: Tribulationem super tribulationem
sustinere (Ephes. 3): ut patienter agamus in omnibus quae accidunt
nobis. Patiens enim vir multum prudens: qui autem pusillanimis est,
vehementer insipiens (Prov. 14. 29).
18. In languoribus et crebra infirmitate dicebat: Quando ïnfirma
sum, tunc fortis sum (2 Cor. 12. 10). Habemus thesaurum istum in
vasis fictilibus (Ibid. 4. 7), donec mortale hoc induat
immortalitatem, et corruptivum hoc vestiatur incorruptione (1. Cor. 15.
53). Et iterum: Sicut superabundant passiones Christi in nobis, et per
Christum abundavit et consolatio (2. Cor. 1. 5). Ac deinde: Ut
socii passionum estis, sic eritis et consolationis (Ibid. v. 7). In
moerore cantabat: Quare tristis es anima mea, et quare conturbas me? Spera
in Deo, quoniam adhuc confitebor illi, salutare vultus mei, et Deus meus (Psal.
41. 12). In periculis loquebatur: Qui vult venire post me, abneget
semetipsum, et tollat crucem suam, et sequatur me (Luc. 9. 23). Et
rursum, Qui vult animam suam salvam facere, perdet eam. Et, Qui
perdiderit animam suam proter me, salvam eam faciet (Ibid. 24).
Quando dispendia rei familiaris et eversio totius patrimonii nuntiabatur,
aiebat: Quid enim prodest homini, si totum mundum lucrifecerit, et animae suae
damnum habuerit? aut quam dabit homo commutationem pro anima sua (Matth.
16. 25)? Et, Nudus exivi de utero matris meae, nudus et redeam. Sicut
Domino placuit, ita factum est, Sit nomen Domini benedictum (Job. 1 21).
Et illud: Nolite diligere mundum, neque ea quae sunt in mundo. Quoniam omne,
quod in mundo est, desiderium carnis est, et concupiscentia oculorum, et
superbia vitae hujus: quae non est ex Patre, sed ex mundo. Et mundus transit,
et concupiscentia ejus (1. Joan. 2. 15. 16. 17). Scio ei scriptas
infirmitates gravissimas liberorum et maxime Toxotii sui, quem diligebat
plurimum. Cumque illud virtute complesset, turbata sum, et non sum locuta
(Ps. 76), in haec verba prorupit: Qui amat filium aut filiam plus
quam me, non est me dignus (Matth. 10. 37). Et orans ad Dominum,
loquebatur. Posside Domine filios mortificatorum (Psal. 78. 11),
qui pro te quotidie mortificant corpora sua. Novi susurronem quemdam (quod
genus hominum vel perniciosissimum est) quasi benevolum nuntiasse, quod pro
nimio fervore virtutum quibusdam videretur insana, et cerebrum illius dicerent
confovendum. Cui illa respondit: Theatrum facti sumus mundo, et Angelis, et
hominibus (1. Cor. 4. 9): Et: Nos stulti propter Christum;
sed stultum Dei sapientius est hominibus (Ibid. 1. 25): Unde et
Salvator loquitur ad Patrem: Tu scis insipientiam meam (Psal. 68. 6).
Et iterum: Tanquam prodigium factus sum multis, et tu adjutor fortis (Psal.
70. 7), Ut jumentum factus sum apud te, et ego semper tecum. Quem in
Evangelio et propinqui quasi mentis impotem ligare cupiebant (Joan. 10),
et adversarii suggillabant, dicentes, Daemonium habet, et Samaritanus est
(Ibid. 8. 48). Et, In Beelzebub principe daemoniorum ejicit daemonia
(Matth. 12. 24). Sed nos audiamus Apostolum cohortantem. Haec est
gloria nostra, testimonium conscientiae nostrae; quoniam in sanctitate et
sinceritate, et in gratia Dei conversati sumus in mundo (1. Cor. 1. 12).
Et Dominum dicentem ad Apostolos: Ideo mundus odit vos, quoniam non estis de
mundo. Si enim essetis de mundo, amaret utique mundus quod suum erat (Joan.
15. 19). Et ad ipsum Dominum verba vertebat: Tu nosti cordis abscondita.
Et, Haec omnia venerunt super nos, nec sumus obliti tui, nec inique egimus
in testamento tuo, nec aversum est retrorsum cor nostrum (Psal. 43. 18 et
19). Et, Propter te mortificati sumus tota die, reputati sumus ut oves
occisionis (Rom. 8. 36). Sed Dominus auxiliator meus, non timebo
quid faciat mihi homo (Psal. 117. 6). Legit enim: Fili honora
Dominum, et confortaberis, et extra Dominum nullum timueris (Prov. 7. 1.
juxt. LXX). His et talibus testimoniis, quasi armatura Dei, et adversus
omnia quidem vitia, sed praecipue instruebat se contra invidiam saevientem; et
patiendo injurias, furorem rabidi pectoris mitigabat. Denique usque ad diem
mortis, et hujus patientia, et aliorum zelus omnibus patuit: qui suum rodit
auctorem, et dum aemulum laedere nititur, in semetipsum proprio furore
bacchatur.
19. Dicam et de ordine monasterii, quomodo Sanctorum continentiam in
suum verterit lucrum. Seminabat carnalia, ut meteret spiritualia (1. Cor. 9):
dabat terrena, ut coelestia tolleret: brevia concedebat, ut pro his aeterna
mutaret. Post virorum monasterium, quod viris tradiderat gubernandum, plures
virgines quas e diversis provinciis congregarat, tam nobiles, quam medii, et
infimi generis, in tres turmas, monasteriaque divisit: ita duntaxat, ut in
opere et in cibo separatae, psalmodiis et orationibus jungerentur. Post
ALLELUIA cantatum (quo signo vocabantur ad Collectam) nulli residere licitum
erat. Sed prima, seu inter primas veniens, caeterarum operiebatur adventum,
pudore et exemplo ad laborem eas provocans, non terrore. Mane, hora Tertia,
Sexta, Nona, Vespere, noctis medio, per ordinem Psalterium cantabant. Nec
licebat cuiquam sororum ignorare Psalmos, et non de Scripturis sanctis quotidie
aliquid discere. Die tantum Dominico ad Ecclesiam procedebant, ex cujus
habitabant latere. Et unumquodque agmen matrem propriam sequebatur: atque inde
pariter revertentes, instabant operi distributo, et vel sibi, vel caeteris indumenta
faciebant. Si qua erat nobilis, non permittebatur de domo sua habere comitem,
ne veterum actuum memor, et lascivientis infantiae errorem refricaret antiquum,
et crebra confabulatione renovaret. Unus omnium habitus. Linteamine ad
tergendas solum manus utebantur. A viris tanta separatio, ut a spadonibus
quoque eas sejungeret, ne ullam daret occasionem linguae maledicae, quae
sanctos carpere solita est in solatium delinquendi. Si qua vel tardior veniebat
ad Psalmos, vel erat in opere pigrior, variis eam modis aggrediebatur. Si erat
iracunda, blanditiis, si patiens, correptione; illud Apostoli imitans: Quid
vultis In virga veniam ad vos, an in spiritu lenitatis et mansuetudinis?
Excepto victu et vestitu, nullam habere quidquam patiebatur, dicente Paulo: Habentes
victum et vestitum, his contenti sumus (1. Timoth. 6. 8); ne
consuetudine plus habendi, praeberet locum avaritiae, quae nullis expletur
opibus: et quanto amplius habuerit, plus requirit; et neque copia, neque inopia
minuitur. Jurgantes inter se, sermone lenissimo foederabat. Lascivientem
adolescentularum carnem crebris et duplicatis frangebat jejuniis, malens eis
stomachum dolere, quam mentem. Si vidisset aliquam comptiorem, contractione
frontis, et vultus tristitia arguebat errantem, dicens: Munditiam corporis
atque vestitus, animae esse immunditiam. Et turpe verbum atque lascivum,
nunquam de ore virgineo proferendum: quibus signis libidinosus animus
ostenditur: et per exteriorem hominem, interioris hominis vitia demonstrantur.
Quam linguosam, garrulam, ac procacem, rixisque perspexerat delectari, et
saepius commonitam nolle converti, inter ultimas et extra conventum sororum, ad
fores triclinii orare faciebat, et separatim cibum capere: ut quam objurgatio
non correxerat, emendaret pudor. Furtum quasi sacrilegium detestabatur. Et quod
inter saeculi homines, vel leve putatur, vel nihil, hoc in monasteriis
gravissimum dicebat esse delictum. Quid memorem clementiam et sedulitatem in
aegrotantes, quas miris obsequiis, et ministeriis confovebat? Cumque aliis
languentibus, large praeberet omnia, et esum quoque exhiberet carnium; si
quando ipsa aegrotasset, sibi non indulgebat, et in eo inaequalis videbatur,
quod in aliis clementiam, in se duritiam commutabat.
20. Nulla juvenum puellarum sano et vegeto corpore, tantae se dederat
continentiae, quantae ipsa fracto et senili debilitatoque corpusculo. Fateor,
in hac re pertinacior fuit, ut sibi non parceret, et nulli cederet admonenti.
Referam quod expertus sum. Mense Julio ferventissimis aestibus incidit in ardorem
febris, et post desperationem, cum Dei misericordia respirasset, et medici
persuaderent ob refectionem corporis vino opus esse tenui et parco, ne aquam
bibens in hydropem verteretur; et ego clam beatum Papam Epiphanium rogarem, ut
eam moneret, imo compelleret vinum bibere, illa ut erat prudens et solertis
ingenii, statim sensit insidias; et subridens, meum esse quod ille diceret,
intimavit. Quid plura? cum beatus Pontifex post multa hortamenta exisset foras,
quaerenti mihi quid egisset, respondit: Tantum profeci, ut seni homini pene
persuaserit, ne vinum bibam. Haec refero, non quod inconsideranter, et ultra
vires sumpta onera probem, monente Scriptura: Super te onus ne levaveris;
sed quod mentis ejus ardorem, et desiderium fidelis animae, ex hac quoque probare
velim perseverantia, decantantis: Sitivit anima mea in te, quam
multipliciter tibi caro mea (Psal. 62. 2). Difficile est modum
tenere in omnibus. Et vere juxta Philosophorum sententiam, μεσότης
ἡ ἀρετή,
ὑπερβολὴ
κακία reputantur: Quod nos una et brevi
sententiola exprimere possumus: Ne quid nimis (Terent. And. Act. 1).
Quae in contemptu ciborum tantam habebat pertinaciam: in luctu mitis erat, et
suorum mortibus frangebatur, maxime liberorum. Nam et in viri et filiarum dormitione
semper periclitata est. Et cum os stomachumque signaret, et matris [Ms.
matricis] dolorem crucis niteretur impressione lenire; superabatur affectu,
et credulam mentem, parentis viscera consternabant, animoque vincens,
fragilitate corporis vincebatur: quam semel languor arripiens, longo tempore
possidebat; ut et nobis inquietudinem, et sibi discrimen afferret. In quo illa
laetabatur, per momenta commemorans; Miser ego homo, quis me liberabit de
corpore mortis hujus (Rom. 7. 24)? Dicat prudens lector, pro
laudibus me vituperationem scribere. Testor Jesum, cui illa servivit, et ego
servire cupio, me utramque in partem nihil fingere, sed quasi Christianum de
Christiana, quae sunt vera, proferre, id est, historiam scribere, non
panegyricum, et illius vitia, aliorum esse virtutes. Vitia loquor, secundum
animum meum, et omnium sororum ac fratrum desiderium, qui illam diligimus, et
absentem quaerimus.
21. Caeterum illa implevit cursum suum, fidemque servavit, et nunc
fruitur corona justitiae (2. Tim. 4. 7): sequiturque Agnum quocumque
vadit (Apoc. 14). Saturatur, quia esurivit, et laeta decantat: Sicut
audivimus, ita et vidimus, in civitate Domini virtutum, in civitate Dei nostri
(Psal. 47. 9). O beata rerum commutatio: flevit, ut semper rideret.
Despexit lacus contritos, ut fontem Dominum reperiret. Vestita cilicio est, ut
nunc albis vestimentis uteretur, et diceret: Scidisti saccum meum, et
induisti me laetitia (Psal. 29. 12). Cinerem sicut panem manducabat,
et potionem suam cum fletu miscebat (Psal. 101. 10), dicens: Fuerunt
mihi lacrymae meae panes die ac nocte (Psal. 41. 4), ut in aeternum
pane Angelorum vesceretur et caneret: Gustate et videte, quoniam suavis est
Dominus (Psal. 33. 9). Et, Eructavit cor meum verbum bonum: dico
ego opera mea Regi (Psal. 44. 1). Et Isaiae, imo Domini per Isaiam
in se cerneret verba compleri. Ecce qui serviunt mihi, manducabunt, vos
autem esurietis. Ecce qui serviunt mihi, bibent, vos, autem sitietis. Ecce qui
serviunt mihi, laetabuntur, vos autem confundemini. Ecce qui serviunt mihi,
exultabunt in gaudio, vos autem clamabitis ob dolorem cordis, et propter
contritionem spiritus ululabitis (Isai. 65. 13. 14). Dixeram, lacus
eam semper fugisse contritos, ut fontem Dominum reperiret, ut posset laeta
cantare: Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea
ad te Deus. Quando veniam et apparebo ante faciem Dei (Psal. 41. 1)?
22. Tangam ergo breviter quomodo haereticorum coenosos devitaverit
lacus, et eos instar habuerit Ethnicorum. Quidam veterator callidus, atque, ut
sibi videbatur, doctus et sciolus, me nesciente coepit ei proponere
quaestiones, et dicere: Quid peccavit infans, ut a daemone corripiatur? In qua
aetate resurrecturi sumus? Si in ipsa qua morimur: ergo nutricibus post
resurrectionem opus erit. Sin aliter, nequaquam erit resurrectio mortuorum; sed
transformatio in alios. Diversitas quoque sexus maris ac feminae erit, aut non
erit? Si erit, sequentur et nuptiae, et concubitus, sed et generatio. Si non
erit, sublata diversitate sexus, eadem corpora non resurgent: Aggravat enim
terrena inhabitatio sensum multa cogitantem (Sap. 9. 15); sed tenuia
erunt et spiritualia, dicente Apostolo: Seminatur corpus animale, resurget
corpus spirituale (1. Cor. 15. 44). Ex quibus omnibus probare
cupiebat, rationales creaturas ob quaedam vitia, et antiqua peccata in corpora
esse delapsas: et pro diversitate et meritis peccatorum tali vel tali
conditione generari, ut vel corporum sanitate gauderent, et parentum divitiis
ac nobilitate, vel in morbidas carnes, et domos inopum venientes, poenas
pristinorum luerent delictorum, et praesenti saeculo atque corporibus, quasi
carcere clauderentur. Quod cum audisset, et ad me retulisset, indicans hominem,
mihique incubuisset necessitas nequissimae viperae ac mortiferae bestiae resistendi,
de quibus Psalmista commemorat, dicens: Ne traaas bestiis animas
confitentium tibi (Psal. 73. 19): Et, Increpa Domine bestias
calami (Psal. 67. 31), qui scribentes iniquitatem, loquuntur contra
Dominum mendacium, et elevant in excelsum os suum; conveni hominem, et
orationibus ejus, quam decipere nitebatur, brevi interrogatione conclusi: Utrum
crederet futuram resurrectionem mortuorum, an non? Qui cum se credere
respondisset; intuli: Eadem resurgent corpora, an altera? Cum dixisset, eadem;
sciscitatus sum: In eodem sexu, an in altero? Ad interrogata reticenti, et
instar colubri huc atque illuc transferenti caput, ne feriretur; quia, inquam,
taces, ego mihi pro te respondebo, et consequentia inferam. Si non resurget
mulier, ut mulier, neque masculus, ut masculus, non erit resurrectio mortuorum;
quia sexus membra habet, membra autem totum corpus efficiunt. Si autem sexus et
membra non fuerint, ubi erit resurrectio corporum, quae sine sexu non constant
et membris? Porro si corporum non fuerit resurrectio, nequaquam erit
resurrectio mortuorum. Sed et illud quod de nuptiis objicis: Si eadem membra
fuerint, sequi nuptias; a Salvatore dissolvitur dicente: Erratis nescientes
Scripturas, neque virtutem Dei: in resurrectione enim mortuorum, non nubent,
neque nubentur, sed erunt similes Angelorum (Matth. 22. 29. 30). Ubi
dicitur, non nubent, neque nubentur, sexuum diversitas demonstratur. Nemo enim
de lapide et ligno dicit, non nubent neque nubentur, quae naturam nubendi non
habent: sed de his qui possint nubere, et gratia Christi ac virtute non nubant.
Quod si opposueris, quomodo ergo erimus similes Angelorum, cum inter Angelos,
non sit masculus et femina? Breviter ausculta: Non substantiam nobis Angelorum,
sed conversationem, et beatitudinem Dominus repromittit. Quomodo et Joannes
Baptista antequam decollaretur, Angelus appellatus est (Luc. 7. 27); et
omnes Sancti ac Virgines Dei, etiam in isto saeculo vitam in se exprimunt
Angelorum. Quando enim dicitur: Eritis similes Angelorum, similitudo
promittitur, non natura mutatur.
23. Simulque responde: quomodo illud interpretaris, quod Thomas Domini
resurgentis palpaverit manus, et viderit lancea latus ejus perforatum (Joan.
20)? Et Petrus in littore stantem viderit Dominum, et partem assi piscis,
ac favum mellis comedentem (Luc. 24)? Qui stabat, profecto habebat
pedes. Qui monstravit latus vulneratum, utique et ventrem, et pectus habuit,
sine quibus non sunt latera ventri et pectori cohaerentia. Qui locutus est,
lingua et palato ac dentibus loquebatur. Sicut enim plectrum chordis, ita
lingua illiditur dentibus, et vocalem reddit sonum. Cujus palpatae sunt manus,
consequenter et brachia habuit. Cum igitur omnia membra habuisse dicatur,
necesse est, ut totum corpus habuerit, quod conficitur ex membris: non utique
femineum, sed virile, id est, ejusdem sexus, in quo mortuus est. Quod si
obtenderis: ergo et nos post resurrectionem comedemus? Et quomodo clausis
ingressus est januis, contra naturam pinguium, et solidorum corporum? Audies:
Noli propter cibum, resurrectionis fidem in calumniam trahere. Nam et
Archisynagogi filiae resuscitatae jussit cibum dari (Marc. 5. 43). Et
Lazarus quatriduanus mortuus, cum ipso scribitur inisse convivium (Joan. 12.
2), ne resurrectio eorum phantasma putaretur. Sin autem clausis ingressus
est januis, et idcirco spirituale et aereum corpus niteris approbare: ergo et
antequam pateretur, quia contra naturam graviorum corporum super mare
ambulavit, spirituale corpus habuit. Et Apostolus Petrus, qui et ipse super
aquas pendulo incessit gradu, spirituale corpus habuisse credendus est, cum
potentia magis et virtus ostendatur Dei, quando fit aliquid contra naturam. Et
ut scias in signorum magnitudine, non naturae mutationem, sed Dei omnipotentiam
demonstrari: Qui ambulabat fide, coepit infidelitate mergi, nisi eum manus
Domini sublevasset, dicentis: Modicae fidei, quare dubitasti (Matth.
14. 31)? Miror autem te obdurare frontem loquente Domino: Infer digitum
tuum huc, et tange manus meas; et porrige manum tuam, et mitte in latus meum,
et noli esse incredulus, sed fidelis (Joan. 20. 27). Et alibi: Videte
manus meas, et pedes meos, quia ipse ego sum, Palpate et videte, quia spiritus
carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere. Et cum hoc dixisset,
ostendit eis manus et pedes (Luc. 24. 34. et 40). Ossa audis, et
carnem, et pedes, et manus; et globos mihi Stoicorum, atque aeria quaedam
deliramenta confingis.
24. Porro si quaeris, cur infans a daemone corripiatur, qui peccata non
habuit: aut in qua aetate resurrecturi simus, cum diversa aetate moriamur,
ingratis suscipies [al. suspicies]: Judicia Dei abyssus multa (Ps.
35. 7). Et: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam
inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus. Quis enim
cognovit sensum Domini: aut quis consiliarius ejus fuit (Rom. 11. 33 et
34)? Aetatum autem diversitas non mutat corporum veritatem. Cum enim
corpora quotidie nostra fluant, et aut crescant, aut decrescant: ergo tot
erimus homines, quot quotidie commutamur? aut alius fui, cum decem annnorum
essem, alius cum triginta, alius cum quinquaginta, alius cum jam toto cano
capite sum? Igitur juxta Ecclesiarum traditiones, et Apostolum Paulum, illud
est respondendum: quod in virum perfectum, et in mensuram aetatis plenitudinis
Christi resurrecturi sumus (Ephes. 4), in qua et Adam Judaei conditum
autumant: et Dominum Salvatorem legimus surrexisse, et multa alia, quae de
utroque Testamento in suffocationem haeretici protuli.
25. Ex quo die ita coepit hominem detestari, et omnes qui ejusdem
dogmatis erant, ut eos voce publica, hostes Domini proclamaret. Et haec dixi,
non ut breviter haeresim confutarem, cui multis voluminibus respondendum est
[al. esset], sed ut fidem tantae feminae ostenderem, QUAE MALUIT
inimicitias hominum subire perpetuas, quam Dei offensam, amicitiis noxiis
provocare.
26. Dicam ergo ut coeperam, nihil ingenio ejus docilius fuit. Tarda
erat ad loquendum, velox ad audiendum (Jac. 1. 19): memor illius
praecepti: Audi Israel, et tace (Deuter. 27. 9. secund. LXX). Scripturas
sanctas tenebat memoriter; et cum amaret historiam, et hoc veritatis diceret
fundamentum; magis tamen sequebatur intelligentiam spiritualem: et hoc culmine
aedificationem animae protegebat. Denique compulit me: ut vetus et novum
Instrumentum, cum filia, me disserente, perlegeret. Quod propter verecundiam
negans, propter assiduitatem tamen et crebras postulationes ejus praestiti, ut
docerem quod didiceram: non a meipso, id est a praesumptione, pessimo
praeceptore, sed ab illustribus Ecclesiae viris. Sic ubi haesitabam, et nescire
me ingenue confitebar, nequaquam mihi voluit [al. volebat] acquiescere;
sed jugi interrogatione cogebat, ut e multis variisque sententiis, quae mihi
videretur probabilior, indicarem. Loquar et aliud, quod forsitan aemulis videatur
incredibile. Hebraeam linguam, quam ego ab adolescentia multo labore ac sudore
ex parte didici, et infatigabili meditatione non desero, ne ipse ab ea deserar,
discere voluit, et consecuta est: ita ut Psalmos hebraice caneret, et sermonem
absque ulla latinae linguae proprietate personaret. Quod quidem usque hodie in
sancta filia ejus Eustochio cernimus, quae ita semper adhaesit matri, et ejus
obedivit imperiis, ut nunquam absque ea cubaret, nunquam procederet, nunquam
cibum caperet, ne unum quidem nummum haberet potestatis suae, sed et paternam
et maternam substantiolam, a matre distribui pauperibus laetaretur, et pietatem
in parentem, haereditatem maximam et divitias crederet. Non debeo silentio
praeterire, quanto exultaverit gaudio, quod Paulam neptem suam ex Laeta et
Toxotio genitam imo voto et futurae virginitatis repromissione conceptam,
audierat in cunis et crepitaculis balbutiente lingua, ALLELUIA cantare:
aviaeque et amitae nomina, dimidiatis verbis frangere. In hoc solo, patriae
desiderium habuit; ut filium, nurum, neptem, renuntiasse saeculo, et Christo
servire cognosceret. Quod et impetravit ex parte. Nam neptis Christi flammeo
reservatur: nurus aeternae se tradens pudicitiae, socrus opera, fide, et
eleemosynis sequitur, et Romae conatur exprimere, quod Jerosolymis illa
complevit.
27. Quid agimus, anima? cur ad mortem ejus venire formidas? Jamdudum
prolixior liber cuditur, dum timemus ad ultima pervenire, quasi tacentibus
nobis, et in laudibus illius occupatis, differri possit occubitus. Hucusque
prosperis navigavimus ventis, et crispantia maris aequora labens carina
sulcavit. Nunc in scopulos incurrit oratio, et tumentibus fluctuum montibus,
praesens utrique nostrum intentatur naufragium: ita ut cogamur dicere: Praeceptor,
salvos nos fac, perimus (Marc. 4. 38. et Luc. 8. 24). Et illud: Exurge,
ut quid obdormis, Domine (Psal. 43. 23)? Quis enim possit siccis
oculis Paulam narrare morientem? Incidit in gravissimam valetudinem, imo quod
optabat, invenit, ut nos desereret, et plenius Domino jungeretur. In quo
languore, Eustochii filiae probata semper in matrem pietas, magis ab omnibus
comprobata est. Ipsa assidere lectulo, flabellum tenere, sustentare caput,
pulvillum supponere, fricare pedes, manu stomachum confovere, mollia strata
componere, aquam calidam temperare, mappulam [al. matulam] apponere,
omnium ancillarum praevenire officia, et quidquid alia fecisset, de sua mercede
putare subtractum. Quibus illa precibus, quibus lamentis et gemitu, inter
jacentem matrem, et specum Domini discurrit, ne privaretur tanto contubernio,
ne illa absente viveret: ut eodem feretro portaretur? Sed, o mortalium fragilis
et caduca natura, et nisi Christi fides nos extollat ad coelum, et aeternitas
animae promittatur, cum bestiis ac jumentis, corporum una conditio est. Idem
occubitus justo et impio, bono et malo, mundo ac immundo, sacrificanti et non
sacrificanti. Sicut bonus, ita et qui peccat. Sicut qui jurat, ita et is qui
juramentum metuit. Similiter et homines et jumenta in favillam et cinerem
dissolvuntur.
28. Quid diu immoror, et dolorem meum differendo facio longiorem?
Sentiebat prudentissima feminarum adesse mortem, et frigente alia parte
corporis atque membrorum, solum animae teporem in sacro pectore palpitare,
nihilominus quasi ad suos pergeret, alienosque desereret, illos versiculos
susurrabat [Ms. S. Maxim. suffocabat]: Domine, dilexi decorem domus tuae et
locum habitationis gloriae tuae (Psal. 25. 8). Et, Quam dilecta
tabernacula tua, Domine virtutum, concupiscit, et deficit anima mea in atria
Domini (Psal. 83. 1). Et, Elegi abjecta esse in domo Dei mei,
magis quam habitare in tabernaculis peccatorum (Ibid. 11). Cumque a
me interrogaretur, cur taceret, cur nollet respondere
inclamanti, an doleret aliquid, Graeco sermone respondit, nihil se habere
molestiae, sed omnia quieta et tranquilla perspicere. Post haec obmutuit, et
clausis oculis quasi jam mortalia despiceret, usque ad expirationem animae,
eosdem repetebat versiculos, ut quod dicebat, vix audire possemus; digitumque
ad os tenens, crucis signum pingebat in labiis. Defecerat spiritus, et
anhelabat in mortem; animaque erumpere gestiens, ipsum stridorem, quo mortalium
vita finitur, in laudes Domini convertebat. Aderant Jerosolymorum [Joannes], et
aliarum urbium Episcopi, et Sacerdotum inferioris [al. inferiores]
gradus, ac Levitarum innumerabilis multitudo. Omne monasterium, virginum et
monachorum chori repleverant. Statimque ut audivit sponsum vocantem, Surge,
veni, proxima mea, speciosa mea, columba mea: Quoniam ecce hyems transiit et
recessit, pluvia abiit sibi (Cant. 2. 10. 11); laeta respondit: Flores
visi sunt in terra, tempus sectionis advenit (Ibid. 12). Et Credo
videre bona Domini in terra viventium (Psal. 26. 13).
29. Ex hinc non ululatus, non planctus, ut inter saeculi homines fieri
solet, sed Psalmorum linguis diversis examina [Ms. ex animo]
concrepabant. Translataque Episcoporum manibus, et cervicem feretro
subjicientibus; cum alii Pontifices lampadas cereosque praeferrent, alii choros
psallentium ducerent, in media Ecclesia speluncae Salvatoris est posita. Tota
ad funus ejus, Palaestinarum urbium turba convenit. Quem monachorum latentium
in eremo cellula sua tenuit? Quam virginum cubiculorum secreta texerunt?
Sacrilegium putabat, qui non tali feminae ultimum reddidisset officium. Viduae
et pauperes in exemplum Dorcadis, vestes ab ea praebitas ostendebant (Act.
9. 39). Omnis inopum multitudo matrem, et nutritiam [Mss. nutriculam]
se perdidisse clamabat. Quodque mirum sit, nihil pallor mutaverat faciem, sed
ita dignitas quaedam, et gravitas ora compleverat, ut eam putares non mortuam,
sed dormientem. Graeco, Latino, Syroque sermone Psalmi in ordine personabant:
non solum triduo, donec subter Ecclesiam, et juxta specum Domini conderetur;
sed per omnem hebdomadam, cunctis qui venerant, suum funus, et proprias
credentibus lacrymas. Venerabilis virgo filia ejus Eustochium, quasi ablactata
super matrem suam, abstrahi a parente non poterat: deosculari oculos, haerere
vultui, totum corpus amplexari, et se cum matre velle sepeliri.
30. Testis est Jesus, ne unum quidem nummum ab ea filiae derelictum,
sed, ut ante jam dixi, derelictum magnum aes alienum: et, quod his difficilius
est, fratrum et sororum immensam multitudinem, quos sustentare arduum, et
abjicere impium est. Quid hac virtute mirabilius, feminam nobilissimae
familiae, magnis quondam opibus, tanta fide omnia dilargitam, ut ad egestatem
pene ultimam perveniret? Jactent alii pecunias, et in corbonam Dei aera
congesta, funalibusque aureis dona pendentia. NEMO plus dedit pauperibus, quam
quae sibi nihil reservavit. Nunc illa divitiis fruitur, et his bonis, quae
nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt (2.
Cor. 2. 9). Nostram vicem dolemus, et invidere potius gloriae ejus
videbimur, si voluerimus diutius flere regnantem.
31. Secura esto, Eustochium, magna haereditate ditata es. Pars tua
Dominus: et quo magis gaudeas, mater tua longo martyrio coronata est. Non solum
enim effusio sanguinis in confessione reputatur; SED DEVOTAE quoque mentis
servitus immaculata quotidianum martyrium est. Illa corona de rosis et violis
plectitur [Ms. S. Max. texitur], ista de liliis. Unde et in Cantico
scribitur Canticorum: Fratruelis meus candidus et rubicundus (Cant.
5. 10); et in pace, et in bello eadem praemia vincentibus tribuens. Mater
inquam tua audivit cum Abraham: Exi de terra tua, et de cognatione tua, et
veni in terram, quam ostendam tibi (Gen. 12. 1). Et per Jeremiam
Dominum praecipientem: Fugite de medio Babylonis, et salvate animas vestras
(Jerem. 48. 6). Et usque ad diem mortis suae non est reversa in
Chaldaeam; nec ollas Aegypti, et virulentias carnium desideravit (Exod. 16.
3), sed choris comitata virgineis, civis est Salvatoris effecta, et de
parvula Bethleem coelestia regna conscendens, dicit ad veram Noemi: Populus
tuus, populus meus, et Deus tuus, Deus meus (Ruth. 1).
32. Hunc tibi librum ad duas lucubratiunculas, eodem quem tu sustines
dolore, dictavi. Nam quotiescumque stylum figere volui, et opus exarare
promissum, toties obriguerunt digiti, cecidit manus, sensus elanguit. Unde et
inculta oratio, votum scribentis absque ulla elegantia et verborum lepore
testatur.
33. Vale, o Paula, et cultoris tui ultimam senectutem, orationibus
juva. Fides et opera tua Christo te sociant, praesens facilius quod postulas,
impetrabis. Exegi monumentum aere perennius (Horat. od. ultim. lib.
3. Carm.), quod nulla destruere possit vetustas. Incidi elogium sepulcro
tuo, quod huic volumini subdidi, ut quocumque noster sermo pervenerit, te
laudatam, te in Bethleem conditam lector agnoscat. Sequitur titulus sepulchri.
Scipio
quam genuit, Pauli fudere parentes,
Graccorum
soboles, Agamemnonis inclyta proles,
Hoc
jacet in tumulo: Paulam dixere priores,
Eustochii
genitrix, Romani prima Senatus:
Pauperiem
Christi, et Bethlemitica rura secuta est.
In fronte speluncae.
Aspicis
angustum, praecisa in rupe sepulcrum?
Hospitium
Paulae est, coelestia regna tenentis.
Fratrem,
cognatos, Romam, patriamque relinquens
Divitias,
sobolem, Bethlemiti conditur antro.
Hic
praesepe tuum, Christe, atque hic mystica magi
Munera
portantes, hominique, Deoque dedere.
34. Dormivit sancta et beata Paula, septimo Kalendas Februarias, tertia
subbati post solis occubitum. Sepulta est quinto Kalend. earumdem. Honorio
Augusto sexies, et Aristaeneto Consulibus. Vixit in Sancto proposito, Romae
annos quinque, Bethleem annos viginti. Omne vitae tempus implevit, annis
quinquaginta sex, mensibus octo, diebus viginti et uno.
Epistola CIX
(alias 53; scripta hac an. 404)
Ad Riparium Presbyterum
Admonitus Riparii Presbyteri litteris, quod Vigilantius doceret, Martyrum
non esse colendos cineres, damnaretque solemnes Christianorum ad eorum sepulcra
vigilias, hac epistola quasi velitatur, ac praeludit ad pugnam, ostendens se
paratum ad refellendum hominis errorem, si libros illius ad se mittat.
1. Acceptis primum litteris tuis, non respondere, superbiae est:
respondere, temeritatis. De iis enim rebus interrogas, quae et proferre et
audire sacrilegium est. Ais Vigilantium, qui hoc vocatur nomine (nam
Dormitantius rectius diceretur) os foetidum rursus aperire, et putorem
spurcissimum contra sanctorum Martyrum proferre reliquias: et nos qui eas
suscipimus [al. suspicimus] appellare cinerarios et idololatras, qui
mortuorum hominum ossa veneremur [al. veneramur]. O infelicem hominem,
et omni lacrymarum fronte plangendum, qui haec dicens, non se intelligit [al. intelligat]
esse Samaritanum et Judaeum, qui corpora mortuorum, pro immundis habent, et
etiam vasa quae in eadem domo fuerint, pollui suspicantur: sequentes occidentem
litteram, et non spiritum vivificantem. Nos autem non dico Martyrum reliquias,
sed ne solem quidem et lunam, non Angelos, non Archangelos, non Cherubim, non
Seraphim, et omne nomen quod nominatur et in praesenti saeculo et in futuro (Ephes.
1. 21), colimus et adoramus: ne serviamus creaturae potius quam Creatori,
qui est benedictus in saecula. Honoramus autem reliquias Martyrum, ut eum cujus
sunt Martyres, adoremus. Honoramus servos, ut honor servorum redundet ad
Dominum, qui ait: Qui vos suscipit, me suscipit (Matth. 10. 40).
Ergo Petri et Pauli immundae sunt reliquiae? ergo Moysi corpusculum immundum
erit? quod juxta Hebraicam Veritatem ab ipso sepultum est Domino (Deut. 34.
6)? Et quotiescumque Apostolorum et Prophetarum, ut omnium Martyrum
Basilicas ingredimur, toties idolorum templa veneramur? accensique ante tumulos
eorum cerei, idololatriae insignia sunt? Plus aliquid dicam, quod redundet in
auctoris caput: et insanum cerebrum, vel sanet aliquando, vel deleat; ne [al. nec.]
tantis sacrilegiis, simplicium animae subvertantur. Ergo et Domini corpus in
sepulcro positum, immundum fuit? Et Angeli, qui candidis vestibus utebantur,
mortuo cadaveri atque polluto praebebant excubias; ut post multa saecula
Dormitantius somniaret, imo eructaret immundissimam crapulam: et cum Juliano
persecutore, Sanctorum Basilicas aut destrueret, aut in templa converteret?
2. Miror, sanctum Episcopum, in cujus parochia esse Presbyter dicitur,
acquiescere furori ejus: et non virga Apostolica, virgaque ferrea confringere
vas inutile, et tradere in interitum carnis, ut spiritus salvus fiat (1.
Cor. 5. 5). Meminerit illius dicti: Si videbas furem, currebas cum eo,
et cum adulteris portionem tuam ponebas (Ps. 49. 48). Et in alio
loco: In matutino interficiebam omnes peccatores terrae, ut
disperderem de civitate Domini omnes operantes iniquitatem (Ibid. 100.
8). Et iterum: Nonne odientes te, Domine, odio habui, et super inimicos
tuos tabescebam? Perfectio odio oderam illos (Ibid. 138. 21. 22). Si
non sunt honorandae reliquiae Martyrum, quomodo legimus: Pretiosa in
conspectu Domini mors Sanctorum ejus (Ibid. 115. 6)? Si ossa eorum
[al. mortuorum] polluunt contingentes, quomodo Elisaeus mortuus, mortuum
suscitavit, et dedit vitam (4. Reg. 13) corpus quod juxta Vigilantium
jacebat immundum? Ergo omnia castra Israel tici exercitus et populi Dei fuere
immunda, quia Joseph et Patriarcharum corpora portabant in solitudine: et ad
sanctam Terram, immundos cineres pertulerunt? Joseph quoque, qui in typo
praecessit Domini Salvatoris, sceleratus fuit; qui tanta ambitione, Jacob in
Hebron ossa portavit; ut immundum patrem, avo et atavo sociaret immundis, et
mortuum mortuis copularet? O praecidendam linguam a medicis, imo insanum
curandum caput; ut qui loqui nescit, discat aliquando reticere. Ego [al. ergo]
vidi hoc aliquando portentum, et testimoniis Scripturarum, quasi vinculis
Hippocratis volui ligare furiosum: sed abiit, excessit, evasit, erupit; et
inter Adriae fluctus Cotiique regis Alpes, in nos declamando clamavit. QUIDQUID
ENIM amans loquitur, vociferatio et clamor est appellandus.
3. Tacita me forsitan cogitatione reprehendas, cur in absentem invehar.
Fatebor tibi dolorem meum. Sacrilegium tantum patienter audire non possum. Legi
enim seiromasten Phinees (Num. 25), austeritatem Eliae (3. Reg. 18),
zelum Simonis Chananaei, Petri severitatem Ananiam et Sapphiram trucidantis (Act.
5. 5), Paulique constantiam, qui Elymam magum viis Domini resistentem,
aeterna caecitate damnavit (Deut. 13. et 11). NON EST crudelitas, pro
Deo pietas. Unde et in Lege dicitur: Si frater tuus, et amicus, et uxor,
quae est in sinu tuo, depravare te voluerit a veritate, sit manus tua super
eos, et effundes sanguinem eorum, et auferes malum de medio Israel (Ibid.
13 et 28). Iterum dicam: Ergo Martyrum immundae sunt reliquiae? Et quid
passi sunt Apostoli, ut immundum Stephani corpus tanta funeris ambitione
praecederent, et facerent ei planctum magnum; ut eorum luctus in nostrum
gaudium verteretur? Nam quod dicis eum vigilias execrari, facit et hoc contra
vocabulum suum, ut velit dormire Vigilantius, et non audiat Salvatorem
dicentem: Sic non potuistis una hora vigilare mecum? Vigilate et orate, ut
non intretis in tentationem. Spiritus promptus est, sed caro infirma (Matth.
26. 40. et Marc. 14. 37). Et in alio loco Propheta decantat: Media nocte
surgebam, ut confiterer tibi, super judicia justitiae tuae (Psal. 118.
62). Dominum quoque in Evangelio legimus pernoctasse, et Apostolos clausos
carcere tota nocte vigilasse, ut illis psallentibus terra quateretur, custos
carceris crederet, magistratus et civitas terrerentur. Loquitur Paulus: Orationi
insistite, vigilantes in ea (Coloss. 4. 2). Et in alio loco: In
vigiliis frequenter (2. Cor. 11. 27). Dormiat itaque Vigilantius, et
ab exterminatore Aegypti cum Aegyptiis dormiens suffocetur. Nos dicamus cum
David: Non dormitabit, neque dormiet, qui custodit Israel (Ps. 120.
4); ut veniat ad nos sanctus, et AIR, qui interpretatur vigil (Dan.
4. 10). Et si quando propter peccata nostra dormierit, dicamus ad eum: Exurge,
quid dormitas, Domine (Matth. 8. 25)? excitemusque illum, et
navicula fluctuante, clamemus: Magister, salvos nos fac, perimus.
4. Plura dictare volueram, si non Epistolaris brevitas pudorem nobis
tacendi imponeret: et si tu librorum ipsius ad nos voluisses mittere
cantilenas, ut scire possemus ad quae [al. ea quae] rescribere
deberemus. Nunc autem aerem verberavimus, et non tam illius infidelitatem, quae
omnibus patet, quam nostram fidem aperuimus. Caeterum si volueris, longiorem
nos adversum eum librum scribere, mitte naenias illius et ineptias, ut Joannem
Baptistam audiat praedicantem: Jam securis ad radices arborum posita est.
Omnis arbor, quae non facit fructum bonum, excidetur, et in ignem mittetur (Ibid.
3. 10).
Epistola CX
(alias 93; scripta hoc an. 404)
Augustini ad Hieronymum
Hieronymum litteris suis nonnihil offensum demulcere studet Augustinus.
Apologiam illius contra Ruffinum accepisse se testatur, deplorans tantos inter
viros quondam amicissimos tam amarulentam discordiam incidisse.
Domino venarando, et desideratissimo fratri compresbytero HIERONYMO,
AUGUSTINUS in Domino salutem.
1. "Quamvis existimem antequam ista sumeres, venisse in manus tuas
litteras meas, quas per Dei servum, filium nostram Cyprianum Diaconum misi,
quibus certissime agnosceres meam esse epistolam, cujus exemplaria illuc
pervenisse [al. venisse] commemorasti; unde jam me arbitror rescriptis
tuis, velut Entellinis gravibus atque acribus caestibus (Aeneid. V),
tanquam audacem Daretem coepisse pulsari atque versari: nunc tamen eis ipsis
respondebo litteris tuis, quas mihi per sanctum filium nostrum Asterium jam
[al. abest jam] mittere dignatus es, in quibus multa in me comperi tuae benevolentissimae
caritatis, et rursus quaedam nonnullius a me tuae offensionis indicia. Itaque
ubi mulcebar legens, ibi continuo feriebar: hoc sane vel maxime admirans, quod
cum te dicas exemplaribus litterarum mearum ideo non temere putavisse credendum,
ne forte, te respondente, laesus juste expostularem, quod probare ante
debuisses, meum esse sermonem, et sic rescribere; postea jubeas, si mea est
epistola, aperte me scribere, aut mittere exemplaria veriora, ut absque ullo
rancore stomachi, in Scripturarum disputatione versemur. Quo pacto enim
possumus in hac disputatione sine rancore versari, si me laedere paras? aut si
non paras, quomodo ego, te non laedente, abs te laesus juste expostularem quod
probare ante debuisses meum esse sermonem, et sic rescribere, hoc est et sic
laedere? Nisi enim rescribendo laesisses, ego juste expostulare non possem.
Proinde cum ita rescribis, ut laedas, quis locus nobis relinquitur in
disputatione Scripturarum sine ullo rancore versandi? Ego quidem absit ut
laedar, si mihi certa ratione volueris et potueris demonstrare illud ex
epistola Apostoli, vel quid aliud Scripturarum sanctarum te verius
intellexisse, quam me: imo vero absit, ut non cum gratiarum actione lucris meis
deputem, SI FUERO TE docente instructus, aut emendante correctus.
2. "Verumtamen tu, mihi frater carissime, nisi te putares laesum
scriptis meis, non me putares laedi posse rescriptis tuis. Nullo enim modo id
de te opinatus fuero, quod te non arbitraris laesum si sic tamen rescribis ut
laedas. Aut si te non sic rescribente, ego propter nimiam stultitiam meam laedi
posse putatus sum, hoc ipso laesisti plane, quod de me ita sensisti. Sed nullo
modo tu me, quem nunquam talem expertus es, temere talem crederes, qui
litterarum mearum exemplaribus etiam cum stylum meum nosses, temere credere
noluisti. Si enim non immerito vidisti, me juste expostulaturum fuisse, si
temere crederes esse litteras meas, quae non essent meae: quanto justius
expostularem, meipsum temere putatum talem, qualem me expertus non esset, qui putavisset?
Nequaquam ergo ita prolabereris, ut te non rescribente, quo laederer, me tamen
existimares nimis insipientem, etiam tali tuo rescripto laedi potuisse.
3. "Restat igitur, ut laedere me rescribendo disponeres, si certo documento
meas esse illas litteras nosses. Atque ita, quia non credo quod injuste me
laedendum putares, superest ut agnoscam peccatum meum, quod prior te illis
litteris laeserim, quas meas esse negare non possum. Cur itaque conor contra
fluminis tractum, ac non potius veniam peto? Obsecro ergo te per mansuetudinem
Christi, ut si te laesi, dimittas mihi, nec me vicissim laedendo, malum pro
malo reddas. Laedes autem me, si mihi tacueris errorem meum, quem forte
inveneris in scriptis vel in dictis meis. Nam si ea in me reprehenderis, quae
reprehendenda non sunt, te potius [al. magis] laedis quam me: quod absit
a moribus et sancto proposito tuo, ut hoc facias voluntate laedendi, culpans in
me aliquid dente maledico, quod mente veridica scis non esse culpandum. Ac per
hoc aut benevolo corde arguas, etiam si caret delicto quem [al. quod]
arguendum putas: aut paterno affectu mulceas, quem abjicere nequeas. POTEST
ENIM FIERI, ut tibi videatur aliud, quam veritas habet, dum tamen aliud, abs te
non fiat, quam caritas habet. Nam et ego amicissimam reprehensionem tuam
gratissime accipiam, etiamsi reprehendi non meruit, quod recte defendi potest.
Aut agnoscam simul et benevolentiam tuam, et culpam meam: et quantum Dominus
donat, in alio gratus, in alio emendatus inveniar.
4. "Quid ergo? fortasse dura, sed certe salubria verba tua tanquam
caestus Entelli pertimescam. Caedebatur ille, non curabatur, et ideo
vincebatur, non sanabatur. Ego autem si medicinalem correptionem tuam
tranquillus accepero, non dolebo. Si vero infirmitas vel humana, vel mea etiam
cum veraciter arguitur, non potest non [al. nisi] aliquantulum
contristari; melius tumor capitis dolet, dum curatur, quam dum ei parcitur; et
non sanatur. Hoc est enim quod acute vidit, qui dixit, utiliores esse plerumque
inimicos objurgantes, quam amicos objurgare metuentes. Illi enim dum rixantur,
dicunt aliquando vera, quae corrigamus: isti autem minorem quam oportet
exhibent justitiae libertatem, dum amicitiae timent exasperare dulcedinem.
Quapropter et si forte bos, ut tibi videris, lassus senectute corporis, non
vigore animi tamen, in area dominica fructuoso labore desudans; ecce adsum [al.
sum], si quid perperam dixi, fortius fige pedem. Non mihi esse debet
molestum pondus aetatis tuae, dummodo conteratur palea culpae meae.
5. "Proinde illud quod in extremo epistolae tuae posuisti, cum
magni desiderii suspirio vel lego, vel recolo. Utinam, inquis, mereremur
complexus tuos; et collatione mutua vel doceremus aliqua, vel disceremus.
Ego autem dico, utinam saltem propinquis terrarum locis habitaremus; ut si non
possent misceri nostra colloquia, litterae possent esse crebriores. Nunc vero
tanto locorum intervallo absumus a sensibus nostris, ut de illis verbis
Apostoli ad Galatas, juvenem me ad tuam sanctitatem scripsisse meminerim; et
ecce jam senex, necdum rescripta meruerim; faciliusque ad te exemplaria
epistolae meae pervenerint, nescio qua occasione praeveniente, quam ipsa
epistola, me curante. Homo enim, qui eam tunc acceperat, nec ad te pertulit nec
ad me retulit [al. pertulerit et retulerit]. Tantae autem mihi in
litteris tuis, quae in manus nostras pervenire potuerunt, apparent res, ut
nihil studiorum meorum mallem, si possem, quam inhaerere lateri tuo. Quod ego
quia non possum, aliquem nostrorum in Domino filiorum erudiendum nobis ad te
mittere cogito, si etiam de hac re tua rescripta meruero. Nam neque in me
tantum scientiae divinarum Scripturarum est, aut esse jam poterit, quantum
inesse tibi video. Et si quid in hac re habeo facultatis, utcumque impendo
populo Dei. Vacare autem studiis diligentius, quam quae populi audiunt
instruendi, propter Ecclesiasticas occupationes omnino non possum.
6. "Nescio quae scripta maledica super tuo nomine ad Africam
pervenerunt. Accepimus tamen quod dignatus es mittere, illis respondens maledictis.
Quo perlecto, fateor multum dolui, inter tam caras familiaresque personas,
cunctis pene Ecclesiis notissimo amicitiae vinculo copulatas, tantum malum
exstitisse discordiae. Et tu quidem quantum tibi modereris, quantumque teneas
aculeos indignationis tuae, ne reddas maledictum pro maledicto satis in tuis
litteris eminet. Verumtamen si eas ipsas cum legissem, contabui dolore, et
obrigui timore; quid de me illa facerent, quae in te ille scripsit, si in manus
meas forte venissent? Vae mundo ab scandalis (Matth. 18. 7). Ecce
fit, ecce prorsus impletur quod veritas ait, Quoniam abundavit iniquitas,
refrigescet caritas multorum (Matth. 14. 12). Quae sibi enim jam
fida pectora tuto refundantur? In cujus sinum tota se projiciat secura
dilectio? Quis denique amicus non formidetur, quasi futurus inimicus, si potuit
inter Hieronymum et Ruffinum hoc quod plangimus, exoriri? O misera et miseranda
conditio. O infida in voluntatibus amicorum scientia praesentium, ubi nulla est
praescientia futurorum. Sed quid hoc alteri de altero gemendum putem, quando ne
ipse quidem sibi homo est notus in posterum? Novit enim utcumque, vix forte,
nunc qualis sit; qualis autem postea sit futurus, ignorat.
7. "Haec porro non tantum scientia qualis quisque sit, verum etiam
praescientia qualis futurus sit, si est in sanctis et beatis Angelis, et
quomodo fuerit beatus diabolus aliquando, cum adhuc bonus angelus esset, sciens
futuram iniquitatem suam, et sempiternum supplicium, omnino non video. De qua
re, si tamen eam nosse opus est, vellem abs te audire quid sentias. Vide quid
faciant terrae ac maria, quae nos corporaliter dirimunt. Si haec epistola mea,
quam legis, ego essem, jam mihi diceres, quod quaesivi: nunc vero quando
rescribes? quando mittes? quando perveniet? quando accipiam? et tamen utinam
quandoque fiat, quod tam cito fieri non posse quam volumus, quanta possumus
tolerantia sustinemus. Unde recurro ad illa verba epistolae tuae dulcissima,
sanctique desiderii tui plenissima, et ea facio vicissim mea: Utique
mereremur complexus tuos; et collatione mutua vel doceremus aliqua, vel
disceremus: si tamen esse ullo modo posset, quod ego te docerem.
8. "In his autem verbis, non jam tuis tantum, sed etiam meis, ubi
delector et reficior, et ipso quamvis pendente et non attingente utriusque
nostrum desiderio, non parva ex parte consolor: ibi rursum acerrimis dolorum
stimulis fodior, dum cogito inter vos quibus Deus hoc ipsum quod uterque
nostrum optavit, largum prolixumque concesserat, ut conjunctissimi et
familiarissimi mella Scripturarum sanctarum pariter lamberetis, tantae
amaritudinis irrepsisse perniciem, quando non, ubi non, cui non homini
formidandam: cum eo tempore, quo abjectis jam sarcinis saecularibus, jam
expediti Dominum sequebamini, et in ea terra videbatis simul, in qua Dominus
humanis pedibus ambulans, Pacem, inquit, meam do vobis, pacem
meam relinquo vobis (Joan. 14. 27), viris aetate maturis, et in
eloquio Domini habitantibus vobis accidere potuit? Vere tentatio est vita
humana super terram (Job 7. 1). Heu mihi, qui vos simul alicubi
invenire non possum: forte ut moveor, ut doleo, ut timeo, prociderem ad pedes
vestros, flerem quantum valerem, rogarem quantum amarem. Nunc unumquemque
vestrum pro seipso, nunc utrumque pro alterutro, et pro aliis, ac maxime
infirmis, pro quibus Christus mortuus est, qui vos tanquam in theatro vitae
hujus cum magno sui periculo spectant, ne de vobis ea conscribendo spargatis,
quae quandoque concordantes delere non poteritis, qui nunc concordare nolitis;
aut quae concordes legere timeatis, ne iterum litigetis.
9. "Verum dico caritati tuae, nihil me magis quam hoc exemplum
tremuisse, cum quaedam ad me in epistola tua legerem, tuae indignationis
indicia non illa de Entello et bove lasso, ubi mihi potius hilariter jocari,
quam iracunde minari visus es, quam illud, quod serio te scripsisse satis
apparet, unde supra elocutus sum, plus fortasse quam debui, sed non plusquam
timui, ubi aisti, Ne forte laesus juste expostulares. Rogo te, si fieri
potest, ut inter nos quaeramus et disseramus aliquid, quo sine amaritudine
discordiae corda nostra pascantur, fiat. Si autem non possum [al. possumus]
dicere, quid mihi emendandum videatur in scriptis tuis, nec tu in meis, nisi
cum suspicione invidiae, aut laesione amicitiae; quiescamus ab his, et nostrae
vitae salutique parcamus. MINUS CERTE assequatur illa quae inflat, dum non
offendatur illa quae aedificat. Ego me longe esse sentio ab illa perfectione,
de qua scriptum est: Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir
(Jacob. 3. 2). Sed plane in Dei misericordia puto me posse facile abs te
petere veniam, si quid offendi quod mihi aperire debes; ut cum te audiero,
lucreris fratrem tuum (Matth. 18). Neque enim quia hoc propter
longinquitatem terrarum non potes facere inter me et te, propterea debes sinere
errare me. Prorsus quod ad ipsas res, quas nosse volumus, attinet, si quid veri
me tenere vel scio, vel credo, vel puto, in quo tu aliter sentis, quantum dat
Dominus sine toa injuria, conabor asserere. Quod autem pertinet ad offensionem
tuam, cum te indignatum sensero, nihil aliud quam veniam deprecabor.
10. "Nec omnino arbitrabor [al. arbitror] te succensere
potuisse, nisi aut hoc dicerem quod non debui, aut non sic dicerem, ut debui:
quia nec miror nos minus scire invicem, quam scimur a conjunctissimis et familiarissimis
nostris. In quorum ego caritatem, fateor, facile me totum projicio, praesertim
fatigatum scandalis saeculi; et in ea sine ulla sollicitudine requiesco. Dum
quippe illic esse sentio, in quem me securus projicio, et in quo securus
requiesco. Nec in hac mea securitate, crastinum illud humanae fragilitatis
incertum, de quo superius ingemui, omnino formido. Cum enim hominem Christiana
caritate flagrantem, eaque [al. atque] mihi fidelem amicum factum esse
sentio, quidquid ei consiliorum meorum cogitationumque committo, non homini
committo, sed illi in quo manet, ut talis sit. Deus enim caritas est; et qui
manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo (1 Joan. 4. 6): quam
si deseruerit, tantum faciat necesse est dolorem, quantum manens fecerat
gaudium. Verumtamen ex amico intimo factus inimicus, quaerat sibi potius quod
fingat astutus; non inveniat quod prodat iratus. HOC AUTEM unusquisque facile
assequitur, non occultando quod fecerit, sed non faciendo quod occultari [al. occultare]
velit. Quod si misericordia Dei bonis piisque concedit, ut inter amicos,
quoslibet futuros, liberi securique versentur, aliena peccata sibi commissa non
prodant, quae prodi timeant [al. timent], ipsi nulla committant. Cum
enim falsum quid a maledico fingitur, aut omnino non creditur, aut certe
integra salute, sola fama vexatur. Quod autem malum perpetratur, hostis est
intimus, etiam si nullius intimi loquacitate aut lite vulgetur. Quapropter quis
prudentium non videat, etiam tu quam tolerabiliter feras amicissimi quondam et
familiarissimi incredibiles nunc inimicitias, consolante conscientia; et
quemadmodum vel quod jactitat, vel quod a quibusdam forsitan creditur, in
sinistris armis deputes, quibus non minus quam dextris contra diabolum
dimicatur. Verumtamen illum maluerim aliquo modo mitiorem, quam te isto modo
armatiorem. HOC MAGNUM et triste miraculum est, ex amicitiis talibus ad has
inimicitias pervenisse. Laetum erit, et multo majus, ex inimicitiis talibus ad
pristinam concordiam revertisse."
Epistola CXI
(al. 95; scripta cum superiore)
Augustini ad Praesidium
Praesidium rogat Augustinus, ut superiorem epistolam curet Hieronymo
reddendam, utque sibi eumdem suis etiam litteris placet.
Domino beatissimo, et merito venerando fratri, et consacerdoti PRAESIDIO,
AUGUSTINUS in Domino salutem.
1. "Sicut praesens rogavi sinceritatem tuam, nunc quoque commoneo,
ut litteras meas sancto fratri et compresbytero nostro Hieronymo mittere non
graveris. Ut autem noverit caritas tua, quemadmodum etiam tu illi pro mea causa
scribere debeas, misi exemplaria litterarum et mearum ad ipsum, et ad me
ipsius. Quibus lectis pro tua sancta prudentia facile videas [al. videbis]
et modum meum, quem servandum putavi, et motum ejus, quem non frustra timui.
Aut si ego quod non debui, aut quomodo non debui, aliquid scripsi, non ad illum
de me, sed ad meipsum potius fraterna dilectione mitte sermonem; quo correctus
petam, ut ignoscat, si meam culpam ipse cognovero."
Epistola CXII
(al. 89; scripta circa finem anni 404)
Hieronymi ad Augustinum
Respondet tandem Hieronymus ad Augustini quaestiones propositas in
epistolis 56. 67. et 104. scilicet de titulo libri Ecclesiasticos scriptores
enarrantis, de Petro reprehenso a Paulo in epist. ad Galatas, de translatione
veteris Testamenti, ac de hederae vocabulo apud Jonam: defendens acriter
scriptiones et interpretationes suas adversus Augustinum.
Domino vere sancto ac beatissimo Papae AUGUSTINO, HIERONYMUS in Christo
salutem.
1. Tres simul epistolas, imo libellos breves per Diaconum Cyprianum,
tuae dignationis accepi, diversas, ut tu nominas, quaestiones, ut ego sentio,
reprehensiones opusculorum meorum continentes. Ad quas, si respondere voluero,
libri magnitudine opus erit. Tamen conabor quantum facere possum, modum non
egredi longioris epistolae, et festinanti fratri moram non facere: qui ante
triduum quam profecturus erat, a me epistolas flagitavit; ut pene in procinctu
haec qualiacumque sunt, effutire compellerer, et tumultuario respondere
sermone, non maturitate scribentis, sed dictantis temeritate: quae plerumque
non in doctrinam, sed in casum vertitur: ut fortissimos quoque [al. quosque]
milites subita bella conturbant, et ante coguntur fugere quam possint arma
corripere.
2. Caeterum nostra armatura Christus est, et Apostoli Pauli institutio,
qui scribit ad Ephesios: "Assumite arma Dei, ut possitis resistere in die
malo" (Ephes. 6. 13). Et rursum: "State succincti lumbos
vestros in veritate, et induti loricam justitiae, et calceati pedes in
praeparationem Evangelii pacis: super omnia accipientes scutum fidei, in quo
possitis universa tela maligni ignita extinguere: et galeam salutis accipite,
et gladium spiritus, quo est verbum Dei" (Ibid. 14. et seqq.). His
quondam telis rex David armatus procedebat ad praelium; et quinque lapides de
torrente accipiens levigatos, nihil asperitatis et sordium inter hujus saeculi
turbines, in sensibus suis esse monstrabat, bibens de torrente in via: et
idcirco exaltavit caput, et superbissimum Goliath suo potissimum mucrone
truncavit, percutiens in fronte blasphemum (1. Reg. 17); et in ea parte
corporis vulnerans, in qua et praesumptor sacerdotii Ozias lepra percutitur (2.
Paral. 26), et sanctus gloriatur in Domino dicens: Signatum est super
nos lumen vultus tui, Domine (Psal. 4. 7). Dicamus igitur et nos: Paratum
cor meum, Deus, paratum cor meum; cantabo et psallam in gloria mea. Exsurge
psalterium et cithara; exsurgam diluculo (Psal. 56. 8. 9. et 107. 1. 2);
ut in nobis possit impleri: Aperi os tuum, et ego adimplebo illud (Ps.
80. 11). Et: Dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa (Ps.
67. 12). Te quoque hoc ipsum orare non dubito, ut inter nos contendentes
veritas superet. Non enim tuam quaeris gloriam, sed Christi. Cumque tu viceris,
et ego vincam, si meum errorem intellexero: et e contrario me vincente, tu
superas; quia non filii parentibus, sed parentes filiis thesaurizant. Et in
Paralipomenon libro legimus, quod filii Israel ad pugnandum processerint mente
pacifica: inter ipsos quoque gladios et effusiones sanguinis et cadavera
prostratorum non suam, sed pacis victoriam cogitantes. Respondeamus igitur ad
omnia; ac multiplices quaestiones, si Christus jusserit, brevi sermone
solvamus. Praetermitto salutationis officia, quibus meum demulces caput: laceo
de blanditiis, quibus reprehensionem mei [al. meam] niteris consolari.
Ad ipsas causas veniam.
3. Dicis accepisse te librum meum a quodam fratre, qui titulum non
haberet, in quo Scriptores Ecclesiasticos tam Graecos quam Latinos
enumeraverim. Cumque ab eo quaereres, ut tuis verbis utar, cur liminaris
pagina non esset inscripta, vel quo censeretur nomine, respondisse
appellari Epitaphium: et argumentaris, quod recte sic vocaretur, si
eorum tantum vel vitas vel scripta ibi legisses, qui jam defuncti essent. Cum
vero multorum et eo tempore quo scribebatur, et nunc usque viventium, ibi
commemorentur opuscula, mirari te, cur ei hunc titulum imposuerim. Puto
intelligere prudentiam tuam, quod ex opere ipso titulum potueris intelligere.
Legisti enim et Graecos et Latinos, qui vitas virorum illustrium descripserunt,
quod nunquam Epitaphium titulum indiderint, sed de Illustribus Viris,
verbi gratia, Ducibus, Philosophis, Oratoribus, Historicis, Poetis, Epicis,
Tragicis, Comicis: Epitaphium autem proprie scribitur [al. inscribitur]
mortuorum: quod quidem in dormitione sanctae memoriae Nepotiani Presbyteri olim
fecisse me novi. Ergo hic liber de Illustribus Viris, vel proprie de
Scriptoribus Ecclesiasticis appellandus est: licet a plerisque
emendatoribus imperitis, de Auctoribus dicatur inscriptus.
4. Secundo loco quaeris, cur dixerim in Commentariis Epistolae ad
Galatas, Paulum id, in Petro non potuisse reprehendere, quod ipse fecerat: nec
in alio arguere simulationem, cujus ipse tenebatur reus: et asseris
reprehensionem Apostolicam non fuisse dispensatoriam, sed veram; et me non
debere docere mendacium, sed universa quae scripta sunt, ita sonare, ut scripta
sunt. Ad quae primum respondeo, debuisse prudentiam tuam Praefatiunculae
Commentariorum meorum meminisse, dicentis ex persona mea. "Quid igitur ego
stultus, aut temerarius, qui id pollicear, quod ille non potuit? Minime: quin
potius in eo, ut mihi videor, cautior atque timidior, quod imbecillitatem
virium mearum sentiens, Origenis Commentarios secutus sum. Scripsit enim ille
vir in Epistolam Pauli ad Galatas quinque proprie volumina, et decimum
Stromateon suorum librum, commatico super explanatione ejus sermone complevit.
Tractatus quoque varios, et Excerpta, quae vel sola possent [al. possint]
sufficere, composuit. Praetermitto Didymum videntem meum, et Laodicenum, de
Ecclesia nuper egressum, et Alexandrum veterem haereticum, Eusebium quoque
Emisenum, et Theodorum Heracleotem: qui et ipsi nonnullos super hac re
Commentariolos reliquerunt. E quibus si vel pauca decerperem, fieret aliquid,
quod non penitus contemneretur. Itaque ut simpliciter fatear, legi haec omnia,
et in mente mea plurima coacervans, accito notario, vel mea, vel aliena
dictavi, nec ordinis, nec verborum, interdum nec sensuum memor. Jam Domini
misericordiae est, ne per imperitiam nostram ab aliis bene dicta dispereant; et
non placeant inter extrancos, quae placent inter suos)." Si quid igitur
reprehensione dignum putaveras in explanatione nostra, eruditionis tuae fuerat
quaerere, utrum ea quae scripsimus, haberentur in Graecis, ut si illi non
dixissent, tunc meam proprie sententiam condemnares: praesertim cum libere in
Praefatione confessus sim, Origenis Commentarios me esse secutum, et vel mea,
vel aliena dictasse; et in fine ejusdem capituli, quod reprehendis, scripserim:
"(Si cui iste non placet sensus, quo nec Petrus peccasse, nec Paulus
procaciter ostenditur arguisse majorem, debet exponere, qua consequentia Paulus
in altero reprehendat, quod ipse commisit)." Ex quo ostendi, me non ex
definito id defendere, quod in Graecis legerem: sed ea expressisse quae
legeram, ut lectoris arbitrio derelinquerem, utrum probanda essent, an
improbanda.
5. Tu igitur ne quod ego petieram, faceres, novum argumentum reperisti,
ut assereres Gentiles qui in Christum credidissent, Legis onere liberos; eos
autem qui ex Judaeis crederent, Legi esse subjectos: ut per utrorumque
personam, et Paulus recte reprehenderet eos qui Legem servarent, quasi Doctor
gentium; et Petrus jure reprehenderetur, qui princeps circumcisionis id
imperaverit [al. imperavit] gentibus, quod soli qui ex Judaeis erant,
debuerint observare. Hoc si placet, imo quia placet, ut quicumque credunt ex
Judaeis, debitores sint Legis faciendae: tu ut Episcopus in toto orbe
notissimus, debes hanc promulgare sententiam; et in assensum tuum omnes
coepiscopos trahere. Ego in parvo tuguriolo [al. turguriunculo] cum
Monachis, id est, cum compeccatoribus meis, de magnis statuere non audeo, nisi
hoc ingenue confiteri, me majorum scripta legere, et in Commentariis secundum
omnium consuetudinem, varias ponere explanationes, ut e multis sequatur
unusquisque quod velit. Quod quidem te puto et in saeculari litteratura, et in
divinis Libris legisse et probasse.
6. Hanc autem explanationem quam primus Origenes in decimo Stromateon libro,
ubi epistolam Pauli ad Galatas interpretatur, et caeteri deinceps interpretes
sunt secuti, illa vel maxime causa subintroducunt, ut Porphyrio respondeant
blasphemanti, qui Pauli arguit procacitatem, quod principem Apostolorum Petrum
ausus est reprehendere, et arguere in faciem, ac ratione constringere, quod
male fecerit, id est in eo errore fuerit: in quo fuit ipse, qui alium arguit
delinquentem. Quid dicam de Joanne qui dudum in Pontificali gradu,
Constantinopolitanam rexit Ecclesiam; et proprie super hoc capitulo latissimum
exaravit librum, in quo Origenis et veterum sententiam est secutus? Si igitur
me reprehendis errantem, patere me, quaeso, errare cum talibus; et cum me
erroris mei multos socios habere perspexeris, tu veritatis tuae saltem unum astipulatorem
proferre debebis. Haec de explanatione unius capituli Epistolae ad Galatas. Sed
ne videar adversus rationem tuam niti testium numero, et occasione virorum
illustrium subterfugere veritatem, nec manum audere conserere, breviter de
Scripturis exempla proponam. In Actibus Apostolorum vox facta est ad Petrum,
dicens: Surge, Petre, occide, et manduca (Act. 10. 13), id est,
omnia animalia quadrupedum et serpentium terrae, et volatilium coeli. Quo
dicto, ostenditur nullum hominem secundum naturam esse pollutum; sed aequaliter
omnes ad Christi gratiam provocari. Ad quod respondit Petrus: Absit, quia
nunquam manducavi commune et immundum. Et vox ad eum de coelo secundo facta
est, dicens: Quae Deus mundavit, tu ne commune dixeris. Ivit itaque
Caesaream; et ingressus ad Cornelium, aperiens os suum dixit: In veritate
comperi, quia non est personarum acceptor Deus: sed in omni gente qui timet
eum, et operatur justitiam, acceptus est illi. Denique cecidit Spiritus
Sanctus super eos; et obstupuerunt ex circumcisione fideles, qui venerant cum
Petro, quod et in nationes gratia Spiritus Sancti fuisset effusa. Tunc
respondit Petrus: Numquid aquam quis prohibere potest: ut non baptizentur hi,
qui Spiritum Sanctum acceperunt, sicut et nos? Et jussit eos in nomine Jesu
Christi baptizari. Audierunt autem Apostoli et fratres qui erant in Judaea,
quia et gentes receperunt verbum Dei. Cum autem ascendisset Petrus Jerosolymam,
disceptabant adversus illum qui erant ex circumcisione, dicentes, Quare
introisti ad viros praeputium habentes, et manducasti cum illis (Act.
11. 1. 2 et 3)? Quibus omni ratione exposita, novissime orationem suam hoc
sermone conclusit. Si ergo eamdem gratiam dedit illis Deus, sicut et nobis,
qui credidimus in Dominum Jesum Christum; ego quis eram, qui possem
prohibere Deum? His auditis tacuerunt, et glorificaverunt Deum dicentes: Ergo
et gentibus poenitentiam Deus ad vitam dedit. Rursum cum multo post tempore
Paulus et Barnabas venissent Antiochiam; et congregata Ecclesia, retulissent quanta
fecisset Deus cum illis: et quia aperuisset Deus gentibus ostium fidei (Act.
14. 26. et 27), quidam descendentes de Judaea docebant fratres atque
dicebant: nisi circumcidamini secundum morem Moysi, non potestis salvi fieri
(Act. 15. 1). Commota igitur seditione non minima adversus Paulum et
Barnabam, statuerunt ascendere, et ipsi qui accusabantur, et hi qui
accusabant, ad Apostolos et Presbyteros Jerosolymam super hac quaestione.
Cumque Jerosolymam perrexissent, exsurrexerunt quidam de haeresi Pharisaeorum,
qui crediderant in Christum, dicentes: Oportet circumcidi eos et praecipere
illis, ut servent Legem Moysi. Et cum magna super hoc verbo oriretur quaestio:
Petrus solita libertate: Viri, inquit, fratres, vos scitis
quoniam ab antiquis diebus in nobis elegit Deus per os meum audire gentes
verbum Evangelii, et credere; et qui novit corda Deus, testimonium perhibuit,
dans illis Spiritum Sanctum sicut et nobis, et nihil discrevit inter nos et
illos, fide purificans corda illorum. Nunc autem quid tentatis Deum imponere jugum
super cervicem discipulorum, quod neque patres nostri, neque nos portare
potuimus? Sed per gratiam Domini nostri Jesu Christi credimus salvari,
quemadmodum et illi. Tacuit autem omnis multitudo, et in sententiam ejus
Jacobus Apostolus, et omnes simul Presbyteri transierunt.
8. Haec non debent molesta esse lectori, sed et mihi et illi utilia, ut
probemus ante Apostolum Paulum non ignorasse Petrum imo principem hujus esse
[al. fuisse] decreti, Legem post Evangelium non esse servandam. Denique
tantae auctoritatis Petrus fuit, ut Paulus in epistola sua scripserit: Deinde
post annos tres veni Jerosolymam videre Petrum, et mansi apud eum diebus
quindecim (Gal. 1. 18). Rursumque in consequentibus: Post annos
quatuordecim ascendi iterum Jerosolymam cum Barnaba, assumpto et Tito. Ascendi
autem secundum revelationem, et exposui cum eis Evangelium quod praedico in
gentibus (Gal. 2. 1), ostendens se non habuisse securitatem
praedicandi Evangelii, nisi Petri et caeterorum Apostolorum qui cum eo erant,
fuisset sententia roboratus. Statimque sequitur: Separatim autem his, qui
videbantur aliquid esse; ne forte in vacuum currerem, aut cucurrissem.
Quare separatim, et non publice [al. in publico]? Ne forte fidelibus qui
ex numero Judaeorum, Legem putabant esse servandam, et sic credendum in Domino
Salvatore, fidei scandalum nasceretur. Ergo et eo tempore cum Petrus venisset
Antiochiam (licet hoc Apostolorum Acta non scribant, sed affirmanti Paulo
credendum sit) in faciem illi Paulus restitisse se scribit, quia reprehensibilis
erat. Prius enim quam venirent quidam a Jacobo, cum gentibus edebat: cum autem
venissent, subtrahebat se, et segregabat, timens cos qui ex circumcisione
erant. Et consenserunt simulationi ejus caeteri Judaei: ita ut Barnabas
adduceretur ab his in illam simulationem. Sed cum vidissem, inquit, quod
non recte ingrediebantur [al. ingrediuntur] ad veritatem Evangelii, dixi
Petro coram omnibus: Si tu cum sis Judaeus, gentiliter et non Judaice vivis,
quomodo cogis gentes judaizare? et caetera. Nulli ergo dubium est, quod
Petrus Apostolus sententiae hujus, cujus nunc praevaricator arguitur, primus
auctor exstiterit. Causa autem praevaricationis, timor est Judaeorum. Dicit
enim Scriptura, quod primum edebat cum gentibus; cum autem venissent quidam a
Jacobo, subtrahebat se, et segregabat, timens eos qui ex circumcisione erant.
Timebat autem Judaeos, quorum erat Apostolus; ne per occasionem gentilium a
fide Christi recederent; et imitator pastoris boni, perderet gregem sibi
creditum.
9. Sicut ergo ostendimus, Petrum bene quidem sensisse de abolitione
Legis Mosaicae; sed ad simulationem observandae ejus timore compulsum: videamus
an ipse Paulus qui alium arguit, tale quid fecerit. Legimus in eodem libro: Perambulabat
autem Paulus Syriam et Ciliciam, confirmans Ecclesias (Act. 15. 41):
pervenitque in Derben et Lystram; et ecce discipulus quidam erat ibi nomine
Timotheus, filius mulieris viduae fidelis, patre gentili. Huic autem
testimonium reddebant qui Lystris erant, et Iconio fratres. Hunc voluit Paulus
secum proficisci, et assumens circumcidit eum propter Judaeos, qui erant in
illis locis. Sciebant enim omnes quod pater ejus gentilis esset (Act.
16. 1. 2. 3.). O beate Apostole Paule, qui in Petro reprehenderas
simulationem, quare subtraxisset se a gentibus propter metum Judaeorum, ab
Jacobo venerant: cur Timotheum filium hominis qui gentilis, utique et ipsum
gentilem, neque enim Judaeus erat, qui non fuerat circumcisus, contra
sententiam tuam circumcidi coegisti? Respondebis mihi: Propter Judaeos, qui
erant in illis locis. Qui igitur tibi ignoscis in circumcisione discipuli
venientis ex gentibus, ignosce et Petro praecessori tuo, quod aliqua fecerit
metu fidelium Judaeorum. Rursum scriptum est: Paulus vero cum adhuc
sustinuisset dies multos, fratribus valedicens navigavit Syriam, et cum eo
Priscilla et Aquila, et totondit sibi in Cenchreis caput; votum enim habuerat
(Act. 18. 18). Esto ibi [al. Esto ut ibi] timore Judaeorum
compulsus sit facere quod nolebat, quare comam nutrivit ex voto; et postea eam
in Cenchreis totondit ex Lege, quod Nazaraei, qui se Deo voverint, juxta
praeceptum Moysi facere consueverunt (Num. 6. 18)?
10. Verum haec ad comparationem ejus rei quae sequitur, parva sunt.
Refert Lucas sacrae scriptor historiae: Cum venissemus Jerosolymam, libenter
susceperunt nos fratres (Act. 21. 17): et sequenti die Jacobus et
omnes seniores, qui cum eo erant, Evangelio illius comprobato, dixerunt ei:
Vides frater, quot millia sunt in Judaea, qui crediderunt in Christum, et hi
omnes aemulatores sunt Legis. Audierunt autem de te, quod discessionem doceas a
Moyse, eorum qui per gentes sunt Judaeorum, dicens: non debere eos circumcidere
filios suos; neque secundum consuetudinem ingredi. Quid ergo est? Utique
oportet convenire multitudinem: audierunt enim te supervenisse. Hoc ergo fac,
quod tibi dicimus. Sunt nobis viri quatuor votum habentes super se. His
assumptis, sanctifica te cum ipsis, et impende in eos, ut radant capita: et
scient omnes, quid quae de te audierunt, falsa sunt; sed ambulas et ipse
custodiens Legem. Tunc Paulus, assumptis viris, postero die purificatus,
intravit cum illis in templum, annuntians expletionem dierum purificationis,
donec offerretur pro unoquoque eorum oblatio. O Paule, et in hoc te rursus
interrogo: cur captus raseris; cur nudipedalia exercueris de caeremoniis
Judaeorum; cur obtuleris sacrificia; et secundum Legem pro te hostiae fuerint
immolatae? Utique respondebis, ne scandalizarentur qui ex Judaeis crediderunt.
Simulasti ergo te [al. abest te] Judaeum, ut Judaeos lucrifaceres; et
hanc ipsam simulationem Jacobus, et caeteri te docuere Presbyteri: sed tamen
evadere non potuisti. Orta enim seditione, cum occidendus esses, raptus es a
tribuno, et ab eo missus Caesaream, sub custodia militum diligenti (Act. 23.
23), ne te Judaei quasi simulatorem ac destructorem Legis occiderent. Atque
inde Romam perveniens, in hospitio quod tibi conduxeras, Christum et Judaeis et
gentibus praedicasti (Actor. 28. 14. 30), et sententia tua Neronis
gladio confirmata est.
11. Didicimus, quod propter metum Judaeorum et Petrus et Paulus
aequaliter finxerint se Legis praecepta servare. Qua igitur fronte, qua audacia
Paulus in altero reprehendit [al. reprehendat], quod ipse commisit? Ego,
imo alii ante me exposuerunt causam quam putaverant, non officiosum mendacium defendentes,
sicut tu scribis: sed ostendentes [al. docentes] honestam
dispensationem, ut et Apostolorum prudentiam demonstrarent, et blasphemantis
Porphyrii impudentiam coercerent, qui Paulum et Petrum puerili dicit inter se
pugnasse certamine: imo exarsisse Paulum in invidiam virtutum Petri, et ea
scripsisse jactanter, quae vel non fecerit, vel si fecerit, procaciter fecerit
id in alio reprehendens quod ipse commiserit. Interpretati sunt illi ut
potuerunt. Tu quomodo istum locum edisseres? utique meliora dicturus, qui
veterum sententiam reprobasti.
12. Scribis ad me in epistola tua (Epist. 67), "neque enim
a me docendus es, quomodo intelligatur, quod idem dicit [al. additur Apostolus]:
Factus sum tanquam Judaeus, ut Judaeos lucrifacerem (1. Cor. 9.
20), et caetera; quae ibi dicuntur compassione misericordiae, non
simulatione fallaciae. Fit enim tanquam aeger, qui ministrat aegroto, non cum
se febres habere mentitur; sed cum animo condolentis cogitat, quemadmodum sibi
serviri vellet, si ipse aegrotaret. Nam utique Judaeus erat; Christianus autem
factus, non Judaeorum sacramenta reliquerat, quae convenienter ille populus, et
legitimo tempore, quo oportebat, acceperat: ideoque suscepit ea celebranda, cum
jam Christi esset Apostolus, ut doceret non esse perniciosa his, qui ea
vellent, sicut a parentibus per Legem acceperant, custodire, etiam cum in
Christum credidissent: non tamen in eis jam constituerent spem salutis: quoniam
per Dominum Jesum salus ipsa quae illis sacramentis significabatur,
advenerat." Totius sermonis tui, quem disputatione longissima protraxisti,
hic sensus est: ut Petrus non erraverit in eo, quod his qui ex Judaeis
crediderant, putaverit Legem esse servandam: sed in eo a recti linea deviarit,
quod gentes coegerit judaizare. Coegerit autem, non docentis imperio, sed
conversationis exemplo. Et Paulus non contraria sit locutus his, quae ipse
gesserat; sed quare Petrus eos, qui ex gentibus erant, judaizare compelleret.
13. Haec ergo summa est quaestionis, imo sententiae tuae: ut post
Evangelium Christi, bene faciant Judaei credentes, si Legis mandata custodiant,
hoc est, si sacrificia offerant, quae obtulit Paulus, si filios circumcidant,
si sabbatum servent, ut Paulus, in Timotheo, et omnes observavere Judaei. Si
hoc verum est, in Cerinthi et Ebionis haeresim delabimur, qui credentes in
Christo propter hoc solum a Patribus anathematizati sunt, quod Legis
caeremonias Christi Evangelio miscuerunt; et sic nova confessi sunt, ut vetera
non omitterent. Quid dicam de Ebionitis, qui Christianos esse se simulant?
Usque hodie per totas Orientis synagogas inter Judaeos haeresis est, quae
dicitur Minaeorum, et a Pharisaeis nunc usque damnatur: quos vulgo Nazaraeos
nuncupant, qui credunt in Christum Filium Dei, natum de virgine Maria, et eum
dicunt esse, qui sub Pontio Pilato passus est, et resurrexit, in quem et nos
credimus: sed dum volunt et Judaei esse et Christiani, nec Judaei sunt, nec
Christiani. Oro ergo te, ut qui nostro vulnusculo medendum putas, quod acu
foratum, imo punctum, ut dicitur, hujus sententiae medearis vulneri, quod
lancea, et ut ita dicam, phalaricae mole percussum est. NEQUE ENIM ejusdem est
criminis in explanatione Scripturarum diversas majorum sententias ponere, et
haeresim sceleratissimam rursum in Ecclesiam introducere. Sin autem haec nobis
incumbit necessitas, ut Judaeos cum legitimis suis suscipiamus, et licebit eis
observare in Ecclesiis Christi, quod exercuerunt in synagogis satanae: dicam
quod sentio, non illi Christiani fient, sed nos Judaeos facient.
14. Quis enim hoc Christianorum patienter audiat, quod in tua epistola
continetur: Judaeus erat Paulus, Christianus autem factus, non Judaeorum
sacramenta reliquerat, quae convenienter ille populus, et legitimo tempore, quo
oportebat, acceperat: ideoque suscepit [al. sed ideo susceperat]
celebranda ea, cum jam Christi esset Apostolus; ut doceret non esse perniciosa
his qui ea vellent sicut a parentibus per Legem acceperant, custodire.
Rursum obsecro te, ut pace tua meum dolorem audias: Judaeorum Paulus
caeremonias observabat, cum jam Christi esset Apostolus: et dicis eas non esse
perniciosas his qui eas vellent, sicut a parentibus acceperant, custodire? Ego
e contrario loquar, et reclamante mundo, libera voce pronuntio [al. pronuntiem]:
caeremonias Judaeorum, et perniciosas esse et mortiferas Christianis; et
quicumque eas observaverit, sive ex Judaeis, sive ex gentibus, eum in barathrum
diaboli devolutum. Finis enim Legis Christus ad justitiam omni credenti (Rom.
10. 4): Judaeo scilicet et Gentili. Neque enim omni credenti erit finis ad justiam,
si Judaeus excipitur. In Evangelio legimus: Lex et Prophetae usque ad
Joannem Baptistam (Matth. 11. 12). Et in alio loco: Propterea
ergo magis quaerebant eum Judaei interficere: quia non solum solvebat
sabbatum; sed et Patrem suum dicebat esse Deum, aequalem se faciens Deo (Joan.
5. 18). Et iterum: De plenitudine ejus nos omnes accepimus, gratiam pro
gratia; quia Lex per Moysen data est, gratia autem et veritas per Jesum
Christum facta est (Joan. 1. 15). Pro Legis gratia quae praeteriit,
gratiam Evangelii accepimus permanentem; et pro umbris et imaginibus veteris
Instrumenti, veritas per Jesum Christum facta est. Jeremias quoque ex persona
Dei vaticinatur: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo domui
Israel, et domui Juda testamentum novum: non secundum testamentum quod disposui
patribus eorum, in die qua apprehendi manum eorum, ut educerem eos de terra
Aegypti (Jerem. 31. 31). Observa quid dicat, quod non populo
gentilium, ei qui ante non receperat Testamentum; sed populo Judaeorum, cui Legem
dederat per Moysen, Testamentum novum Evangelii repromittat: ut nequaquam
vivant in vetustate litterae, sed in novitate spiritus. Paulus autem super
cujus nunc nomine quaestio ventilatur, crebras hujusmodi ponit sententias: e
quibus brevitatis studio pauca subnectam. Ecce ego Paulus dico vobis,
quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil prodest (Gal. 5. 2).
Et iterum: Evacuati estis a Christo, qui in Lege justificamini, a gratia
excidistis. Et infra: Si spiritu ducimini, jam non estis sub Lege.
Ex quo apparet, qui sub Lege est, non dispensative, ut nostri voluere majores;
sed vere, ut tu intelligis, eum Spiritum Sanctum non habere. Qualia autem sint
praecepta legalia, Domino docente, discamus. Ego, inquit, dedi eis
praecepta non bona, et justificationes, in quibus non vivant in eis. Haec
dicimus non quo Legem juxta Manichaeum et Marcionem destruamus, quam et
sanctam, et spiritualem juxta Apostolum novimus; sed quia postquam venit fides
et temporum plenitudo, misit Deus filium suum factum ex muliere, factum sub
Lege, ut eos qui sub Lege erant redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus;
et nequaquam sub paedagogo, sed sub adulto, et Domino haerede vivamus.
15. Sequitur in Epistola tua: Non ideo Petrum emendavit, quod
paternas traditiones observaret: quod si facere vellet, nec mendaciter, nec
incongrue faceret. Iterum dico: quandoquidem [al. quando] Episcopus
es, Ecclesiarum Christi magister, ut probes verum esse quod asseris suscipe
aliquem Judaeorum, qui factus Christianus, natum sibi filium circumcidat, qui
observet sabbatum, qui abstineat a cibis quos Deus creavit ad utendum cum
gratiarum actione; qui quartadecima die mensis primi agnum mactet ad vesperam;
et cum hoc feceris, imo non feceris (scio enim te Christianum, et rem
sacrilegam non esse facturum) velis nolis, tuam sententiam reprobabis: et tunc
scies opere, difficilius esse confirmare sua, quam aliena reprehendere. Ac ne
forsitan tibi non crederemus, imo non intelligeremus quid diceres (frequenter
enim in longum sermo protractus caret intelligentia: et dum non sentitur, minus
reprehenditur) inculcas et replicas: Hoc Judaeorum Paulus dimiserat, quod
malum habebant. Quod est malum Judaeorum, quod Paulus dimiserat? Utique
illud quod sequitur: quod ignorantes Dei justitiam, et suam volentes constituere,
justitiae Dei non sunt subjecti (Rom. 10. 3). "Deinde quod post
passionem et resurrectionem Christi, dato ac manifestato sacramento gratiae
secundum ordinem Melchisedech, adhuc putabant vetera sacramenta, non ex
consuetudine solemnitatis, sed ex necessitate salutis esse celebranda: quae
tamen si nunquam fuissent necessaria, infructuose atque inaniter pro eis
Machabaei martyres fierent." Postremo illud quod praedicatores gratiae
Christianos Judaei, tanquam hostes Legis persequerentur [al. persequebantur].
"Hos atque hujusmodi errores et vitia dicit se damna et ut stercora
arbitratum, ut Christum lucrifaceret" (Phil. 3. 8).
16. Didicimus per te, quae Apostolus Paulus mala reliquerit Judaeorum:
rursum te docente discamus, quae bona eorum tenuerit. (Observationes,
inquies, Legis, quas more patrio celebrant: sicut ab ipso Paulo celebratae
sunt, sine ulla salutis necessitate.) Id quid velis dicere, sine ulla
salutis necessitate, non satis intelligo. Si enim salutem non afferunt, cur
observantur? Si autem observanda sunt, utique salutem afferunt: maxime quae
observata, martyres faciunt. Non enim observarentur, nisi afferrent salutem.
Neque enim indifferentia sunt inter bonum et malum, sicut Philosophi disputant.
Bonum est continentia, malum est luxuria. Inter utrumque indifferens, ambulare,
digerere alvi stercora, capitis naribus purgamenta projicere, sputis rheumata
jacere. Hoc nec bonum, nec malum est: sive enim feceris, sive non feceris, nec
justitiam habebis, nec injustitiam. Observare autem Legis caeremonias, non
potest esse indifferens: sed aut bonum est, aut malum est. Tu dicis bonum, ego
assero malum: et malum non solum his qui ex gentibus; sed et his qui ex Judaico
populo crediderunt. In hoc, ni fallor, loco, dum aliud vitas, in aliud
devolveris. Dum enim metuis Porphyrium blasphemantem, in Ebionis incurris
laqueos, his qui credunt ex Judaeis, observandam Legem esse decernens. Et quia
[al. qui] periculosum intelligis esse quod dicis, rursum illud
superfluis verbis temperare conaris, sine ulla salutis necessitate: non
sicut Judaei celebranda putant, aut fallaci simulatione, quod Paulus in Petro
reprehenderat.
17. Fallax simulatio. — Petrus igitur simulavit Legis custodiam.
Iste autem reprehensor Petri, audacter observavit legitima. Sequitur enim in
epistola tua: "Nam si propterea illa sacramenta celebravit, quia se
simulavit Judaeum, ut illos lucrifaceret; cur non etiam sacrificavit cum
gentibus, quia et his qui sine Lege erant, tanquam sine Lege factus est, ut eos
quoque lucrifaceret (1. Cor. 9. 21)? nisi quia et illud fecit, ut natura
Judaeus; et hoc totum dixit, non ut Paulus se fingeret esse quod non erat, sed
ut misericorditer ita subveniendum esse sentiret, ac si ipse in eo errore
laboraret; non scilicet mentientis astu, sed compatientis affectu." Bene defendis
Paulum, quod non simulaverit errorem Judaeorum; sed vere fuerit in errore.
Neque imitari Petrum voluerit mentientem, ut quod erat, metu Judaeorum
dissimularet: sed tota libertate Judaeum esse se diceret. Nova clementia
Apostoli; dum Judaeos Christianos vult facere, ipse Judaeus factus est. Non
enim poterat luxuriosos ad frugalitatem reducere, nisi se luxuriosum probasset,
et misericorditer, ut ipse dicis, subvenire miseris, nisi se miserum ipse
sentiret. Vere enim miselli et misericorditer deplorandi, qui contentione sua
et amore legis abolitae Apostolum Christi fecere Judaeum. Nec multum interest
inter meam et tuam sententiam, qua ego dico, et Petrum et Paulum timore
fidelium Judaeorum, Legis exercuisse, imo simulasse mandata: tu autem asseris
hoc eos fecisse clementer; non mentientis astu, sed compatientis affectu,
dummodo illud constet, vel metu, vel misericordia eos simulasse se esse quod
non erant. Illud autem argumentum quo adversum nos uteris, quod et gentilibus
debuerit gentilis fieri, si Judaeis Judaeus factus est, magis pro nobis facit.
Sicut enim non fuit vere Judaeus, sic nec vere gentilis erat. Et sicut non fuit
vere gentilis, sic nec vere Judaeus erat. In eo autem imitator gentium est,
quia praeputium recipit in fide Christi: et indifferenter permittit vesci cibis
quos damnant Judaei, non cultum, ut tu putas, idolorum. In Christo enim
Jesu, nec circumcisio est aliquid, nec praeputium, sed observatio mandatorum
Dei (Gal. 5. 6. et cap. 6. 15).
18. Quaeso igitur te, et iterum atque iterum obsecro [al. deprecor],
ut ignoscas disputatiunculae meae: et quod modum meum egressus sum, tibi
imputes, qui coegisti ut rescriberem [al. scriberem], et mihi cum
Stesichoro oculos abstulisti. Neque me putes magistrum esse mendacii, qui
sequor Christum dicentem: Ego sum via, veritas, et vita (Joan. 14. 6);
nec potest fieri, ut veritatis cultor, mendacio colla submittam. Neque mihi
imperitorum plebeculam concites, qui te venerantur ut Episcopum, et in Ecclesia
declamantem, Sacerdotii honore suspiciunt: me autem aetatis ultimae et pene
decrepitum, ac Monasterii et ruris secreta sectantem parvipendunt. Et quaeras
tibi quos doceas, sive reprehendas. Ad nos enim tantis maris atque terrarum
spatiis a te divisos vix vocis tuae sonus pervenit. Et si forsitan litteras scripseris,
ante eas Italia ac Roma suscipient, quam ad me cui mittendae sunt, deferantur.
19. Quod autem in aliis quaeris epistolis: cur prior mea in libris
Canonicis interpretatio asteriscos habeat et virgulas praenotatas; et postea
aliam translationem absque his signis ediderim: pace tua dixerim, videris mihi
non intelligere, quod quaesisti. Illa enim interpretatio Septuaginta
Interpretum est: et ubicumque virgulae, id est obeli sunt, significatur quod
Septuaginta plus dixerint, quam habetur in Hebraeo. Ubi autem asterisci, id
est, stellulae praelucentes, ex Theodotionis editione ab Origene additum est:
Et ibi Graeca transtulimus: hic de ipso Hebraico, quod intelligebamus,
expressimus: sensuum potius veritatem, quam verborum ordinem interdum
conservantes. Et miror quomodo Septuaginta Interpretum libros legas, non puros
ut ab eis editi sunt, sed ab Origene emendatos, sive corruptos per obelos et
asteriscos; et Christiani hominis interpretatiunculam non sequaris, praesertim
cum ea quae addita sunt, ex hominis Judaei atque blasphemi post passionem
Christi, editione transtulerit. Vis amator esse verus Septuaginta Interpretum?
Non legas ea quae sub asteriscis sunt, imo rade de voluminibus, ut veterum te
fautorem probes. Quod si feceris, omnes Ecclesiarum Bibliothecas damnare
cogeris. Vix enim unus aut alter invenietur liber, qui ista non habeat.
20. Porro quod dicis non debuisse me interpretari post veteres, et novo
uteris syllogismo: aut obscura fuerunt quae interpretati sunt Septuaginta, aut
manifesta. Si obscura, te quoque in illis falli potuisse credendum est. Si
manifesta, illos in eis falli non potuisse, perspicuum est. Tuo tibi sermone
respondeo. Omnes veteres tractatores qui nos in Domino praecesserunt, et qui
Scripturas sanctas interpretati sunt, aut obscura interpretati sunt, aut
manifesta. Si obscura, quomodo tu ausus es post eos disserere, quod illi
explanare non potuerunt? Si manifesta, superfluum est te voluisse disserere,
quod illos latere non potuit: maxime in explanatione Psalmorum, quos apud Graecos
interpretati sunt multis voluminibus, primus Origenes, secundus Eusebius
Caesariensis, tertius Theodorus Heracleotes, quartus Asterius Scythopolitanus,
quintus Apollinaris Laodicenus, sextus Didymus Alexandrinus. Feruntur et
diversorum in paucos Psalmos opuscula. Sed nunc de integro Psalmorum corpore
dicimus. Apud Latinos autem Hilarius Pictaviensis, et Eusebius Vercellensis
Episcopi, Origenem et Eusebium transtulerunt, quorum priorem et noster
Ambrosius in quibusdam secutus est. Respondeat mihi prudentia tua, quare tu
post tantos et tales Interpretes in explanatione Psalmorum diversa senseris. Si
enim obscuri sunt Psalmi, te quoque in eis falli potuisse credendum est. Si
manifesti, illos in eis falli potuisse non creditur: ac per hoc utroque modo
superflua erit interpretatio tua, et hac lege post priores nullus loqui
audebit, et quodcumque alius occupaverit alius de eo licentiam scribendi non
habebit. QUIN POTIUS humanitatis tuae est, in quo veniam tibi tribuis,
indulgere et caeteris. Ego enim non tam vetera abolere conatus sum, quae
linguae meae hominibus emendata de Graeco in Latinum transtuli, quam ea
testimonia quae a Judaeis praetermissa sunt vel corrupta, proferre in medium;
ut scirent nostri quid Hebraica Veritas contineret. Si cui legere non placet,
nemo compellit invitum. Bibat vinum vetus cum suavitate, et nostra musta
contemnat, quae in explanatione priorum edita sunt; ut sicubi illa non
intelliguntur, ex nostris manifestiora fiant. Quod autem genus interpretationis
in Scripturis sanctis sequendum sit, liber quem scripsi de Optimo genere
interpretandi, et omnes Praefatiunculae divinorum Voluminum, quas editioni
nostrae praeposuimus, explicant; ad illasque prudentem lectorem remittendum
puto. Et si me, ut dicis, in novi Testamenti emendatione suscipis, exponisque
causam cur suscipias; quia plurimi linguae Graecae habentes scientiam, de meo
possint opere judicare: eamdem integritatem debueras etiam in veteri credere
Testamento, quod non nostra confinximus; sed ut apud Hebraeos invenimus, divina
transtulimus. Sicubi dubitas, Haebraeos interroga.
21. Sed forte dices: quid si Hebraei aut respondere noluerint, aut
mentiri voluerint? Tota frequentia Judaeorum in mea interpretatione reticebit?
Nullusque inveniri poterit, qui Hebraeae linguae habeat notitiam [al. notionem]:
aut omnes imitabuntur illos Judaeos, quos dicis in Africae repertos oppidulo,
in meam conspirasse calumniam? Hujuscemodi enim in epistola tua texis fabulam:
"Quidam frater noster Episcopus, cum lectitari instituisset in Ecclesia
cui praeest, interpretationem tuam, movit quiddam longe aliter a te positum
apud Jonam Prophetam, quam erat omnium sensibus memoriaeque inveteratum, et tot
aetatum successionibus decantatum. Factusque est tantus tumultus in plebe,
maxime Graecis arguentibus et inclamantibus calumniam falsitatis, ut cogeretur
Episcopus (ea quippe civitas erat) Judaeorum testimonium flagitare. Utrum autem
illi imperitia, an malitia, hoc esse in Hebraeis codicibus responderunt, quod
et Graeci et Latini habebant, atque dicebant. Quid plura? Coactus est homo
velut mendacium [al. mendositatem] corrigere, volens post magnum
periculum non remanere sine plebe. Unde etiam nobis videtur aliquando in
nonnullis te quoque falli potuisse.
22. Dicis me in Jonam Prophetam male quiddam interpretatum, et
seditione populi conclamante, propter unius verbi dissonantiam Episcopum pene
Sacerdotium perdidisse; et quid sit illud quod male interpretatus sim,
subtrahis, auferens mihi occasionem defensionis meae, ne quidquid dixeris, me
respondente solvatur: nisi forte, ut ante annos plurimos, cucurbita venit in
medium, asserente illius temporis Cornelio et Asinio Pollione, me hederam
pro cucurbita transtulisse. Super qua re in Commentario Jonae Prophetae
plenius respondimus. Hoc tantum nunc dixisse contenti, quod in eo loco ubi
Septuaginta Interpretes cucurbitam, et Aquila cum reliquis hederam
transtulerunt, id est, κισσόν,
in Hebraeo volumine CICEION scriptum est [al. habetur], quam vulgo Syri
CICEIAM vocant. Est autem genus virgulti, lata habens folia, in modum pampini.
Cumque plantatum fuerit, cito consurgit in arbusculam absque ullis calamorum et
hastilium adminiculis, quibus et cucurbitae et hederae indigent, suo trunco se
sustinens. Hoc ergo verbum de verbo edisserens, si CICEION transferre
voluissem, nullus intelligeret: si cucurbitam, id dicerem quod in
Hebraico non habetur: hederam posui, ut caeteris interpretibus
consentirem. Sin autem Judaei vestri, ut ipse asseris, malitia vel imperitia,
hoc dixerunt esse in voluminibus Hebraeorum, quod in Graecis et Latinis
codicibus continetur, manifestum est eos aut Hebraeas litteras ignorare, aut ad
irridendos cucurbitarios voluisse mentiri. Peto in fine epistolae, ut
quiescentem senem olimque veteranum militare non cogas, et rursum de vita
periclitari. Tu qui juvenis es, et in Pontificali culmine constitutus, doceto
populos, et novis Africae frugibus Romana tecta locupletato. Mihi suflicit cum
auditore et lectore pauperculo in angulo monasterii susurrare.
Epistola CXIII
(alias inedita inter Epistolas; scripta an. 405)
Theophili ad Hieronymum pars quaedam sive initium
Se bene semper optasse Joanni Chrysostomo testatur, nec temere credidisse
ejus accusatoribus, donec erumpente judicio Concilii, sede sua Cplitana exturbatus,
pulsusque est in exilium.
Dilectissimo atque amantissimo fratri HIERONYMO THEOPHILUS in Domino
salutem.
1. Paucis in exordio placet judicium veritatis: dicente autem Domino
per Prophetam, Et judicium meum quasi lux egreditur (Is. 51. 4),
qui tenebrarum horrore circumdati sunt, nec naturam rerum clara mente
perspiciunt, pudore operiuntur aeterno, et cassos se habuisse conatus ipso fine
cognoscunt. Unde et nos Joannem, qui dudum Constantinopolitanam rexit
Ecclesiam, Deo placere semper optavimus; et causas perditionis ejus, in quas
ferebatur improvidus, nequaquam credere voluimus. Sed ille, ut caetera ejus
flagitia taceam, Origenistas in suam recipiens familiaritatem, et ex his
plurimos in sacerdotium provehens, atque ob hoc scelus beatae memoriae hominem
Dei Epiphanium, qui inter Episcopos clarum in orbe sidus effulsit, non parvo
moerore contristans, meruit audire: Cecidit, cecidit Babylon (Isai. 21.
9). 2. Scientes ergo dictam a Salvatore: Nolite judicare secundum
faciem; sed justum judicium judicate (Joan. 7. 24), ne quo
. . . . . . . . . . . . . . .
Epistola CXIV
(al. cum superiori conjuncta; scripta eodem anno 405)
Hieronymi ad Theophilum
Multa causatur impedimenta, ob quae librum contra Joannem Chrysostomum a Theophilo
scriptum, serius sit interpretatus. Tum ejus libri doctrinam, ac sententias
laudat, ac veniam precatur, si quando Graecos sensus Latine non satis bene
reddiderit.
BEATISSIMO PAPAE THEOPHILO HIERONYMUS.
1. Quod tardius Beatitudini tuae latino sermone translatum Librum tuum
remitterem, multa in medio impedimenta fecerunt: Isaurorum repentina eruptio:
Phoenicis Galilaeaeque vastitas: terror Palaestinae, praecipue Jerosolymae: et
nequaquam librorum, sed murorum exstructio. Ad hoc asperitas hyemis, fames
intolerabilis, nobis praesertim, quibus multorum fratrum cura imposita est.
Inter quas difficultates lucrativis, et ut ita dicam, furtivis, per noctem
operis, crescebat interpretatio, et jam in schedulis tenebatur, cum diebus
sanctae Quadragesimae scripta ad purum, collatione tantum indigerem, gravissimo
languore correptus, et mortis limen ingrediens, Domini misericordia et tuis
precibus reservatus sum. Ad hoc forsitan ut implerem praeceptum tuum, et
volumen disertissimum, quod Scripturarum floribus texuisti, eadem qua a te
scriptum est gratia verterem; licet imbecillitas corporis et animi moeror,
ingenii quoque acumen obtuderit, et verba prono cursu labentia velut quibusdam
obicibus retardarit.
2. Mirati sumus in opere tuo utilitatem omnium Ecclesiarum, ut discant
qui ignorant, eruditi testimoniis Scripturarum, qua debeant veneratione Sancta
suscipere, et altaris Christi ministerio deservire; sacrosque calices, et
sancta velamina, et caetera, quae ad cultum Dominicae pertinent Passionis, non
quasi inania, et sensu carentia sanctimoniam non habere; sed ex consortio
Corporis et Sanguinis Domini eadem qua Corpus ejus et Sanguis majestate
veneranda.
3. Suscipe igitur Librum tuum, imo meum, et ut verius loquar, nostrum:
cumque mihi faveris, tuus fautor eris. Tibi enim meum sudavit ingenium, et
facundiam graecam latinae linguae volui paupertate pensare. Neque vero ut
diserti interpretes faciunt, verbum verbo reddidi; nec adnumeravi pecuniam,
quam mihi per partes dederas, sed pariter appendi; ut nihil desit ex sensibus,
cum aliquid desit ex verbis. Epistolam autem tuam idcirco in latinum verti, et
huic volumini praeposui, ut omnes, qui legerint, sciant me non temeritate et
jactantia, sed praeceptis Beatitudinis tuae suscepisse onus ultra vires meas.
Quod an consecutus sim, tuo judicio derelinquo. Certe si imbecillitatem
reprehenderis, voluntati veniam commodabis.
Epistola CXV
(alias 96; scripta fort. an. 405)
Ad Augustinum
Resalutat Augustinum, excusans quod liberius responderit, et rursum de
cucurbita meminit, rogatque ut omissis contentiosis quaestionibus deinceps
secum invicem amice conferant, et placide versentur in campo sacrarum
Scripturarum.
Domino vere Sancto et Beatissimo Papae AUGUSTINO, HIERONYMUS in Christo
salutem.
1. Cum a sancto fratre nostro Firmo sollicite quaererem quid ageres,
sospitem te laetus audivi. Rursum cum tuas litteras non dico sperarem, sed
exigerem, nesciente te, ex Africa profectum se esse dixit. Itaque reddo tibi
per eum salutationis officia, qui te unico amore complectitur, simulque
obsecro, ut ignoscas pudori meo, quod diu ut rescriberem, praecipienti negare
non potui. Nec ego tibi, sed causa causae respondit. Et si culpa est
respondisse, quaeso ut patienter audias, multo major est provocasse. Sed
facessant istiusmodi querimoniae: sit inter nos pura germanitas; et deinceps
non quaestionum, sed caritatis ad nos scripta mittamus. Sancti fratres qui
nobiscum Domino serviunt, affatim te salutant. Sanctos qui tecum Christi leve
trahunt jugum, praecipue sanctum et suspiciendum [al. suscipiendum]
papam Alypium, ut meo obsequio salutes, precor. Incolumem te et memorem mei,
Christus Deus noster tucatur omnipotens, domine vere sancte et beatissime papa.
Si legisti librum explanationum in Jonam, puto quod ridiculam cucurbitae non
recipias quaestionem. Sin autem amicus qui me primus gladio petiit, stylo
repulsus est; sit humanitatis tuae atque justitiae accusantem reprehendere, non
respondentem. In Scripturarum si placet campo sine nostro invicem dolore
ludamus.
Epistola CXVI
(alias 97; scripta paulo post superiorem)
Augustini ad Hieronymum
Respondet accuratius epistolis Hieronymi, 105. 112. et 115. de
interpretatione loci Epistolae ad Galatos, confirmans quod Petrus merito
veraciterque reprehensus fuerit a Paulo. Caeterum deprecatur veniam, si dictis
forte incautioribus Hieronymi animum offenderit, excusans, quod nulla sua culpa
per multorum manus obambularit epistola, priusquam ad eum, cui scripta erat,
perveniret.
Domino dilectissimo et in Christi visceribus honorando, sancto fratri et
compresbytero HIERONYMO, AUGUSTINUS in Domino salutem.
1. "Jampridem caritati tuae prolixam epistolam misi, respondens
illi tuae, quam per sanctum filium tuum Asterium, nunc jam non solum fratrem,
verum etiam collegam meum, misisse te recolis. Quae utrum in manus tuas
pervenire meruerit, adhuc nescio, nisi quod per fratrem sincerissimum Firmum
scribis si ille qui te primum gladio petiit, stylo repulsus est; ut sit
humanitatis meae atque justitiae, accusantem reprehendere, non respondentem.
Hoc solo tenuissimo indicio utcumque conjicio, legisse te illam epistolam meam.
In ea quippe deploravi tantam inter vos exstitisse discordiam, de quorum tanta
amicitia, quaquaversum eam fama diffuderat, caritas fraterna gaudebat. Quod non
feci reprehendendo in aliquo germanitatem tuam, cujus in ea re aliquam culpam
me cognovisse, non ausus sum dicere: sed dolendo humanam miseriam, cujus in
amicitiis mutua caritate retinendis, quantalibet illa sit, incerta permansio
est. Verum illud malueram tuis nosse rescriptis, utrum mihi veniam, quam
poposceram, dederis. Quod apertius mihi intimari cupio, quamvis hilarior quidam
vultus litterarum tuarum, etiam hoc me impetrasse significare videatur: si
tamen post lectam illam missae sunt; quod in eis minime apparet."
2. "Petis, vel potius fiducia caritatis jubes, ut in
Scripturarum campo sine nostro invicem dolore ludamus. Equidem quantum ad
me attinet, serio nos ista, quam ludo agere mallem. Quod si hoc verbum tibi
propter facilitatem ponere placuit, ego fateor majus aliquid ex peto a
benignitate virium tuarum, prudentiaque tam docta, et otiosa, annosa, studiosa,
ingeniosa diligentia; haec tibi non tantum donante, verum etiam dictante
Spiritu Sancto, ut in magnis et laboriosis quaestionibus, non tanquam ludentem
in campo Scripturarum, sed in montibus anhelantem adjuves. Si autem propter
hilaritatem, quam esse inter carissimos disserentes decet, putasti dicendum
esse, ludamus: sive illud apertum et planum sit, unde colloquimur, sive
arduum atque difficile, hoc ipsum edoce, obsecro te, quonam modo assequi
valeamus: ut cum forte aliquid nos movet, quod nobis, et si non cautius
attendentibus, certe tardius intelligentibus non probatum est: et quid nobis
videatur contra conamur asserere, si hoc aliquanto securiore libertate dicamus,
non incidamus in suspicionem puerilis jactantiae, quasi nostro nomini famam,
viros illustres accusando quaeramus. Si autem aliquid asperum refellendi
necessitate depromptum fuerit, quo tolerabile fiat, leniore circumfundamus
eloquio, ne litum melle gladium stringere videamur [al. judicemur]. Nisi
forte ille modus est, quo utrumque hoc vitium, vel vitii suspicionem caveamus,
si cum doctiore amico sic disputemus, ut quidquid dixerit, necesse sit
approbare; nec quaerendi saltem causa, liceat aliquantulum reluctari."
3. "Tum vero sine ullo timore offensionis tanquam in campo
luditur; sed mirum si nobis non illuditur. Ego enim fateor caritati tuae solis
eis Scripturarum libris, qui jam Canonici appellantur, didici hunc timorem
honoremque deferre, ut nullum eorum auctorem scribendo aliquid errasse
firmissime credam. At si aliquid in eis offendero litteris, quod videatur
contrarium veritati, nihil aliud quam vel mendosum esse codicem, vel
interpretem non assecutum esse quod dictum est, vel me minime intellexisse, non
ambigam. Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate doctrinaque
praepolleant, non ideo verum putem, quia ipsi ita senserunt; sed quia mihi vel
per illos auctores Canonicos, vel probabili ratione, quod a vero non abhorreat,
persuadere potuerunt. Nec te, mi frater, sentire aliquid aliter existimo:
prorsus, inquam, non te arbitror, sic legi tuos libros velle, tanquam
Prophetarum et [al. vel] Apostolorum: de quorum scriptis quod omni
errore careant dubitare nefarium est. Absit hoc a pia humilitate, et veraci de
temetipso cogitatione, qua nisi esses praeditus, non utique diceres, (utinam
mereremur complexus tuos, et collatione mutua vel doceremus aliqua, vel
disceremus)."
4. "Quod si teipsum consideratione vitae ac morum tuorum, non
simulate, nec fallaciter dixisse credo: quanto magis aequum est me credere
Apostolum Paulum non aliud sensisse quam scripserit, ubi ait de Petro et
Barnaba: Cum viderem quia non recte ingrediuntur [al. ingrediebantur,
et ingrediantur] ad veritatem Evangelii, dixi Petro coram omnibus: si tu
cum sis Judaeus, gentiliter et judaice vivis, quomodo gentes cogis judaizare
(Galat. 2. 14)? De quo enim certus sim, quod me scribendo vel loquendo
non fallat, si fallebat Apostolus filios suos, quos iterum parturiebat, donec
in eis Christus, id est, veritas formaretur. Quibus cum praemisisset, dicens: Quae
autem scribo vobis, ecce coram Deo, quia non mentior (Gal. 1. 20),
non tamen veraciter scribebat, sed nescio qua dispensatoria simulatione
fallebat, vidisse se Petrum et Barnabam non recte ad Evangelii veritatem
ingredientes, ac Petro in faciem restitisse, non ob aliud nisi quod gentes
cogeret judaizare."
5. At enim satius est credere Apostolum Paulum aliquid non vere
scripsisse, quam Apostolum Petrum non recte aliquid egisse. Hoc si ita est,
dicamus (quod absit) satius esse credere mentiri Evangelium, quam negatum esse
a Petro Christum: et mentiri Regnorum librum, quam tantum Prophetam a Domino
Deo tam excellenter electum, et in concupiscenda atque abducenda uxore aliena
commisisse adulterium, et in marito ejus necando, tam horrendum homicidium. Imo
vero sanctam Scripturam in summo, et coelesti auctoritatis culmine collocatam,
de veritate ejus certus ac securus legam: et in ea homines vel approbatos, vel
emendatos, vel damnatos veraciter discam, potius quam, facta humana dum in
quibusdam laudabilis excellentiae personis aliquando credere timeo
reprehendenda, ipsa divina eloquia mihi sint ubique suspecta.
6. "Manichaei plurima divinarum Scripturarum, quibus eorum
nefarius error clarissima sententiarum perspicuitate convincitur, quia in alium
sensum detorquere non possunt, falsa esse contendunt: ita tamen ut eamdem
falsitatem non scribentibus Apostolis tribuant, sed nescio quibus codicum
corruptoribus: Quod tamen quia nec pluribus sive antiquioribus exemplaribus, nec
praecedentis linguae auctoritate (unde Latini libri interpretati sunt) probare
aliquando potuerunt, notissima omnibus veritate superati confusique discedunt.
Itane non intelligit prudentia sancta tua, quanta malitiae illorum patescat
occasio, si non ab aliis Apostolicas litteras esse falsatas, sed ipsos
Apostolos falsa scripsisse dicamus?"
7. "Non est, inquis, credibile, hoc in Petro Paulum, quod ipse
Paulus fecerat, arguisse. Non nunc inquiro quid fecerit, sed quid scripserit
quaero. Hoc ad quaestionem quam suscepi maxime pertinet; ut veritas divinarum
Scripturarum ad nostram fidem aedificandam memoriae commendata, non a
quibuslibet, sed ab ipsis Apostolis, ac per hoc in Canonicum auctoritatis
culmen recepta, ex omni parte verax atque indubitanda persistat. Nam si hoc
fecit Petrus quod facere debuit, mentitus est Paulus, quod eum viderit non
recta ingredientem ad veritatem Evangelii. Quisquis enim hoc facit quod facere
debet, recte utique facit: et ideo falsum de eo dicit, qui dicit eum non recte
fecisse, quod eum novit facere debuisse. Si autem verum scripsit Paulus, verum
est quod Petrus non recte tunc ingrediebatur ad veritatem Evangelii. Id ergo
faciebat quod facere non debebat: e si tale aliquid Paulus ipse jam fecerat,
correctum potius etiam ipsum credam, coapostoli sui correctionem non potuisse
negligere, quam mendaciter aliquid in sua epistola posuisse. Et si hoc non in
epistola qualibet, quanto magis in illa, in qua praelocutus ait: Quae autem
scribo vobis, ecce coram Deo quia non mentior?"
8. "Ego quidem illud Petrum sic egisse credo, ut gentes cogeret
judaizare. Hoc enim lego scripsisse Paulum, quem mentitum esse non credo (Gal.
1. 20): et ideo non recte agebat hoc Petrus. Erat enim contra Evangelii
veritatem, ut putarent qui credebant in Christum, sine illis veteribus
sacramentis salvos se esse non posse. Hoc enim contendebant Antiochiae, qui ex
Circumcisione crediderant. Contra quos Paulus perseveranter acriterque
confligit. Ipsum vero Paulum non ad hoc id egisse, quod vel Timotheum
circumcidit (Act. 16. 1), vel Cenchreis votum persolvit (Act. 18. 18),
vel Jerosolymis a Jacobo admonitus, cum eis qui voverant, legitima illa
celebranda suscepit; ut putari videretur per ea sacramenta etiam Christianam
salutem dari (Act. 21. 24): sed ne illa quae prioribus ut congruebat
temporibus, in umbris rerum futurarum Deus fieri jusserat, tanquam idololatriam
gentilium damnare crederetur. Hoc est enim quod illi Jacobus ait: auditum de
illo esse, quod discissionem doceat a Moyse (Act. 21. 21). Quod utique
nefas est, ut credentes in Christum discindantur a Propheta Christi, tanquam
ejus doctrinam detestantes atque damnantes; de quo ipse Christus dicit, Si
crederetis Moysi, crederetis et mihi: de me enim ille scripsit (Joan. 5.
46)."
9. "Attende obsecro ipsa verba Jacobi: Vides, inquit, frater
quot millia sunt in Judaea, qui crediderunt in Christum: et hi omnes
aemulatores sunt Legis. Audierunt autem de te, quia discissionem doces a Moyse,
eorum qui per gentes sunt Judaeorum, dicens non debere circumcidere eos filios
suos, neque secundum consuetudinem ingredi. Quid ergo est? Utique oportet
convenire multitudinem; audierunt enim te supervenisse: hoc ergo fac quod tibi
dicimus. Sunt nobis viri quatuor votum habentes super se: his assumptis sanctifica
te cum ipsis, et impende in eos ut radant capita: et scient [al. sciant]
omnes quia quae de te audierunt falsa sunt; sed sequeris et ipse custodiens
Legem, de gentibus autem qui crediderunt, nos mandavimus, judicantes nihil
ejusmodi servare illos, nisi ut se observent ab idolis immolato, et a sanguine,
et a fornicatione (Act. 21. 20 et sqq). Non, ut opinor, obscurum
est, et Jacobum hoc ideo monuisse, ut scirent falsa esse quae de illo
audierant, hi qui cum in Christum ex Judaeis credidissent, tamen aemulatores
erant Legis, ne per doctrinam Christi, velut sacrilega, nec Deo mandante
conscripta damnari putarentur, quae per Moysen patribus fuerant ministrata: hoc
enim de Paulo jactaverant non illi qui intelligebant quo animo a Judaeis
fidelibus observari tunc ista deberent, propter commendandam scilicet
auctoritatem divinam, et sacramentorum illorum Propheticam sanctitatem, non
propter adipiscendam salutem, quae jam in Christo revelabatur, et per baptismi
sacramentum ministrabatur; sed illi hoc de Paulo sparserant, qui sic ea
volebant observari, tanquam sine his in Evangelio salus credentibus esse non
posset. Ipsum enim senserant vehementissimum gratiae praedicatorem, et
intentioni eorum maxime adversum, docentem, non per illa hominem justificari,
sed per gratiam Jesu Christi, cujus praenuntiandae causa, illae umbrae in Lege
mandatae sunt. Et ideo ille invidiam et persecutionem molientes concitare,
tanquam inimicum legis mandatorumque divinorum criminabantur: cujus falsae
criminationis invidiam congruentius: devitare non posset, quam ut ea ipsa
celebraret, quae damnare tanquam sacrilega putabatur; atque ita ostenderet, nec
Judaeos tunc ab eis tanquam a nefariis prohibendos, nec gentiles ad ea tanquam
ad necessaria compellendos."
10. "Nam si revera sic ea reprobaret, quemadmodum de illo auditum
erat, et ideo celebranda susciperet, ut actione simulata suam posset occultare
sententiam, non ei diceret, Jacobus, et scient omnes: sed diceret, et
putabant omnes, quoniam quae de te audierunt, falsa sunt (Act. 21. 24),
praesertim quia in ipsis Jerosolymis Apostoli jam decreverant, ne quisquam
gentes cogeret judaizare: non autem decreverant ne quisquam tunc Judaeos
judaizare prohiberet: quamvis etiam ipsos jam doctrina Christiana non cogeret.
Proinde si post hoc Apostolorum decretum, Petrus habuit illam in Antiochia
simulationem, qua gentes cogeret judaizare, quod jam nec ipse cogebatur,
quamvis propter commendanda eloquia Dei, quae Judaeis sunt credita, non
prohibebatur; quid mirum si constringebat eum Paulus libere asserere, quod cum
caeteris Apostolis se Jerosolymis decrevisse meminerat."
11. "Si autem hoc, quod magis arbitror, ante illud Jerosolymitanum
concilium Petrus fecit: nec sic mirum est, quod eum volebat Paulus non timide
obtegere, sed fidenter asserere, quod eum pariter sentire jam noverat, sive
quod cum eo contulerat Evangelium, sive quod in Cornelii Centurionis vocatione,
etiam divinitus eum de hac re admonitum acceperat, sive quod antequam illi quos
timuerat, venissent Antiochiam, cum gentibus eum convesci viderat. Neque enim
negamus in hac sententia fuisse jam Petrum, in qua et Paulus fuit. Non itaque
tunc eum quid in ea re verum esset docebat, sed ejus simulationem, qua gentes
judaizare cogebantur, arguebat, non ob aliud, nisi quia sic illa omnia simulatoria
gerebantur, tanquam verum esset quod illi dicebant, qui sine circumcisione
praeputii atque aliis observationibus, quae umbrae erant futurorum, putabant
credentes salvos esse non posse."
12. "Ergo et Timotheum circumcidit propterea, ne Judaeis, et maxime
cognationi ejus maternae sic viderentur, qui ex gentibus in Christum
crediderant, detestari circumcisionem: sicut idololatria detestanda est, cum
illam Deus fieri praeceperit, hanc Satanas persuaserit: Et Titum propterea non
circumcidit, ne occasionem daret eis qui sine ulla circumcisione dicebant
credentes salvos esse non posse, et ad deceptionem gentium hoc etiam Paulum
sentire jactarent. Quod ipse satis significat, ubi ait. Sed neque Titus qui
mecum erat cum esset Graecus compulsus est circumcidi: propter subintroductos
autem falsos fratres, qui subintroierant perscrutari libertatem nostram, ut nos
in servitutem redigerent, quibus nec ad horam cessimus subjectioni [al. subjectione],
ut veritas Evangelii permaneret [al. permaneat] apud vos (Gal. 2.
3. 4. 5). Hinc [al. Hic] apparet quid eos captare intellexerit, ut
non faceret quod in Timotheo fecerat, et quod ea libertate facere poterat, qua
ostenderat illa sacramenta, nec tanquam necessaria debere appeti, nec tanquam
sacrilega debere damnari."
13. "Sed cavendum est videlicet in hac disputatione, ne sicut
Philosophi, quaedam facta hominum media dicamus, inter recte factum et
peccatum: quae neque in recte factis, neque in peccatis numerentur; et urgeamur
eo, quod observare Legis caeremonias non potest esse indifferens, sed aut
bonum, aut malum. Ut si bonum dixerimus, eas nos quoque observare cogamus; si
autem malum, non vere, sed simulate ab Apostolis observatas esse credamus. Ego
vero Apostolis, non tam exemplum Philosophorum timeo, quando et illi in sua
disputatione veri aliquid dicunt, quam forensium advocatorum, quando in
alienarum causarum actione mentiuntur. Quorum similitudo, si in ipsa
expositione epistolae ad Galatas ad confirmandam simulationem Petri et Pauli
putata est decenter induci; quid ego apud te timeam nomen Philosophorum, qui
non propterea vani sunt, quia omnia falsa dicunt, sed quia et falsis plerisque
confidunt, et ubi vera inveniuntur dicere, a Christi gratia, qui est ipsa
veritas, alieni sunt."
14. "Cur autem non dicam praecepta illa veterum sacramentorum nec
bona esse, quia non eis homines justificantur; umbrae enim sunt praenuntiantes
gratiam, qua justificamur: nec tamen mala, quia divinitus praecepta sunt,
temporibus personisque congruentia: cumque me adjuvet etiam prophetica sententia,
qua dicit Deus se illi populo dedisse praecepta non bona (Ezech. 20.
23)? Forte enim propterea non dixit mala; sed tantum non bona, id est, non
talia, ut illis homines boni fiant, aut sine illis boni non fiant. Vellem me
doceret benigna sinceritas tua, utrum simulate quisquam sanctus orientalis cum
Romam venerit, jejunet sabbato, excepto illo die Paschalis vigiliae. Quod si
malum esse dixerimus, non solum Romanam Ecclesiam, sed etiam multa ei vicina,
et aliquanto remotiora damnabimus, ubi mos idem tenetur et manet. Si autem non
jejunare sabbato malum putaverimus, tot Ecclesias Orientis, et multo majorem
orbis Christiani partem, qua temeritate criminabimur? Placetne tibi, ut medium
quiddam esse dicamus, quod tamen acceptabile sit ei, qui hoc non simulate, sed
congruenti societate atque observantia fecerit? Et tamen nihil inde legimus in
Canonicis libris praeceptum esse Christianis: quanto magis illud malum dicere
non audeo, quod Deum praecepisse ipsa Christiana fide negare non possum: qua
[al. quia didici non eo me justificari, sed gratia Dei per Jesum
Christum Dominum nostrum?"
15. "Dico ergo circumcisionem praeputii, et caetera hujusmodi,
priori populo per Testamentum, quod vetus dicitur, divinitus data ad
significationem futurorum, quae per Christum oportebat impleri: quibus
advenientibus remansisse illa Christianis legenda tantum ad intelligentiam
praemissae Prophetiae, non autem necessaria facienda: quasi adhuc expectandum
esset, ut veniret fidei revelatio, quae his significabatur esse ventura. Sed quamvis
gentibus imponenda non essent, non tamen sic debuisse auferri a consuetudine
Judaeorum, tanquam detestanda atque damnanda. Sensim proinde atque paulatim
fervente sana praedicatione gratiae Christi, qua sola nossent credentes se
justificari, salvosque fieri non illis umbris rerum antea futurarum, tunc jam
venientium atque praesentium, ut in illorum Judaeorum vocatione, quos
praesentia carnis Domini et Apostolica tempora sic invenerant, omnis illa actio
consumeretur umbrarum, hoc eis suffecisse ad commendationem, ut non tanquam
detestanda et similis idololatriae vitaretur, ultra vero non haberet
progressum; ne putaretur necessaria, tanquam vel ab illa salus esset, vel sine
illa esse non posset. Quod putaverunt haeretici, qui dum volunt et Judaei esse et
Christiani, nec Judaei nec Christiani esse potuerunt. Quorum sententiam mihi
cavendam, quamvis in ea nunquam fuerim, tamen benevolentissime admonere
dignatus es: in cujus sententiae non consensionem, sed simulationem Petrus
timore inciderat, ut de illo Paulus verissime scriberet: quod cum eum vidisset
non recte ingredientem ad veritatem Evangelii, eique verissime diceret, quod
gentes judaizare cogebat (Gal. 2. 14). Quod Paulus utique non cogebat,
ob hoc illa vetera veraciter, ubi opus esset, observans, ut damnanda non esse
monstraret: praedicans tamen instanter non eis; sed revelata gratia fidei,
fideles salvos fieri, ne ad ea quemquam velut necessaria suscipienda
compelleret. Sic autem credo Apostolum Paulum veraciter cuncta illa gessisse,
nec tamen nunc quemquam factum ex Judaeo Christianum, vel cogo, vel sino talia
veraciter celebrare: sicut nec tu, cui videtur Paulus ea simulasse, cogis istum
vel sinis talia simulare.
16. "An vis ut etiam ego dicam hanc esse summam quaestionis, imo
sententiae tuae, ut post Evangelium Christi, bene faciant credentes Judaei, si
sacrificia offerant, quae obtulit Paulus; si filios circumcidant, si sabbatum
observent, ut Paulus in Timotheo (Act. 16. 3), et omnes observavere
Judaei, dummodo haec simulate ac fallaciter agant? Hoc si ita est, non jam in
haeresim Ebionis, vel eorum quos vulgo Nazaraeos nuncupant, vel quamlibet aliam
veterem; sed nescio in quam novam delabimur, quae sit eo perniciosior, quo non
errore, sed proposito est ac voluntate fallaci. Quod si respondeas, ut te ab
hac purges sententia, tunc Apostolos ista laudabiliter simulasse, ne
scandalizarentur infirmi, qui ex Judaeis multi crediderant, et ea respuenda,
nondum intelligebant: nunc vero confirmata per tot gentes doctrina gratiae
Christianae, confirmata etiam per omnes Christi Ecclesias lectione Legis et
Prophetarum, quomodo haec intelligenda, non observanda recitentur, quisquis ea
simulando agere voluerit, videatur insanire: cur mihi non licet dicere
Apostolum Paulum, et alios rectae fidei Christianos, tunc illa vetera
sacramenta paululum observando veraciter commendare debuisse, ne putarentur
illae Propheticae significationis observationes a piissimis patribus custoditae
tanquam sacrilegia diabolica a posteris detestandae? Jam enim cum venisset
fides, quae prius illis observationibus praenuntiata, post mortem et
resurrectionem Domini revelata est, amiserant tanquam vitam officii sui.
Verumtamen sicut defuncta corpora, necessariorum officiis, deducenda erant
quodammodo ad sepulturam, nec simulate, sed religiose; non autem deserenda
continuo, vel inimicorum obtrectationibus tanquam canum morsibus projicienda.
Proinde nunc quisquis Christianorum, quamvis sit ex Judaeis, similiter ea
celebrare voluerit, tanquam sopitos cineres cruens, non erit pius deductor, vel
bajulus corporis, sed impius sepulturae violator."
17. "Fatcor sane in eo, quod epistola continet mea, quod ideo
sacramenta Judaeorum Paulus celebranda susceperat, cum jam Christi esset
Apostolus, ut doceret non esse perniciosa his qui ea vellent, sicut a parentibus
per Legem acceperant custodire, minus me posuisse, illo duntaxat tempore,
quo primum fidei gratia revelata est: tunc enim hoc non erat perniciosum.
Progressu vero temporis illae observationes ab omnibus Christianis
desererentur: ne si tunc fieret, non discerneretur quod Deus populo suo per
Moysen praecepit, ab eo quod in templis daemoniorum spiritus immundus
instituit. Proinde potius culpanda est negligentia mea: quia hoc non addidi,
quam objurgatio tua. Verumtamen longe antequam litteras tuas accepissem,
scribens contra Faustum Manichaeum, quomodo eumdem locum, quamvis breviter
explicaverim, et hoc illic non praetermiserim; et legere poterit, si non
dedignetur benignitas tua, et a carissimis nostris, per quos nunc haec scripta
misi, quomodo volueris, tibi fides fiet, illud me ante dictasse: mihique de
animo meo crede, quod coram Deo loquens, jure caritatis exposco, nunquam mihi
visum fuisse, etiam nunc Christianos ex Judaeis factos sacramenta illa vetera
quolibet affectu, quolibet animo celebrare debere, aut eis ullo modo licere;
cum illud de Paulo semper ita senserim, ex quo illius mihi litterae
innotuerunt: sicut nec tibi videtur hoc tempore cuiquam esse simulanda ista,
cum hoc fecisse Apostolos credas."
18. "Proinde sicut tu e contrario loqueris, et licet reclamante,
sicut scribis, mundo, libera voce pronuntias, caeremonias Judaeorum et
perniciosas esse, et mortiferas Christianis; et quicumque eas observaverit,
sive ex Judaeis, sive ex gentibus, cum in barathrum diaboli devolutum: ita ego
hanc vocem tuam omnino confirmo, et addo: Quicumque eas observaverit, sive ex
Judaeis, sive ex gentibus, non solum veraciter, verum etiam simulate, cum in
barathrum diaboli devolutum. Quid quaeris amplius? Sed sicut tu simulationem
Apostolorum ab hujus temporis ratione secernis, ita ego Pauli Apostoli veracem
tunc in his omnibus conversationem ab hujus temporis, quamvis minime simulata
caeremoniarum Judaicarum observatione, secerno; quoniam tunc fuit approbanda,
nunc detestanda. Ita quamvis legerimus: Lex et Prophetae usque ad Joannem
Baptistam (Luc. 16. 16); et quia propterea quaerebant Judaei
Christum interficere, quia non solum solvebat sabbatum, sed et Patrem suum
dicebat Deum, aequalem se faciens Deo (Joan. 5, 18): et quia gratiam
pro gratia accepimus (Joan. 1. 16): et quoniam Lex per Moysen
data est, gratia autem et veritas per Jesum Christum facta est (Ibid.
17): et per Jeremiam promissum est, daturum Deum Testamentum novum domui
Juda, non secundum Testamentum quod disposuit patribus eorum (Jerem. 31. 31.
32): non tamen arbitror ipsum Dominum fallaciter a parentibus circumcisum.
Aut si hoc propter aetatem minime prohibebat, nec illud arbitror eum dixisse
fallaciter lepreso, quem certe non illa per Moysen praecepta observatio, sed
ipse mandaverat: Vade et offer pro te sacrificium quod praecepit Moyses in
testimonium illis (Marc. 1. 44). Nec fallaciter ascendit ad diem
festum usque adeo non causa ostentationis coram hominibus, ut non evidenter
ascenderit, sed latenter" (Joan. 7. 10).
19. "At enim dixit idem Apostolus: Ecce ego Paulus dico vobis,
quia si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit (Gal. 5. 2).
Decepit ergo Timotheum, et fecit ei nihil prodesse Christum? An quia hoc
fallaciter factum est, ideo non obfuit? At ipse hoc non posuit: nec ait, si
circumcidamini veraciter, sicut nec fallaciter, sed sine ulla exceptione dixit:
Si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit. Sicut ergo tu vis hic
locum dare sententiae tuae, ut velis subintelligi, nisi fallaciter, ita non
impudenter flagito, ut etiam nos illic intelligere sinas eis dictum: si
circumcidamini, qui propterea volebant circumcidi, quod aliter se putabant
in Christo salvos esse non posse. Hoc ergo animo, hac voluntate, ista
intentione quisquis tunc circumcidebatur, Christus ei nihil omnino proderat;
sicut alibi aperte dicit, Nam, si per Legem justitia, ergo Christus gratis
mortuus est (Gal. 2. 21). Hoc ergo declarat, quod et ipse
commemorasti, Evacuati estis a Christo, qui in Lege justificamini, a gratia
excidistis (Gal. 5. 4). Illos itaque arguit, qui se justificari in
Lege credebant; non qui legitima illa in ejus honorem, a quo mandata sunt
observabant intelligentes, et qua praenuntiandae veritatis ratione mandata
sint, et quousque debeant perdurare. Unde est illud quod ait: Si spiritu
ducimini, non adhuc estis sub Lege (Ibid. 18). Unde, velut colligis,
apparet, qui sub Lege est, non dispensative, ut nostros putas voluisse majores;
sed vere, ut ego intelligo, cum Spiritum Sanctum non habere."
20. "Magna mihi videtur quaestio, quid sit esse sub Lege sic,
quemadmodum Apostolus culpat. Neque enim propter circumcisionem hoc eum
arbitror dicere, aut illa sacrificia, quae tunc facta a patribus, nunc a
Christianis non fiunt, et caetera hujusmodi, sed hoc ipsum etiam quod Lex
jubet: Non concupisces (Exod. 20. 17), quod fatemur certe
Christianos debere observare, atque evangelica maxime illustratione praedicari.
Legem dicit esse sanctam, et mandatum sanctum et justum et bonum (Rom. 7.
12). Deinde subjungit, Quod ergo bonum est, mihi factum est mors? Absit:
sed peccatum ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem, ut fiat
supra modum peccator, aut peccatum, per mandatum (Ibid. v. 13). Quod
autem hic dicit, peccatum per mandatum fieri supra modum, hoc alibi ait: Lex
subintravit, ut abundaret delictum. Ubi autem abundavit delictum,
superabundavit et gratia (Rom. 5. 20). Et alibi, cum superius de
dispensatione gratiae loqueretur, quod ipsa justificet, velut interrogans ait. Quid
ergo Lex? Atque huic interrogationi continuo respondit: Praevaricationis
gratia posita est, donec veniet semen, cui promissum est (Gal. 3. 19).
Hos ergo damnabiliter dicit esse sub Lege, quos reos facit Lex, non implentes
Legem, dum non intelligendo gratiae beneficium ad facienda Dei praecepta, quasi
de suis viribus superba elatione praesumunt. Plenitudo enim Legis caritas
(Rom. 13. 10). Caritas vero Dei diffusa est in cordibus nostris,
non per nosipsos, sed per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis (Rom.
5. 5). Sed huic rei quantum satis est explicandae, prolixior fortasse et
sui proprii voluminis sermo debetur. Si ergo illud, quod Lex ait, Non
concupisces (Rom. 13. 9), si humana infirmitas gratia Dei adjuta non
fuerit, sub se reum tenet, et praevaricatorem potius damnat, quam liberat
peccatorem, quanto magis illa, quae significationis causa praecepta sunt,
circumcisio, et caetera, quae revelatione gratiae latius innotescente, necesse
fuerat aboleri, justificare neminem poterant? Non tamen ideo fuerant tanquam
diabolica gentium sacrilegia fugienda, etiam cum ipsa gratia jam coeperat
revelari, quae umbris talibus fuerat praenuntiata; sed permittenda paululum
eis, maxime qui ex illo populo, cui data sunt, venerant. Postea vero tanquam
cum honore sepulta sunt, a Christianis omnibus irreparabiliter deserenda."
21. "Hoc autem, quod dicis (non dispensative, ut nostri voluere
majores), quid sibi vult, oro te? Aut enim hoc est, quod ego appello officiosum
mendacium, ut haec dispensatio sit officium, velut honeste mentiendi: aut quid
aliud sit, omnino non video, nisi forte, addito nomine dispensationis, fiat
[al. fit] ut mendacium non sit mendacium: quod si absurdum est; cur ergo
non aperte dicis officiosum mendacium defendendum, nisi forte nomen te movet:
quia non tam usitatum est in Ecclesiasticis libris vocabulum Officii, quod
Ambrosius noster non timuit, qui suos quosdam libros utilium praeceptionum
plenos, de Officiis voluit appellare. An si officiose mentiatur quisque
culpandus est; si dispensative, approbandus? Rogo te, mentiatur ubi elegerit
qui hoc putat: quia et in hoc magna quaestio est, sit ne aliquando mentiri viri
boni, imo viri Christiani, qualibus dictum est, Sit in ore vestro, est, est,
non, non, ut non sub judicio decidatis? (Jac. 5. 12; Matth. 5. 37.)
Et qui cum fide audiunt, Perdes omnes qui loquuntur mendacium" (Ps.
5. 7).
22. "Sed haec, ut dixi, et alia et magna quaestio est: eligat quod
voluerit, qui hoc existimat, ubi mentiatur, dum tamen a scribentibus auctoribus
sanctarum Scripturarum, et maxime Canonicarum, inconcusse credatur, et
defendatur omnino abesse mendacium: ne dispensatores Christi, de quibus dictum
est, Hic jam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis inveniatur (1.
Cor. 4. 2), tanquam magnum aliquid sibi fideliter didicisse videantur, pro
veritatis dispensatione mentiri, cum ipsa fides in latino sermone ab eo dicatur
appellata, quia fit quod dicitur. Ubi autem fit quod dicitur, mentiendi utique
non est locus. Fidelis igitur dispensator Apostolus Paulus procul dubio nobis
exhibet in scribendo fidem: quia veritatis dispensator erat, non falsitatis. Ac
per hoc verum scripsit, vidisse se Petrum non recte ingredientem ad veritatem
Evangelii, eique in faciem restitisse, quod gentes cogeret judaizare (Gal 2.
14). Ipse vero Petrus, quod a Paulo fiebat utiliter libertate caritatis,
sancta ac benigna pietate humilitatis accepit: atque ita rarius et sanctius
exemplum posteris praebuit, quo non dedignarentur sicubi forte recti tramitem
reliquissent, etiam a posterioribus corrigi; quam Paulus, quo confidenter
auderent, etiam minores majoribus pro defendenda Evangelica veritate, salva
fraterna caritate resistere. Nam cum satius sit, a tenendo itinere in nullo,
quam in aliquo declinare; MULTO EST tamen mirabilius et laudabilius, libenter
accipere corrigentem, quam audacter corrigere deviantem. Est laus itaque justae
libertatis in Paulo et sanctae humilitatis in Petro: quae, quantum mihi pro
modulo meo videtur, magis fuerat adversus calumniantem Porphyrium defendenda,
quam ut ei daretur obtrectandi major occasio, qua multo mordacius criminaretur
Christianos fallaciter vel suas litteras scribere, vel Dei sui sacramenta
tractare."
23. "Flagitas a me, ut aliquem saltem unum ostendam, cujus in hac
re sententiam sita secutus, cum tu tam plures nominatim commemoraveris, qui te
in eo, quod astruis praecesserunt; petens ut in eo, quod te reprehendo
errantem, patiar te errare cum talibus; quorum ego fateor neminem legi; sed cum
ferme sex, vel septem, horum quatuor auctoritatem tu quoque infringis. Nam
Laodicenum, cujus nomen taces, de Ecclesia dicis nuper egressum; Alexandrum
autem veterem haereticum; Origenem vero ac Dydimum reprehensos abs te, lego in
recentioribus quaestionibus, quamvis Origenem mirabiliter ante laudaveris. Cum
his ergo errare puto, quia nec te ipse patieris; quamvis hoc perinde dicatur ac
si in hac sententia non erraverint. Nam quis est, qui se velit cum quolibet
errare? Tres igitur restant, Eusebius Emisenus, Theodorus Heracleotes, et quem
paulo post commemoras, Joannes, qui dudum in Pontificali gradu
Constantinopolitanam rexit Ecclesiam."
24. "Porro si quaeras, vel recolas, quid hinc senserit noster
Ambrosius: quid noster itidem Cyprianus, invenies fortasse, nec nobis defuisse,
quos in eo, quod asserimus, sequeremur, quanquam sicut paulo ante dixi,
TANTUMMODO Scripturis Canonicis hanc ingenuam debeam servitutem, qua eas solas
ita sequar, ut conscriptores earum nihil in eis omnino errasse, nihil
fallaciter posuisse non dubitem. Proinde cum quaero tertium, ut tres etiam ego
tribus opponam, possem quidem, ut arbitror, facile reperire, si multa legissem.
Verumtamen ipse mihi pro his omnibus, imo supra hos omnes Apostolus Paulus
occurrit: ad ipsum confugio; ad ipsum ab omnibus qui aliud sentiunt litterarum
tractatoribus provoco, ipsum interrogans interpello et requiro in eo, quod
scripsit ad Galatas, vidisse se Petrum non recte ingredientem ad veritatem
Evangelii, eique in faciem propterea restitisse, quod illa simulatione gentes
judaizare cogebat (Galat. 2. 14), utrum verum scripserit, an forte
nescio qua dispensativa falsitate mentitus sit. Et audio eum paulo superius, in
ejusdem narrationis exordio religiosa voce mihi clamantem, Quae autem scribo
vobis, ecce coram Deo quia non mentior" (Gal. 1. 20).
25. "Dent veniam quilibet aliud opinantes; ego magis credo tanto
Apostolo in suis litteris juranti, quam cuique doctissimo de alienis
disputanti. Nec dici timeo, me sic Paulum defendere, quod non simularit errorem
Judaeorum, sed vere fuerit in errore. Quoniam neque simulabat errorem qui
libertate Apostolica, sicut illi tempori congruebat, vetera illa sacramenta,
ubi opus erat agendo, commendabat ea, non solum Satanae versutia decipiendis
hominibus, sed Dei providentia, praenuntiandis rebus futuris prophetice
constituta. Nec vere fuerat in errore Judaeorum, qui non solum noverat, sed
etiam instanter et acriter praedicabat eos errare, qui putabant gentibus
imponenda, vel justificationi quorumcumque fidelium necessaria."
26. "Quod autem dixi eum factum Judaeis tanquam Judaeum, et
tanquam gentilem gentibus, non mentientis astu, sed compatientis affectu
quemadmodum dixerim, parum mihi visus es attendisse; imo ego fortasse non satis
hoc explanare potuerim. Neque enim hoc ideo dixi, quod misericorditer illa
simulaverit; sed quia sic ea non simulavit, quae faciebat similia Judaeis;
quemadmodum nec illa quae faciebat similia gentibus, quae tu quoque
commemorasti: atque in eo me, quod non ingrate fateor, adjuvisti. Cum enim abs
te quaesissem in epistola mea, quomodo putetur ideo factus Judaeis tanquam
Judaeus, quia fallaciter suscepit sacramenta Judaeorum, cum et gentibus tanquam
gentilis factus sit, nec tamen suscepit fallaciter sacrificia gentium: tu
respondisti in eo factum gentibus tanquam gentilem, quod praeputium receperit;
quod indifferenter permiserit vesci cibis, quos damnant Judaei. Ubi ego quaero:
utrum et hoc simulate fecerit? Quod si absurdissimum atque falsissimum est: sic
ergo et illa, in quibus Judaeorum consuetudini congruebat libertate prudenti,
non necessitate servili, aut quod est indignius, dispensatione fallaci potius
quam fideli."
27. "Fidelibus enim, et his qui cognoverunt veritatem, sicut ipse
testatur (nisi forte et hic fallit) omnis creatura Dei bona est, et
nihil abjiciendum, quod cum gratiarum actione accipitur (1. Tim. 4. 4).
Ergo et ipsi Paulo non solum viro, verum etiam dispensatori maxime fideli, non
solum cognitori, verum etiam doctori veritatis, omnis utique in cibis creatura
Dei, non simulate, sed vere bona erat. Cur igitur nihil simulate suscipiendo
sacrorum, caeremoniarumque gentilium, sed de cibis et praeputio vera sentiendo,
atque docendo, tamen tanquam gentilis factus est gentibus, et non potuit fieri
tanquam Judaeus Judaeis, nisi fallaciter suscipiendo sacramenta Judaeorum? Cur
oleastro inserto observavit dispensationis veracem fidem: et naturalibus ramis
non extra, sed in arbore constitutis, nescio quod dispensatoriae velamen
simulationis obtendit? Cur factus tanquam gentilis gentibus, quod sentit docet,
quod ait, sentit: factus autem tanquam Judaeus Judaeis, aliud claudit in
pectore, aliud promit in verbis, in factis, in scriptis? Sed absit hoc sapere. Utrisque
enim debebat caritatem de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta.
Ac per hoc omnibus omnia factus est, ut omnes lucrifaceret, non mentientis
astu, sed compatientis affectu, id est, non omnia mala hominum fallaciter
agendo; sed aliorum omnium malis omnibus, tanquam si sua essent, misericordis
medicinae diligentiam procurando."
28. "Cum itaque illa Testamenti veteris sacramenta, etiam sibi
agenda minime recusabat, non misericorditer fallebat; sed omnino non fallens,
atque hoc modo a Domino Deo illa usque ad certi temporis dispensationem jussa
esse commendans, a sacrilegis sacris gentium distinguebat. Tunc autem, non
mentientis astu, sed compatientis affectu, Judaeis tanquam Judaeus fiebat,
quando eos ab illo errore, quo vel in Christum credere nolebant, vel per vetera
sacerdotia sua caeremoniarumque observationes se a peccatis posse mundari,
fierique salvos existimabant: sic liberare cupiebat tanquam ipse illo errore
teneretur: diligens utique proximum tanquam seipsum, et haec aliis faciens, quae
sibi ab aliis fieri vellet, si hoc illi opus esset. Quod cum Dominus monuisset,
adjunxit: Haec est enim Lex et Prophetae" (Marc. 22. 40).
29. "Hunc compatientis affectum, in eadem Epistola ad Galatas
praecipit, dicens: Si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto,
vos qui spirituales estis, instruite hujusmodi in spiritu lenitatis, intendens
teipsum, ne et tu tenteris (Gal. 6. 1). Vide si non dixit: fiere
tanquam ille, ut illum lucrifacias. Non utique, ut ipsum dilectum fallaciter
ageret; aut se id habere simularet: sed ut in alterius delicto, quid etiam sibi
accidere posset, attenderet, atque ita alteri, tanquam sibi ab altero vellet,
misericorditer subveniret, hoc est, non mentientis astu, sed cum patientis
affectu. Sic Judaeo, sic gentili, sic cuilibet homini Paulus in errore, vel
peccato aliquo constituto, non simulando, quod non erat, sed compatiendo, quia
esse potuisset, tanquam qui se hominem cogitaret, omnibus omnia factus est, ut
omnes lucrifaceret."
30. "Teipsum, si placet, obsecro, te paulisper intuere: teipsum,
inquam, erga meipsum; et recole, vel si habes conscripta, relege verba tua in
illa epistola, quam mihi per fratrem nostrum, jam collegam meum Cyprianum
breviorem misisti, quam veraci, quam germano, quam pleno caritatis affectu, cum
quaedam me in te commisisse expostulasses graviter, subjunxisti: (In hoc
laeditur amicitia, in hoc necessitudinis jura violantur, ne videamur certare
pueriliter et fautoribus invicem, vel detractoribus nostris tribuere materiam
cotendendi.): Haec abs te verba, non solum ex animo dicta, sentio, verum etiam
benigno animo ad consulendum mihi. Deinde [al. Denique] addis, quod
etiam si non adderes, appareret, et dicis (Haec scribo, quia te pure et
Christiane diligere cupio, nec quidquam in mea mente retinere quod distet a
labiis): O vir sancte mihique (ut Deus videt animam meam) veraci corde dilecte,
hoc ipsum, quod posuisti in litteris tuis, quo te mihi exposuisse non dubito,
hoc ipsum omnino Apostolum Paulum credo exhibuisse in litteris suis, non uni
cuilibet homini, sed Judaeis, et Graecis, et omnibus gentibus filiis suis, quos
in Evangelio genuerat, et quos pariendo parturiebat: et deinde posterorum tot
millibus fidelium Christianorum, propter quos illa memoriae mandabatur [al. commendabatur]
epistola, ut nihil in sua mente retineret, quod distaret a labiis."
31. "Certe factus es etiam tu, tanquam ego, non mentientis astu,
sed compatientis affectu, cum cogitares tam me non relinquendum in ea culpa, in
quam me prolapsum existimasti, quam nec te velles, si co modo prolapsus esses.
Unde agens gratias benevolae menti erga me tuae, simul posco ut etiam mihi non
succenseas, quod cum in opusculis tuis aliqua me moverent, motum meum intimavi
tibi: hoc erga me ab omnibus servari [al. observari] volens, quod erga
te ipse servari, ut quidquid improbandum putant in scriptis meis, nec laudent
subdolo pectore, nec ita reprehendant apud alios, ut taceant apud me; hinc
potius existimans laedi amicitiam, et necessitudinis jura violari. Nescio enim
utrum amicitiae Christianae putandae sint, in quibus magis valet vulgare
proverbium, Obsequium amicos, veritas odium parit, quam Ecclesiaticum, Fideliora
sunt vulnera amici, quam voluntaria oscula inimici."
32. "Proinde carissimos nostros, qui nostris laboribus
sincerissime favent, hoc potius quanta possumus instantia doceamus, quo sciant
fieri posse, ut inter carissimos aliquid alterutro sermone contradicatur, nec
tamen ipsa caritas minuatur, nec veritas odium pariat, quae debetur amicitiae;
sive illud verum sit, quod contradicitur, sive corde veraci qualecumque sit
dicitur, non retinendo in mente, quod a labiis distet. Credant igitur fratres
nostri, familiares tui, quibus testimonium perhibes, quod sint vasa Christi, me
invito factum, nec mediocrem de hac re dolorem inesse cordi meo, quod litterae
meae prius in multorum manus venerunt [al. venerint], quam ad te, ad
quem scriptae sunt, pervenire potuerunt. Quo autem modo id acciderit, et longum
est enarrare [al. narrare], et, nisi fallor, superfluum: cum sufficiat
si quid mihi in hoc creditur, non eo factum animo, quo putatur; nec omnino meae
fuisse voluntatis, aut dispositionis, aut consensionis, aut saltem
cogitationis, ut fieret. Hoc si non credunt, quod Deo teste loquor, quid
amplius faciam non habeo. Ego tamen absit, ut eos credam, haec tuae sanctitati
malevola mente suggerere ad excitandas inter nos inimicitias; quas misericordia
Domini Dei nostri avertat a nobis; sed, sine ullo nocendi animo, facile de
homine humana vitia suspicari. Hoc enim me de illis aequum est credere, si vasa
sunt Christi, non in contumeliam, sed in honorem facta, et disposita in domo
magna a Deo , ad omne opus bonum. Quod si post hanc attestationem meam, si in
notitiam eorum venerit; facere voluerint; quam non recte faciant, et tu
vides."
33. "Quod sane scripseram, nullum me librum adversus te Romam
misisse, ideo scripseram, quia et libri nomen ab ipsa epistola discernebam.
Unde omnino nescio quid aliud te audisse existimaveram; et Romam nec ipsam
epistolam, sed tibi miseram; et adversus te non esse arbitrabar, quod
sinceritate amicitiae, sive admonendum, sive ad te, vel me abs te corrigendum
fecisse me noveram. Exceptis autem familiaribus tuis, teipsum obsecro per
gratiam, qua redempti sumus, ut quaecumque tua bona, quae Domini bonitate tibi
concessa sunt, in litteris meis posui, non me existimes insidioso blandiloquio
posuisse. Si quid autem in te peccavi, dimittas mihi. Nec illud, quod de nescio
cujus Poetae facto ineptius fortasse, quam litteratius a me commemoratum est,
amplius quam dixi, ad te trahas: cum continuo subjecerim, non hoc ideo me
dixisse, ut oculos cordis reciperes, quos absit unquam ut amiseris; sed ut
adverteres, quos sanos ac vigiles haberes. Propter solam ergo si scripserimus
aliquid, quod scripto posteriore destruere debeamus, imitandam, non propter
Stesichori caecitatem, quam cordi tuo nec tribui, nec timui, attengendum illud
existimavi: atque identidem rogo, ut me fidenter corrigas, ubi mihi hoc opus
esse perspexeris. Quanquam enim secundum honorum vocabula, quae jam Ecclesiae
usus obtinuit: Episcopatus Presbyterio major sit: tamen in multis rebus
Augustinus Hieronymo minor est: LICET ETIAM a minore quolibet non sit
refugienda, vel dedignanda correctio."
34. "De interpretatione tua jam mihi persuasisti, qua utilitate
Scripturas volueris transferre de Hebraeis; ut scilicet ea, quae a Judaeis
praetermissa, vel corrupta sunt, proferres in medium: Sed insinuare digneris
peto, a quibus Judaeis, utrum ab eis ipsis, qui ante adventum Domini
interpretati sunt; et si ita est, quibus, vel quonam eorum; an ab istis
posterius, qui propterea putari possunt, aliqua de codicibus Graecis vel
subtraxisse, vel in eis corrupisse, ne illis testimoniis de Christiana fide
convincerentur? Illi autem anteriores cur hoc facere voluerint, non invenio.
Deinde nobis mittas, obsecro interpretationem tuam de Septuaginta; quam te
edidisse nesciebam. Librum quoque tuum, cujus mentionem fecisti, de optimo
genere interpretandi, cupio legere; et adhuc nosse quomodo coaequanda sit
in interprete peritia linguarum, conjecturis corum, qui scripturas edisserendo
pertractant; quos necesse est, etiamsi rectae atque unius fidei fuerint, varias
parere in multorum locorum obscuritate sententias: quamvis nequaquam ipsa
varietas ab ejusdem fidei unitate discordet; sicut etiam unus tractator, secundum
eamdem fidem, aliter atque aliter eumdem locum potest exponere, quia hoc ejus
obscuritas patitur."
35. "Ideo autem desidero interpretationem tuam de Septuaginta, ut
et tanta Latinorum interpretum, qui qualescumque hoc ausi sunt, quantum
possumus imperitia careamus: et hi, qui me invidere putant utilibus laboribus
tuis, tandem aliquando, si fieri potest, intelligant, propterea me nolle tuam
ex Hebraeo interpretationem in Ecclesiis legis, ne contra Septuaginta
auctoritatem, tanquam novum aliquid proferentes, magno scandalo perturbemus
plebes Christi, quarum aures, et corda illam interpretationem audire
consueverunt, quae etiam ab Apostolis approbata est. Unde et illud apud Jonam
virgultum (Jona. 4. 6), si in Hebraeo nec hedera est, nec cucurbita, sed
nescio quid aliud, quod trunco suo nixum, nullis sustentandum adminiculis
erigatur; mallem jam in omnibus Latinis cucurbitam legi. Non enim
frustra hoc puto Septuaginta posuisse, nisi quia et huic si mile
sciebant."
36. "Satis me, imo fortasse plus quam satis, tribus epistolis tuis
respondisse arbitror; quarum duas per Cyprianum accepi, unam per Firmum.
Rescribe quod visum fuerit ad nos vel alios instruendos. Dabo autem operam
diligentiorem quantum me adjuvat Dominus, ut litterae, quas ad te scribo, prius
ad te perveniant, quam ad quemquam, a quo latius dispergantur. Fateor enim, nec
mihi hoc fieri velle de tuis ad me, quod de meis ad te factum justissime
expostulas. Tamen placeat nobis invicem non tantum caritas, verum etiam
libertas amicitiae; nec apud me taceas, vel ego apud te, quod in nostris
litteris vicissim nos movet; eo scilicet animo qui oculis Dei, in fraterna
dilectione, non displicet. Quod si inter nos fieri posse sine ipsius
dilectionis perniciosa offensione non putas; non fiat. Illa enim caritas, quam
tecum habere velim, profecto major est: sed melius haec minor, quam nulla
est."
Epistola CXVII
(alias 47; scripta anno 405)
Ad Matrem Et Filiam in Gallia commorantes
Docet viduis et virginibus vitandam esse domesticam consuetudinem eorum, unde
sit periculum vel pudicitiae, vel famae. Argumentum epistolae ipse copiosius
exponit in Praefatione.
Praefatio
1. Retulit mihi quidam frater e Gallia, se habere sororem virginem,
matremque viduam, quae in eadem urbe divisis habitarent cellulis: et vel ob
hospitii solitudinem, vel ob custodiendas facultatulas, praesules sibi quosdam
Clericos assumpsissent; ut majore dedecore jungerentur alienis, quam a se
fuerant separatae. Cumque ego ingemiscerem, et multo plura tacendo quam
loquendo significarem. Quaeso te, inquit, corripias eas litteris tuis, et ad
concordiam revoces; ut mater filiam, et filia matrem agnoscat. Cui ego:
Optimam, inquam, mihi injungis provinciam: ut alienus conciliem, quas filius
fraterque non potuit. Quasi vero Episcopalem cathedram teneam, et non clausus
cellula, ac procul a turbis remotus, vel praeterita plangam vitia, vel vitare
nitar praesentia. Sed et incongruum est latere corpore, et lingua per totum
orbem vagari. Et ille: Nimium, ait, formidolosus es. Ubi illa quondam constantia,
in qua multo sale orbem defricans, Lucillianum quippiam retulisti? Hoc est,
aio, quod me fugat, et labra dividere non sinit. Postquam enim arguendo
crimina, factus sum criminosus, et juxta tritum vulgi sermone proverbium:
Jurgantibus, et negantibus cunctis, nec aures me credo habere, nec tactum:
ipsique parietes in me maledicto resonarunt, et in me psallebant qui
bibebant vinum (Psal. 68): coactus malo tacere didici, rectius esse
arbitrans, ponere custodiam ori meo, et ostium munitum labiis meis (Psal.
38), quam declinare cor meum in verba malitiae: et dum carpo vitia,
in vitium detractionis incurrere. Quod cum dixissem: Non est, inquit,
detrahere, verum dicere; nec privata correptio generalem facit doctrinam; cum
aut rarus, aut nullus sit, qui sub hujus culpae rea tum cadat. Quaeso ergo te,
ne me tanto itinere vexatum, frustra venisse patiaris. Scit enim Dominus, quod
post visionem sanctorum Locorum, hanc vel maxime causam habui, ut cum tuis
litteris sorori mederer ac matri. Et ego: Jamjam, inquam, quod vis faciam: nam
et epistolae transmarinae sunt, et specialiter sermo dictatus, raro potest
invenire quos mordeat. Te autem obsecro, ut clam sermonem hunc habeas. Cumque
portaveris eum pro viatico, si auditus fuerit, laetemur pariter, si autem
contemptus fuerit, quod et magis reor, ego verba perdiderim, tu itineris
longitudinem.
Explicit Praefatio
2. Primum vos scire cupio soror et filia, me non idcirco scribere, quia
aliquid de vobis sinistrum suspicer; sed ne caeteri suspicentur vestram me
orare concordiam. Alioquin (quod absit) si peccatorum vos existimarem glutino
cohaesisse, nunquam scriberem; sciremque me surdis narrare fabulam. Deinde hoc
obsecro, ut si mordacius quippiam scripsero, non tam meae putetis austeritatis
[al. auctoritatis] esse, quam morbi. Putridae carnes ferro curantur et
cauterio: venena serpentino pelluntur antidoto. Quod satis dolet, majori dolore
expellitur. Ad extremum hoc dico, quod si etiam haec conscientia criminis
vulnus non habeat, habet tamen fama ignominiam. Mater et filia, nomina
pietatis, officiorum vocabula, vincula naturae, secunda post Deum foederatio.
Non est laus, si vos diligitis: scelus est, quod odistis. Dominus Jesus
subjectus erat parentibus suis (Luc. 2): venerabatur matrem, cujus erat
ipse pater. Colebat nutritium, quem nutriverat: gestatumque se meminerat
alterius utero, alterius brachiis. Unde et in cruce pendens, commendat parentem
discipulo (Joan. 19), quam nunquam ante crucem dimiserat.
3. Tu vero, filia (jam enim desino ad matrem loqui, quam forsitan et
aetas et imbecillitas, ac solitudo excusabilem facit) tu, inquam, filia, ejus
domum angustam judicas, cujus non tibi fuit venter angustus? Decem mensibus
utero clausa vixisti, et uno die in uno cubiculo cum matre non duras? An oculos
ejus ferre non potes? et, quae [al. quia] omnes motus tuos, utpote illa,
quae genuit, quae aluit, et ad hanc perduxit aetatem, facilius intelligit,
testem domesticam fugis? Si virgo es, quid times diligentem custodiam? si
corrupta, cur non palam nubis? Secunda post naufragium tabula est, quod male
coeperis, saltem hoc remedio temperare. Neque vero hoc dico, quod post peccatum
tollam poenitentiam, ut quod male coepit, male perseveret [al. coeperis et
perseveres]: sed quod desperem in istiusmodi copula divulsionem. Alioqui si
ad matrem migraveris post ruinam, facilius poteris cum ea plangere, quod per
illius absentiam perdidisti. Quod si adhuc integra es, et non perdidisti, serva
ne perdas. Quid tibi necesse est in ea versari domo, in qua necesse habes
quotidie aut perire, aut vincere? Quisquamne mortalium juxta viperam securos
somnos capit? quae etsi non percutiat, certe sollicitat. Securius est perire
non posse, quam juxta periculum non perisse. In altero tranquillitas est, in
altero gubernatio. Ibi gaudemus, hic evadimus.
4. Sed forte respondeas: Non bene morata mater est, res saeculi cupit,
amat divitias, ignorat jejunium, oculos stibio linit, vult compta procedere, et
nocet proposito meo, nec possum cum hujusmodi vivere. Primum quidem etiamsi
talis est, ut causaris, majus habebis praemium, si talem non deseras. Illa te
diu portavit in utero, diu aluit, et difficiliores infantiae mores blanda
pietate sustinuit. Lavit pannorum sordes, et immundo saepe foedata est
stercore. Assedit aegrotanti; et quae pro te sua fastidia sustinuit, tua quoque
passa est. Ad hanc perduxit aetatem; ut Christum amares, docuit. Non tibi
displiceat ejus conversatio, quae te sponso tuo virginem consecravit. Quod si
ferre non potes et delicias ejus fugis: atque (ut hoc vulgo solet dici)
saecularis est mater, habes alias virgines, habes sanctum pudicitiae chorum.
Quid matrem deserens, eum eligis [al. diligis], qui forsitan suam
reliquit sororem et matrem? Illa difficilis; sed iste facilis. Illa jurgatrix:
ergo iste placabilis. Quaero, utrum virum secuta sis, an postea inveneris? Si
eum secuta es, manifestum est matrem reliqueris. Si postea reperisti, ostendis
quid in matris hospitio non potueris invenire. Durus dolor est, et meo mucrone
me vulnerans. Qui ambulat, inquit, simpliciter, ambulat confidenter
(Prov. 10). Tacerem, si me non morderet conscientia, et in aliis meum
crimen non reprehenderem: nec per trabem oculi mei alterius festucam viderem.
Nunc autem cum inter fratres procul habitans, eorumque fruens contubernio
honeste sub arbitris, et videam raro, et videar: impudentissimum est hujus te
verecundiam non sequi, cujus sequi testeris exemplum. Quod si dixeris: Et mihi
sufficit conscientia mea: habeo Deum judicem, qui meae vitae est testis; non
curo quid loquantur homines: audi Apostolum scribentem: Providentes bona,
non solum coram Deo, sed etiam coram omnibus hominibus (Rom. 12). Si
quis te carpit, quod sis Christiana, quod sis virgo, ne cures, quod ideo
dimiseris matrem, ut in monasterio inter virgines viveres: talis detractio laus
tua est. UBI NON LUXURIA in puella Dei, sed duritia carpitur, crudelitas ista
pietas est. Illum enim praefers [al. praeferas] matri, quem praeferre
juberis et animae tuae. Quem si et ipsa praetulerit, et filiam te sentiet et
sororem.
5. Quid igitur? scelus est sancti viri habere contubernium? Obtorto
collo me in jus trahis ut aut probem quod nolo, aut multorum invidiam subeam.
Sanctus vir nunquam a matre filiam sejungit: utramque suscipit, et utramque
veneratur. Sit quamlibet sancta filia, mater vidua indicium castitatis est. Si
coaevus tuus est ille nescio quis, matrem tuam honoret ut suam: si senior, te
ut filiam diligat, et parentis subjiciat disciplinae. Non expedit amborum
famae, plus te illum amare quam matrem: ne non videatur in te affectum eligere,
sed aetatem. Et haec dicerem, si fratrem Monachum non haberes, si domesticis
careres praesidiis. Nunc vero, proh dolor. inter matrem atque germanum, et
matrem viduam, fratremque Monachum, cur se alienus interserit? Bonum quidem
est, ut te et filiam noveris et sororem. Si autem utrumque non potes, et mater
quasi dura respuitur, saltem frater placeat. Si frater asperior est, mollior
sit illa quae genuit. Quid palles? quid aestuas? quid vultum rubore suffundis,
et trementibus labiis impatientiam pectoris contestaris? Non superat amorem
matris et fratris, nisi solius uxoris affectus.
6. Audio praeterea te suburbana rura, villarum amoenitates cum
affinibus atque cognatis, et istiusmodi generis hominibus circumire. Nec dubito
quin vel consobrina, vel soror sit, in quarum solatium novi generis ducaris
assecla. Absit quippe, ut quamvis proximi sint et cognati, virorum te suspicer
captare consortia. Obsecro ergo te, virgo, ut mihi respondeas: Sola vadis in
comitatu propinquorum, an cum amasio tuo? Quamvis sis impudens, saecularium
oculis eum ingerere non audebis. Si enim hoc feceris, et te et illum familia
universa cantabit: vos cunctorum digiti denotabunt: ipsa quoque soror, aut
affinis, sive cognata, quae in adulationem tui, sanctum et Nonnum coram te
vocant, cum se paululum averterint, portentuosum ridebunt maritum. Siu autem
sola ieris (quod et magis existimo) utique inter servos adolescentes, inter
maritatas feminas atque nupturas, inter lascivas puellas, et comatos
liniatosque juvenes, furvarum vestium puella gradieris. Dabit tibi barbatulus
quilibet manum, sustentabit lassam; et pressis digitis, aut tentabitur, aut
tentabit. Erit tibi inter viros matronasque convivium: spectabis aliena oscula,
praegustatos cibos; et non absque scandalo tuo, in aliis sericas vestes,
auratasque miraberis. In ipso quoque convivio ut vescaris carnibus, quasi
invita cogeris. Ut vinum bibas, Dei laudabitur creatura. Ut laves balneis,
sordibus detrahetur: et omnes te, cum aliquid eorum, quae suadent, si
retrectans feceris, puram, simplicem, dominam, et vere ingenuam conclamabunt.
Personabit interim aliquis cantator ad mensam, et inter psalmos dulci
modulamine currentes, quoniam alienas non audebit uxores, te, quae custodem non
habes, saepius respectabit. Loquetur nutibus, et quidquid metuit dicere,
significabit affectibus. Inter has et tantas illecebras voluptatum, etiam
ferreas mentes libido domat: quae majorem in virginibus patitur famem, dum
dulcius putat omne quod nescit. Narrant gentilium fabulae, cantibus sirenarum
nautas isse in saxa praecipites: et ad Orphei citharam, arbores bestiasque, ac
silicum dura mollita. Difficile inter epulas servatur pudicitia. Nitens cutis
sordidum ostendit animum.
7. Legimus in scholis pueri, et spirantia in plateis aera perspeximus,
aliquem ossibus vix haerentem, illicitis arsisse amoribus, et ante vita
caruisse, quam peste. Quid tu facies puella sani corporis, delicata, pinguis,
rubens, aestuans inter carnes, inter vina, et balneas, juxta maritos [al. maritas],
juxta adolescentulos [al. adolescentulas]? Quae et si rogata non
feceris, tamen de forma putes testimonium, si rogeris. Libidinosa mens
ardentius inhonesta persequitur; et quod non licet, dulcius suspicatur. Vestis
ipsa vilis et pulla, animi tacentis indicium est; si rugam non habeat; si per
terram, ut altior videaris, trahatur; si de industria dissuta sit tunica, ut
aliquid intus appareat, operiatque quod foedum est, et aperiat quod formosum.
Caliga quoque ambulantis nigella ac nitens stridore ad se juvenes vocat.
Papillae fasciolis comprimuntur, et crispanti cingulo angustius pectus
arctatur. Capilli, vel in frontem, vel in aures defluunt. Palliolum interdum
cadit, ut candidos nudet humeros, et quasi videri noluerit, celat festina, quod
volens detexerat. Et quando in publico quasi per verecundiam operit faciem,
lupanarium [al. luparum] arte id solum ostendit, quod ostensum magis
placere potest.
8. Respondebis: Unde me nosti? et quomodo tam longe positus, jactas in
me oculos tuos? Fratris tui hoc mihi narraverunt lacrymae, et intolerabiles per
momenta singultus. Atque utinam ille mentitus sit, et magis timens hoc quam
arguens, dixerit. Sed mihi crede: nemo mentiens plorat. Dolet sibi praelatum
juvenem, non quidem comatum, non vestium sericarum, sed torosulum et in
sordibus delicatum qui ipse saeculum signet, textrinum teneat, pensa distribuat,
regat familiam, emat quidquid de publico necessarium est. Dispensator et
dominus, et praeveniens officia servulorum, quem omnes rodant famuli: et
quidquid domina non dederit, illum clamitent subtraxisse. Querulum servulorum
genus est, et quantacumque dederis, semper eis minus est. Non enim considerant
de quanto, sed quantum detur; doloremque suum solis, quod possunt,
obtrectationibus consolantur. Ille parasitum, iste impostorem, hic
haeredipetam, alius novo quolibet appellat vocabulo. Ipsum jactant assidere
lectulo, obstetrices adhibere languenti, portare matulam, calefacere lintea,
plicare fasciolas. Facilius mala credunt homines, et quodcumque domi fingitur,
rumor in publicum fit. Nec mireris, si ancillae et servuli de vobis ista
confingant, cum mater quoque idipsum queratur et frater.
9. Fac igitur quod moneo, quod precor, ut primum matri, dehinc, si id
fieri non potest, saltem fratri reconcilieris. Aut si ista tam cara nomina
hostiliter detestaris dividere, ab eo, quem tuis diceris praetulisse. Si autem
et hoc non potes (reverteris enim ad tuos, si illum possis deserere) vel
honestius sodali tuo utere. Separentur domus vestrae, dividaturque convivium,
ne maledici homines sub uno tectulo vos manentes, lectulum quoque criminentur
habere communem. Potes et ad necessitates tuas quale voluisti habere solatium,
et aliqua ex parte publica carere infamia. Quanquam cavenda sit macula, quae
nullo nitro secundum Jeremiam, nulla fullonum herba elui [al. dilui]
potest. Quando vis, ut te videat et invisat, adhibe arbitros, amicos, libertos
[al. liberos], servulos. Bona conscientia nullius oculos fugit. Intret,
intrepidus, securus exeat. Taciti oculi, et sermo silens, et totius corporis
habitus vel, trepidationem interdum, vel securitatem loquuntur. Aperi quaeso
aures tuas, et clamorem totius civitatis exaudi. Jam perdidistis vestra
vocabula, et mutuo ex vobis cognomina suscepistis: tu illius diceris, et ille
tuus. Haec mater audit et frater: paratique sunt, et precantur vos sibi
dividere; et privatam vestrae conjunctionis infamiam, laudem facere communem.
Tu esto cum matre, sit ille cum fratre. Audentius diliges sodalem fratris tui:
honestius amabit mater amicum filii, quam filiae suae. Quod si nolueris, si mea
monita rugata fronte contempseris, epistola tibi haec voce libera proclamabit:
Quid alienum servum obsides? quid ministrum Christi, famulum tibi facis?
Respice ad populum, singulorum facies intuere. Ille in Ecclesia legit, in te
aspiciunt universi: nisi quod pene licentia conjugali de tua infamia gloriaris.
Nec jam secreto dedecore potes esse contenta. Procacitatem, libertatem vocas. Facies
meretricis facta est tibi, nescis erubescere (Jerem. 3).
10. Iterum me malignum, iterum suspiciosum et rumigerulum clamitas. Egone
suspiciosus? egone malevolus? qui ut in principio epistolae praefatus sum, ideo
scripsi, quia non suspicabar. An tu negligens, dissoluta, contemptrix, quae
annos nata viginti quinque, adolescentem necdum bene barbatulum, ita brachiis
tuis, quasi cassibus inclusisti? Optimum revera paedagogum, qui te moneat, qui
asperitate frontis terreat. Et quanquam in nullis aetatibus libido sit tuta,
tamen vel cano capite, ab aperta defendit ignominia. Veniet, veniet tempus
(dies enim allabitur, dum ignoras) et iste formosulus tuus, quia cito senescunt
mulieres, maxime quae juxta viros sunt, vel ditiorem reperiet, vel juniorem.
Tunc te poenitebit consilii tui, et taedebit pertinaciae, quando et rem et
famam amiseris, quando quod male junctum fuerat, dividetur bene. Nisi forte
secura es, et coalescente tanti temporis caritate, dissidium non vereris.
11. Tu quoque mater, quae propter aetatem maledicta non metuis, noli
sic vindicare, ut pecces. Magis a te discat filia separari, quam tu ab illa
sejungi. Habes filium, et filiam, et generum, imo et contubernalem filiae tuae.
Quid quaeris aliena solatia, et ignes jam sopitos suscitas? Honestius est tibi
saltem culpam filiae sustentare, quam occasionem tuae quaerere. Sit tecum
filius Monachus, pietatis viduitatisque praesidium. Quid tibi alienum hominem
quaeris, in ea praesertim domo, quae filium et filiam capere non potuit? Ejus
jam aetatis es, ut possis nepotes habere ex filia. In vita ad te utrumque.
Revertatur cum viro, quae sola exierat. Virum dixi, non maritum. Nenio calumnietur.
Sexum significare volui, non conjugium. Aut si erubescit, et retractat, et
domum, in qua nata est, arbitratur angustam, vos ad ejus hospitiolum pergite;
quamvis arctum sit, facilius matrem et fratrem capere potest, quam hominem
alienum, cum quo certe in domo una, uno cubiculo, casta manere non poterat.
Sint in una domo duae feminae, et duo masculi. Si autem et tertius ille γηροβόσκος
tuus habitare non vult, et seditiones ac turbas concitat, sit biga, sit triga,
frater vester hac filius, et sororem illi exhibebit et matrem. Alii vitricum et
generum vocitent, ille nutricium appellet et fratrem.
12. Haec ad brevem lucubratiunculam celeri sermone dictavi, volens desiderio
postulantis satisfacere, et quasi ad scholasticam materiam me exercens. Eadem
enim die mane pulsabat ostium, qui profecturus erat. Simulque ut ostenderem
obtrectatoribus meis, quod et ego possim quidquid venerit in buccam dicere.
Unde et de Scripturis pauca perstrinxi; nec orationem meam, ut in caeteris
libris facere solitus sum, illarum floribus texui. Extemporalis est dictatio,
et tanta ad lumen lucernulae facilitate profusa, ut notariorum manus lingua
praecurreret; et signa ac furta verborum volubilitas sermonum obrueret. Quod
idcirco dixi, ut qui non ignoscit ingenio, ignoscat vel tempori.
Epistola CXVIII
(alias 34; scripta anno 406)
Ad Julianum
Julianum quemdam praedivitem, qui intra paucos dies amiserat duas filias
et uxorem, atque incursantibus barbaris, bonam possessionum partem:
comparatione Job consolatur, et exemplo Pammachii, Paulinique adhortatur ad
perfectam vitam, hoc est, absolutum mundi contemptum, videlicet huc vocante
etiam ipsa fortuna.
1. Filius meus, frater tuus, Ausonius in ipso jam profectionis
articulo, cum mihi praesentiam sul tarde dedisset: et cito abstulisset, atque
in puncto temporis, salve pariter valeque dixisset: vacuum se redire arbitratus
est, nisi mearum aliquid ad te nugarum, tumultuario sermone portaret. Jam
demisso synthemate equus publicus sternebatur, et nobilem juvenem punicea
indutum tunica baltheus ambiebat, et tamen ille apposito notario cogebat loqui,
quae velociter edita, velox consequeretur manus, et linguae celeritatem
prenderent signa verborum. Itaque non scribentis diligentia, sed dictantis
temeritate, longum ad te silentium rumpo, offerens tibi nudam officii
voluntatem. Extemporalis est epistola, absque ordine sensuum, sine lenocinio et
compositione verborum: ut totum in illa amicum, nihil de oratore reperias. In
procinctu effusam putes, et abire cupienti ingestum viaticum. Divina Scriptura
loquitur: Musica in luctu, intempestiva narratio (Eccli. 22. 6).
Unde et nos leporem artis rhetoricae contemnentes, et puerilis, atque
plausibilis eloquii venustatem, ad sanctarum Scripturarum gravitatem
confugimus, ubi vera vulnerum medicina est, ubi dolorum certa remedia: in
quibus recipit unicum filium mater in feretro: ubi turbae dicitur circumstanti,
Non est mortua puella, sed dormit (Marc. 5. 39): ubi et
quatriduanus mortuus ad vocem inclamantis Domini ligatus egreditur (Joan.
11).
2. Audio te in brevi tempore, duas virgunculas filias junctis pene
extulisse funeribus, et pudicissimam ac fidissimam conjugem tuam Faustinam, imo
fidei calore germanam, in qua sola post amissos liberos acquiescebas, subita
tibi dormitione subtractam: quasi si naufragus in littore latrones reperiat, et
juxta eloquia Prophetarum fugiens ursum, incidat in leonem: extendensque manum
ad parietem, a colubro mordeatur. Consecuta rei familiaris damna, vastationem
totius barbaro hoste provinciae, et in communi depopulatione privatas
possessionum tuarum ruinas: abactos armentorum ac pecorum greges: vinctos
occisosque servulos; et in unica filia, quam tibi tam crebrae orbitates
fecerant cariorem, electum nobilissimum generum, ex quo ut omnia taceam, plus
moeroris, quam gaudii suscepisti. Hic est catalogus tentationum tuarum, haec
cum Juliano tyrunculo Christi, pugna hostis antiqui. Quae si ad te respicias,
grandia sunt; si ad bellatorem fortissimum, ludus et umbra certaminis. Beato
Job post malorum examina, uxor pessima reservata est, ut per eam disceret
blasphemare. Tibi sublata est optima, ut miseriarum solatium perderes. Aliud
est sustinere quam nolis, aliud desiderare quam diligas. Ille in tot mortibus
filiorum domus suae ruinam unum habuit sepulcrum, et scissis vestibus, ut parentis
monstraret affectum, procidens in terram adoravit, et dixit: Nudus exivi de
utero matris meae, nudus et redeam, Dominus dedit, Dominus abstulit: sicut
Domino placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum (Job 1. 21).
Tu, ut parcissime dicam, inter multorum officia propinquorum, et consolantes
amicos, tuorum exequias prosecutus es. Perdidit ille simul omnes divitias, et
succedentibus sibi malorum nuntiis ad singulas plagas feriebatur immobilis,
complens in se illud de Sapiente praeconium. Si fractus illabatur orbis:
Impavidum ferient ruinae (Horatius lib. 3. Od. 2). Tibi major pars
derelicta substantae, ut tantum tenteris, quantum ferre potes. Necdum enim ad
eum pervenisti gradum, ut totis adversum te cuneis dimicetur.
3. Dives quondam dominus, et ditior pater, subito orbus et nudus est.
Cumque in omnibus his quae contigerant ei, non peccasset coram Domino, nec
quidquam locutus esset insipiens: exultans Dominus in victoria famuli sui, et
illius patientiam suum ducens triumphum, dixit ad diabolum: Animadvertisti
famulum meum Job: quia non est quisquam ei similis super terram? Homo innocens,
verus [al. verax] Dei cultor, abstinens se ab omni malo, et adhuc
perseverans in innocentia (Job 2. 3). Pulchre addidit: Et adhuc
perseverans in innocentia; quia difficile est pressam malis innocentiam,
non dolere: et hoc ipso fide non periclitari, quod se videat injuste sustinere
quod patitur. Ad quae respondens diabolus Domino, ait: Corium pro corio, et
omnia, quae habuerit homo, dabit pro anima sua. Sed extende manum tuam, et
tange ossa, et carnes ejus, nisi in faciem benedixerit tibi (Job 4. 5).
Callidissimus adversarius et inveteratus dierum malorum, novit alia esse quae
extrinsecus sint, et Philosophis quoque mundi ἀδιάφορα,
hoc est, indifferentia nominentur, in eorumque amissione atque contemptu
perfectam non esse virtutem: alia quae intrinsecus et desiderata cogant dolere
perdentem. Unde audacter Dei renuit praedicationi [al. praedicationem],
et dicit nequaquam eum debere laudari, qui nihil de se, sed totum extra se
dederit, qui pro corio suo coria obtulerit filiorum, et deposuerit marsupium,
ut fruatur corporis sanitate. Unde intelligat prudentia tua usque ad hunc
terminum pervenisse tentationes tuas, et dedisse te corium pro corio, pellem
pro pelle, omniaque, quae habes paratum esse dare pro anima tua: necdum autem
extentam in te manum Dei, nec tactas carnes, nec ossa confracta, ad quorum
dolorem difficile est non ingemiscere; et in faciem Deo benedicere, pro eo quod
est, maledicere. Unde et Nabutha in Regum libris dicitur benedixisse Deum, et
regem, et idcirco lapidatur a populo (3. Reg. 21). Sciens autem Dominus
athletam suum, imo virum fortissimum etiam in isto extremo perfectoque
certamine non posse superari: Ecce, inquit, trado illum tibi: tantum
animam illius custodi (Job 2. 6). CARO VIRI SANCTI datur in diaboli
potestatem, et animae sanitas reservatur: ne si illud percussisset, in quo
sensus est mentisque judicium, non esset culpa peccantis, sed ejus qui statum
mentis everterat.
4. Laudent ergo te alii, et tuas contra diabolum victorias panegyricis
prosequantur, quod laeto vultu mortes tuleris filiarum, quod in quadragesimo
die dormitionis earum lugubrem vestem mutaveris, et dedicatio ossium Martyris
candida tibi vestimenta reddiderit, ut non sentires dolorem orbitatis tuae,
quem civitas universa sentiret, sed ad triumphum Martyris exultares: quod
sanctissimam conjugem tuam non quasi mortuam, sed quasi proficiscentem
deduxeris. Ego te nequaquam adulatione decipiam, nec lubrica laude supplantabo.
Loquar illud potius, quod tibi audire conducit: Fili accedens ad servitutem
Dei, praeparato animam tuam ad tentationem (Eccli. 2. 1); et, Cum
omnia feceris, dicito, Servus inutilis sum: feci quod facere debui (Luc.
17. 10). Tulisti liberos, quos ipse dederas: recepisti ancillam, quam mihi
ob breve solatium commodaveras. Non contristor, quod recepisti, sed ago
gratias, quod dedisti. Quondam dives adolescens omnia, quae in Lege praecepta
sunt, se implesse jactabat: ad quem Dominus in Evangelio, Unum, inquit, tibi
deest: Si vis perfectus esse, vade, vende omnia, quae habes, et da
pauperibus: et veni, sequere me (Matth. 19. 21). Qui omnia se
fecisse dicebat, in primo certamine divitias vincere non potest. Unde et
difficile intrant divites in regna coelorum: quae expeditos, et alarum levitate
subnixos, habitatores desiderant. Vade, inquit, et vende, non
partem substantiae, sed universa quae possides, et da pauperibus: non
amicis, non consanguineis, non propinquis, non uxori, non liberis; plus aliquid
addam: Nihil tibi ex omnibus metu inopiae reservans, ne cum Anania damneris, et
Sapphira (Act. 5), sed da cuncta pauperibus, et fac tibi amicos de
iniquo mammona, qui te recipiant in aeterna tabernacula [Luc. 16], ut me
sequaris, ut Dominum mundi, possessionem habeas; ut possis canere cum Propheta:
Pars mea Dominus (Ps. 15. 5. et 72 26), et ut verus Levita nihil
de terrena haereditate possideas. Et hoc hortor: Si vis esse perfectus, si
Apostolicae dignitatis culmen cupis, si sublata cruce Christum sequi, si apprehenso
aratro, non respicere post tergum, si in sublimi tecto positus, pristina
vestimenta contemnis; et ut evadas Aegyptiam dominam, saeculi pallium
derelinquas (Gen. 39). Unde et Elias ad coelorum regna festinans, non
potest ire cum pallio, sed mundi in mundo vestimenta dimittit (4. Reg. 2).
Sed hoc ais, Apostolicae dignitatis est, et ejus qui velit esse perfectus. Cur
autem et tu nolis esse perfectus? CUR QUI IN saeculo primus es, non in Christi
familia primus sis? An quia uxorem habueris? Habuit et Petrus, et tamen cum
reti eam, et navicula dereliquit. Providentissimus Dominus, et omnium salutem
desiderans, malensque poenitentiam peccatoris quam mortem, abstulit tibi hanc
excusationem, ut non illa te retrahat ad terras, sed tu eam sequaris ad paradisi
regna trahentem [al. tendentem]. Bona liberis pares, qui te ad Dominum
praecesserunt; ut partes eorum non in divitias sororis proficiant, sed in
redemptionem animae tuae, atque alimenta miserorum. Haec monilia filiae tuae a
te expetunt; his gemmis ornari capita sua volunt. QUOD PERITURUM erat in
serico, vilibus pauperum tunicis servetur. Repetunt a te partes suas; junctae
Sponso nolunt videri pauperes et ignobiles, propria ornamenta desiderant.
5. Nec est, quod excuses nobilitatem et divitiarum pondera. Respice
sanctum virum Pammachium, et ferventissimae fidei Paulinum Presbyterum, qui non
solum divitias, sed seipsos Domino obtulerunt. Qui contra diaboli
tergiversationem, nequaquam pellem pro pelle, sed carnes, et ossa, et animas
suas Domino consecrarunt. Qui te et exemplo, et eloquio, id est, et opere, et
lingua possunt ad majora perducere. Nobilis es, et illi, sed in Christo
nobiliores. Dives et honoratus, et illi, imo ex divitibus et honoratis pauperes
et inglorii: et idcirco ditiores, et magis inclyti, quia pro Christo pauperes
et inhonorati. Et tu quidem benefacis, quod Sanctorum diceris usibus
ministrare, fovere Monachos, Ecclesiis offerre quam plurima. Sed haec rudimenta
sunt militiae tuae. Contemnis aurum, contempserunt et mundi Philosophi. E quibus
unus, ut caeteros sileam, multarum possessionum pretium projecit in pelagus:
Abite dicens in profundum malae cupiditates, ego vos mergam, ne ipse mergar a
vobis. Philosophus gloriae animal, et popularis aurae vile mancipium, totam
simul [al. semel] sarcinam deposuit; et tu te putas in virtutum culmine
constitutum, si partem ex toto offeras? Teipsum vult Dominus hostiam vivam,
placentem Deo. Te, inquam, non tua. Et ideo variis tentationibus commonet, quia
multis plagis et doloribus eruditur Israel. Et quem diligit Dominus,
corripit. Flagellat autem omnem filium, quem recipit (Prov. 8. 13).
Paupercula vidua duo aera minuta misit in gazophylacium. Et quia totum obtulit
quod habebat, omnes dicitur in oblatione munerum Dei superasse locupletes (Marc.
12; et Luc. 21); quae non pondere sui, sed offerentium voluntate pensantur.
Ut multis erogaveris censum tuum, et quidam tua gaudeant liberalitate, tamen
multo plures sunt, quibus nihil dedisti. Neque enim Darii opes, et Croesi
divitiae valent explere pauperes mundi. Quod si teipsum Domino dederis, et
Apostolica virtute perfectus, sequi coeperis Salvatorem, tunc intelliges ubi
fueris, et in exercitu Christi, quam extremum tenueris locum. Non planxisti
filias mortuas, et paternae in genis lacrymae Christi timore siccatae sunt.
Quanto major Abraham, qui unicum filium voluntate jugulavit (Gen. 22),
et quem haeredem mundi futurum audierat, non desperat etiam post mortem esse
victurum. Jephte obtulit virginem filiam (Judit. 11), et idcirco in enumeratione
Sanctorum ab Apostolo ponitur. Nolo tantum ea offeras Domino, quae potest fur
rapere, hostis invadere, proscriptio tollere: quae et accedere possunt, et
recedere, et instar undarum ac fluctuum a succedentibus sibi dominis
occupantur: atque, ut uno cuncta sermone comprehendam, quae velis, nolis, in
morte dimissurus es. Illud offer, quod tibi nullus hostis possit auferre,
nullus eripere tyrannus: quod tecum pergat ad inferos, imo ad regna coelorum,
et ad paradisi delicias. Exstruis monasteria, et multus a te per insulas
Dalmatiae sanctorum numerus sustentatur. Sed melius faceres, si et ipse sanctus
inter sanctos viveres. Sancti estote, quoniam ego sanctus sum, dicit Dominus
(Levit. 19. 2. et 20. 7). Apostoli gloriantur, quod omnia dimiserint, et
secuti sint Salvatorem (Matth. 19): et certe praeter retia, et navem
nihil legimus eos dimisisse, et tamen testimonio futuri judicis coronantur.
QUIA SE OFFERENTES, totum dimiserant quod habebant.
6. Hoc loquor non in suggillationem operum tuorum, vel quod extenuem
liberalitatem et eleemosynas tuas, sed quod te nolim inter saeculares esse
monachum, et inter monachos saecularem. Totumque a te expetam, cujus audio
mentem divino cultui deditam. Si huic consilio nostro, vel amicus, vel assecla,
vel propinquus renititur, et te ad delicias splendentis mensae revocat;
intelligito eum non de tua anima, sed de suo ventre cogitare; et omnes opes
lautaque convivia, subita morte finiri. Octo et sex annorum, intra viginti
dies, duas filias amisisti, et arbitraris senem diu posse vivere? Cujus ut
aetas longa tendatur, audit a David: Dies vitae nostrae septuaginta anni.
Si autem amplius, octoginta: et quidquid superest, labor, et dolor est (Psal.
89. 10). Felix et omni dignus beatitudine, quem senectus Christo occupet
servientem, quem extrema dies Salvatori invenerit militantem, qui non
confundetur, cum loquetur inimicis suis in porta (Psal. 126); cui in
introitu paradisi dicetur: Recepisti mala in vita tua, nunc autem hic
laetare (Luc. 1). Nec enim ulciscetur bis Dominus in eadem re.
Divitem purpuratum gehennae flamma suscepit; Lazarus pauper et ulceribus
plenus, cujus carnes putridas lambebant canes, et vix de micis mensae
locupletis miserabilem sustentabat animam, in sinu Abrahae recipitur, et tanto
Patriarcha parente laetatur. Difficile, imo impossibile est ut et praesentibus
quis et futuris fruatur bonis: ut et hic ventrem, et ibi mentem impleat; ut de
deliciis transeat ad delicias; ut in utroque saeculo primus sit; ut et in coelo
et in terra appareat gloriosus.
7. Quod si tibi tacita cogitatio scrupulum moverit: cur monitor ipse
non talis sim, qualem te esse desidero; et nonnullos videris in medio itinere
corruisse, illud breviter respondebo, non mea esse quae dico, sed Domini
Salvatoris. Non monere quid ipse possim; sed quid debeat velle vel facere qui
servus futurus est Christi. ET ATHLETAE SUIS incitatoribus fortiores sunt; et
tamen monet debilior, ut pugnet ille qui fortior est. Noli respicere Judam
negantem, sed Paulum respice confitentem. Jacob ditissimi patris filius, solus
et nudus in baculo suo pergit Mesopotamiam, jacet lassus in itinere, et qui
delicatissime a Rebecca matre fuerat educatus, lapide ad caput pro pulvillo
utitur. Vidit scalam de terra usque ad coelum, et ascendentes per eam Angelos
et descendentes, et desuper innitentem Dominum (Gen. 28), ut lapsis
manum porrigeret, ut ascendentes suo ad laborem provocaret aspectu. Unde et
vocatur locus ipse Bethel, hoc est, Domus Dei; in qua quotidie
ascenditur atque descenditur. Et Sancti enim corruunt, si fuerint negligentes;
et peccatores pristinum recipiunt gradum, si sordes fletibus laverint. Hoc ideo
dixi, ut non te terreant descendentes, sed provocent ascendentes. Nunquam
exemplum a malis sumitur: etiam in saeculi rebus semper a me meliori parte
incitamenta virtutum sunt. Oblitus propositi et epistolaris brevitatis, plura
dictare cupiebam; ad materiae quippe dignitatem, et ad meritum personae tuae,
parum est omne, quod dicitur: et ecce tibi noster Ausonius coepit schedulas
flagitare, urgere notarios, et hinnitu ferventis equi, ingenioli mei festinus
arguere tarditatem. Memento igitur nostri, et cura, ut in Christo valeas, Atque
ut caetera taceam, domestica sanctae Verae exempla sectare, quae vere secuta
Christum, peregrinationis molestias sustinet, et sit tibi tanti dux femina
facti (Aeneid. l. 1).
Epistola CXIX
(al. 152; scripta circa fin. an. 406)
Ad Minervium et Alexandrum Monachos
Minervio, et Alexandro, qui per Sisinnium monachum, filium Sancti
Exuperii Episcopi Tolosani de verbis Apostoli, Omnes quidem dormiemus,
etc., interrogaverant, respondet: alias id genus quaestiones, quae simul
proponebantur, in aliud differens tempus.
1. In ipso jam profectionis articulo sancti fratris nostri Sisinnii,
qui vestra mihi scripta detulerat, haec, qualiacumque sunt, dictare compellor,
nec possum vestram celare prudentiam, sed obsecro ne hoc dictum referatis ad
gloriam, quin potius ad plenam necessitudinem, dum ita vobis, quasi mihi
loquor. Multas sanctorum fratrum, ac sororum de vestra provincia ad me detulit
quaestiones, ad quas usque ad diem Epiphaniorum, largissimo spatio me
responsurum putabam. Cumque furtivis noctium lucubratiunculis ad plerasque
dictarem; et expletis aliis, me ad vestram quasi ad difficillimam reservarem,
subito supervenit, asserens se illico profecturum. Cumque eum rogarem ut
differret iter, Libyae mihi coepit famem obtendere, monasteriorum Aegypti
necessitates, Nili non plenas aquas, multorum inediam, ut prope offensa esset
in Dominum, illum ultra velle retinere. Itaque sub tegmen et stamina, liciaque,
et telas, quae mihi ad vestram tunicam paraveram, vobis inconfecta transmisi,
ut quidquid mihi deest, vestro texatur eloquio. Prudentes estis, et eruditi, et
de canina, ut ait Appius, facundia, ad Christi disertitudinem trasmigrastis.
Nec magno mihi apud vos labore opus est; quod Philosophum quemdam in suadendo
rustico esse perpessum narrant fabulae. Vix dum dimidium, inquit, dixeram,
jam intellexerat. Itaque et ego tempore coarctatus, singulorum vobis, qui
in sacram Scripturam commentariolos reliquerunt, sententias protuli, et ad
verbum pleraque interpretatus sum; ut et me liberem quaestione, et vobis
veterum tractatorum mittatur auctoritas, qui in legendis singulis, ac
probandis, non meae voluntati, sed vestro acquiescatis arbitrio.
2. Quaeritis quo sensu dictum sit, et quomodo in prima ad Corinthios
epistola Pauli Apostoli sit legendum: Omnes quidem dormiemus, non autem
omnes immutabimur (1. Cor. 15. 5). An juxta quaedam exemplaria. Non
omnes dormiemus, omnes autem immutabimur: utrumque enim in Graecis
codicibus invenitur. Super quo Theodorus Heracleotes, quae urbs olim Perinthus
vocabatur, in commentariolis Apostoli sic locutus est: Omnes quidem non
dormiemus, omnes autem immutabimur. "Enoch enim et Elias, mortis
necessitate superata, ita ut erant in corporibus, de terrena conversatione ad
coelestia regna translati sunt (Genes. 5. 4; et Reg. 2). Unde et Sancti
qui die consummationis atque judicii in corporibus reperiendi sunt, cum aliis
Sanctis, qui ex mortuis resurrecturi sunt, rapientur in nubibus obviam Christo
in aera, et non gustabunt mortem: eruntque semper cum Domino, gravissima mortis
necessitate calcata. Unde ait Apostolus: Omnes quidem non dormiemus, omnes
autem immutabimur. Qui enim ex mortuis resurrexerint, et in nubibus
viventes rapti fuerint, transibunt ad incorruptionem, et a mortalitate in
immortalitatem mutabuntur; non in tempore, non saltem in brevi spatio: sed in
atomo et in puncto temporis, atque momento, quo palpebra oculi moveri potest in
novissima tuba. Tanta enim fiet celeritate resurrectio mortuorum, ut vivi, quos
in corporibus suis, consummationis tempus invenerit, mortuos de inferis
resurgentes, praevenire non valeant. Quod manifeste Paulus edisserens, ait: Canet
enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur. Oportet enim
corruptibile istud induere incorruptionem, et mortale hoc induere
immortalitatem (1. Cor. 15. 52), ut possit in utramque partem, vel
in poenis, vel in coelorum regno manere perpetuo."
3. "Diodorus Tarsensis Episcopus, praeterito hoc capitulo, in
consequentibus breviter annotavit: in eo, quod scriptum est: et mortui
resurgent incorrupti. et nos immutabimur. Si, inquit, incorrupti resurgent
mortui, haud dubium quin et ipsi ad meliora mutati: quid necesse fuit dicere, et
nos immutabimur? An hoc voluit intelligi quod incorruptio communis sit
omnium, immutatio autem proprie justorum? dum non solum incorruptionem et
immortalitatem, sed et gloriam sequuntur."
4. Apollinarius licet aliis verbis, eadem quae Theodorus asseruit:
quosdam non esse morituros, et de praesenti vita rapiendos in futuram, ut
mutatis glorificatisque corporibus, sint cum Christo. Quod nunc de Enoch, et
Elia credimus.
5. Didymus non pedibus, sed verbis in Origenis transiens sententiam,
contraria via graditur. Ecce mysterium vobis loquor: Omnes quidem dormiemus,
non omnes autem immutabimur. Quod ita disseruit: "Si non indigeret
resurrectio interprete, nec obscuritatem haberet in sensibus, nunquam Paulus
post multa, quae de resurrectione locutus est, intulisset: Ecce mysterium
vobis dico: Omnes quidem dormiemus, id est, moriemur non omnes autem,
sed soli sancti immutabimur. Scio quod in nonnullis codicibus scriptum
sit: Non quidem omnes dormiemus, omnes autem immutabimur. Sed
considerandum, an ei quod praemissum est, omnes immutabimur, possit
convenire quod sequitur: Mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur.
Si enim omnes immutabuntur, et hoc commune cum caeteris est, superfluum fuit
dicere, et nos immutabimur. Quamobrem ita legendum est. Omnes quidem
dormiemus, non omnes autem immutabimur. Si enim in Adam omnes moriuntur, et
in morte dormitio est; omnes ergo dormiemus sive moriemur. Dormit autem juxta
idioma Scripturarum, qui mortuus est spe resurrectionis futurae. Omnisque qui
dormit, utique expergiscitur: si tamen non subita vis mortis eum oppresserit,
et mors somno fuerit copulata. Cumque [al. namque] omnes ita dormierint
lege naturae, soli sancti et corpore et anima in melius mutabuntur: ita ut
incorruptio omnium resurgentium sit; gloria autem atque mutatio proprie
Sanctorum." Quodque sequitur juxta Graecos, ἐν
ἀτόμῳ, ἐν ῥιπῇ,
sive ἐν ῥοπῇ
ὀφθαλμοῦ (utrumque enim
legitur) et nostri interpretati sunt, in momento et in ictu, sive, in
motu oculi: idem Didymus ita explanavit: "Juncta simul omnium
resurrectione, rapientur obviam Christo: sed hi quos mors dissolverit, quae
praesens sermo significat. Quando enim dicit, in puncto temporis, et in motu
oculi, atque momento, futuram omnium resurrectionem, cunctam primae et secundae
resurrectionis excludit fabulam; ut alii primi, alii novissimi resurrecturi
esse credantur. Atomus autem punctum temporis est, quod secari, et dividi non
potest. Unde et Epicurus ex suis atomis mundum struit, et universa conformat.
Ictusque oculi sive motus, qui Graece dicitur ῥοπή,
tanta velocitate transcurrit, ut pene sensum videntis effugiat. Verum quia in
plerisque codicibus pro ῥοπή, id
est, ictu, vel motu, ῥιπὴ
legitur, hoc sentire debemus, quod quomodo levis pluma, vel stipula, aut tenue
siccumque folium vento flatuque raptatur, et de terra ad sublime transfertur;
sic ad ictum oculi, et ad nutum Dei, omnium mortuorum corpora movebuntur parata
ad adventum judicis. Quodque jungit et dicit: In novissima tuba: canet enim
tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur. Oportet enim
corruptibile hoc induere incorruptionem; et mortale hoc induere immortalitatem,
duplicem habet intelligentiam, ut clangor tubae, aut vocis indicet
magnitudinem, juxta illud quod scriptum, est: Sicut tuba exalta vocem tuam
(Isai. 58); aut apertam omnium resurrectionem, juxta illud quod in
Evangelio legimus: Tu autem quando facis eleemosynam, noli tuba canere ante
te (Matth. 6. 2), hoc est, abscondite fac misericordiam, et in
secreto, ne videaris de alterius miseria gloriari. Quaerimus autem cur ad
novissimam tubam mortuos scripserit resurrecturos. Quando enim novissima
dicitur, utique aliae praecesserunt. In Apocalypsi Joannis, septem describuntur
Angeli cum tubis, et unoquoque clangente, primo videlicet, secundo et tertio,
quarto et quinto et sexto, quid per singulos actum sit, indicatur (Apocal.
8. et 9). Novissimo autem, id est, septimo, claro tubae strepitu
personante, mortui suscitantur: corpora quae prius habuerant corruptibilia,
incorrupta recipientes. Unde post novissimam tubam exponit Apostolus quid
sequatur: Canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, nos autem
immutabimur. Quando dicit, nos, alium se, et eos, qui secum sunt,
praeter mortuos esse significat. Ad quod intelligendum, sunt qui dicant
mortuos, qui resurgant incorrupti, esse corpora mortuorum; eos autem qui
dicantur esse mutandi, animas debere accipi, quando in majorem gloriam fuerint
commutatae; et pervenerint in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis
Christi (Ephes. 4. 13). Alii vero asserunt, mortuos deberi intelligi
peccatores, qui resurgent incorrupti, ut possint aeterna sustinere supplicia:
eos autem qui commutantur, esse sanctos, qui de virtute in virtutem, et de
gloria transferuntur in gloriam. Unde et ad incorruptionem mortuorum intulit: Oportet
enim corruptivum hoc induere incorruptionem. Ad id autem quod dixerat: nos
immutabimur, illud adjunxit: et mortale hoc induet immortalitatem.
Aliud est enim immortalitas, aliud incorruptio; sicut aliud mortale, et aliud
corruptivum. Quidquid autem mortale est, et corruptivum est; sed non quod
corruptivum, statim et mortale. Corruptiva quippe sunt corpora, quae carent
anima, et tamen non sunt mortalia; quia nunquam habuere vitam, quae proprie
animantium est. Unde signanter Apostolus, corruptioni incorruptionem,
mortalitati immortalitatem resurrectionis futuram tempore copulavit."
6. Acacius Caesareae, quae prius turris Stratonis vocabatur, post
Eusebium Pamphili Episcopus, in quarto συμμίκτων
ζητημάτων libro proponens
sibi hanc eamdem quaestionem, latius disputavit, et utrumque suscipiens, quod
inter se videtur esse contrarium, post principium quod omisimus, sic locutus
est: "Dicamus primum de eo quod magis in plurimis codicibus invenitur: Ecce
mysterium dico vobis: omnes quidem dormiemus; non omnes autem immutabimur.
Mysterium dixit, ut attentos faceret auditores, de resurrectione plenius
disserturus. Dormitio autem mortem istam, quae communis est omnium, significat:
unde rectissime posuit, quod omnes dormiamus, id est, moriamur, sicut supra
dixit: Quomodo in Adam omnes moriuntur sic et in Christo omnes
vivificabuntur. Cum ergo omnes morituri sint, audite sacramenta quae dico: Omnes
quidem moriemur [al. dormiemus]; sed non omnes immutabimur. Canet
enim tuba, haud dubium quin Angelus septimus; et mortui resurgent
incorrupti. Si autem incorrupti erunt mortui, quomodo non immutabuntur, cum
incorruptio ipsa mutatio sit? Sed hic commutatio, qua Paulus mutandus et sancti
sunt, glorificatio intelligitur. Incorruptio autem idcirco communis est omnium,
quia in eo miserabiliores erunt peccatores, ut ad tormenta perpetui sint, et
non mortali et corruptibili corpore dissolvantur. Legimus in eadem epistola,
Apostolo disserente, sacratam diversitatem resurrectionis, non in natura
corporum, sed in varietate gloriae: dum alii resurgunt ad poenas perpetuas,
alii ad gloriam sempiternam. Alia enim caro volatilium, alia piscium, alia
jumentorum, et corpora coelestia, et corpora terrestria. Sic, inquit, erit
et resurrectio mortuorum (1. Cor. 15. 39. 40. 42). Cui sententiae
magis acquiescit Ecclesia, ut omnes communi morte moriamur, et non omnes
mutemur in gloriam, juxta illud, quod Daniel scribit: Multi dormientes in
terrae pulvere, resurgent; alii in gloriam aeternam, alii in confusionem, et
opprobrium sempiternum (Dan. 12. 2). Qui enim resurgent in
opprobrium et confusionem sempiternam, non resurgent in aeternam gloriam, in
quam Paulus, et qui cum eo sunt, mutabuntur. Quae cum ita se habeant, et sic
intellecta sint a nobis, eorum tantum commutationem suscipere, qui resurgent in
gloriam: peccatorum autem et infidelium, qui mortui appellantur, et resurgent
incorrupti, nequaquam commutationem, sed poenas perpetuas esse dicendas."
7. Transeamus ad secundam lectionem, quae ita fertur in plerisque
codicibus. Non quidem omnes dormiemus, omnes autem immutabimur. Ex qua
nonnulli asserunt multos vivos in corporibus reperiendos; et si non dormiant
omnes, non omnes esse morituros; si autem non moriantur omnes, non omnes
resurrecturos. Resurgere enim proprie dicitur, qui prius moriendo cecidit. Unde
et Paulum volunt scribere in prima ad Thessalonicenses Epistola: Nos qui
vivimus, qui residui erimus [al. sumus] in adventu Domini, non
praeveniemus eos qui dormierunt: quoniam ipse Dominus in jussu, et voce
Archangeli, et in tuba Dei descendet de coelo: et mortui in Christo resurgent
primum [al. primi]: deinde nos qui vivimus, qui residui sumus, simul cum
illis rapiemur in nubibus obviam Christo in aera: et sic semper cum Domino
erimus (1. Thess. 4. 14. et seqq.). Et ex his dictis probare
conantur, Apostolum Paulum, et qui cum eo scribebant Epistolam, putasse se non
esse morituros, sed reperiendos in die consummationis in corpore. Quod si verum
est, erravit Paulus, et humana aestimatione deceptus est, ut arbitraretur se
inveniendum in corpore: quod falsum esse, rerum exitus approbavit. Hoc
intellexerant et ipsi Thessalonicenses, sacramenta sermonis mystici nescientes,
et conjecturis variis fluctuabant, dicebantque: Si Paulus inveniendus in
corpore est, proximus est dies judicii. Unde corrigit eos, secundam Epistolam
scribens: Rogamus vos fratres per adventum Domini nostri Jesu Christi, et
nostri congregationem in ipsum, ut non cito moveamini mente, nec terreamini,
neque per spiritum, neque per verbum, neque per epistolam, tanquam per nos
missam, quasi instet dies Domini: ne quis vos seducat ullo modo; quoniam nisi
discessio venerit primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius
perditionis, qui adversatur, et extollitur super omne, quod dicitur Deus, aut
quod colitur: ita ut in templo Dei sedeat, ostendens se tanquam sit Deus. Non
meministis quod cum apud vos essem adhuc, haec dicebam vobis? (2. Thess.
2. 1. et sqq.). Quibus dictis hoc agit, ut eos revocet ab errore, ne putent
diem appropinquare judicii, et id quod scripserat: Nos qui vivimus, qui
residui sumus, in adventu Domini non praeveniemus eos qui dormierunt,
aliter intelligant, quam intelligi voluit ipse qui scripsit. Neque enim fieri
potest, ut qui ad Timotheum scripserat: Ego enim jam delibor, et tempus
resolutionis meae instat (2. Tim. 4. 6), putaret se in carne
perpetuum, et nunquam esse moriturum; et de vita terrena statim ad regna
coelestia transiturum: praesertim cum ad Romanos scribens, eadem dixerit, Quis
me liberabit de corpore mortis hujus? (Rom. 7. 24). Et ad
Corinthios, Habitantes in corpore, peregrinamur a Domino. Magis autem
volumus exire de corpore, et esse cum Domino (2. Cor. 5. 8). Qui
haec dicebat, noverat utique se esse moriturum. Melius est igitur spiritualiter
sentire quod scriptum est, dormitionem in praesenti loco, non mortem accipere,
per quam anima a corpore separatur; sed peccatum post fidem et offensam Dei,
dormitionemque post baptismum, de qua et ad Corinthios loquebatur: Et ideo
inter vos multi infirmi sunt, et dormiunt plurimi (1. Cor. 11. 30).
Et in alio loco: Ergo et qui dormierunt in Christo, perierunt (Ibid.
15. 1): qui cum mortui sint, non sunt perpetua morte perituri: quia non in
mortali crimine continentur, sed levi modicoque peccato. Quod et alius sanctus
vitare cupiens, loquebatur: Ne forte obdormiam in morte (Ps. 12. 4).
Est enim somnus peccati, qui ducit ad mortem, et est alia delicti dormitio,
quae morte non stringitur. Qui ergo vixerit ea vita, quae dicit, Ego sum
vita (Joan. 14. 6) (etenim vita nostra abscondita est cum Christo
in Deo [Coloss. 3. 3]) et nunquam ab ea fuerit separatus, nec ad
mortem usque peccaverit, iste de viventibus, et semper viventibus esse dicitur;
de quibus et Salvator in Evangelio Joannis mystico sermone testatur: Qui
credit in me, non morietur. Et omnis qui vivit, et credit in me, non morietur
in aeternum (Joan. 11. 25. 26). Unde et Apostolus, Domini sui
calcans vestigia, ea docuit discipulos, quae didicit a magistro. Omnes itaque
non dormiemus. Qui enim omni custodia servat cor suum, et ad Christi praecepta vigilat,
mandatique ejus memor est, dicentis: Vigilate, quia nescitis qua hora fur
veniat (Matth. 24. 42), Et in alio loco: Ne dederis somnum oculis
tuis, et palpebris tuis dormitationem (Prov. 6. 4), ut salvus fias:
quasi caprea de vinculis, et quasi avis de laqueis, iste non dormiet. Cum
igitur quidam non dormiant, qui semper in Christo vivunt, et vigilant, sequitur
ut nequaquam omnes dormiant, et e contrario omnes immutentur; non immutatione
gloriae, quae proprie debetur Sanctis, sed ea immutatione, qua corruptivum hoc
incorruptivum efficitur; ut vel poenas vel praemia recipiat sempiterna. Quod et
si dormierit aliquis in Christo, et negligentiae somno obdormierit, debet
audire quod scriptum est. Numquid qui dormit, non resurget? (Ps. 40.
9) Qui vero non dormit, sed vigilat, et semper vivit in Christo, de vita ad
vitam transiet, sive rapietur in nubibus, ut semper cum Domino sit. De
istiusmodi dormientibus Lazarus erat, de quo Dominus ait, Lazarus amicus
noster dormit. Et de hoc dormiente dicebat ad Martham, Qui credit in me,
etiamsi mortuus fuerit, vivet: et omnis qui vivit, et credit in me, non
morietur in aeternum (Joan. 11. 11. 25. 26). Qui enim tota mente in
Christo confidit, etiamsi, ut homo lapsus, mortuus fuerit in peccato, fide sua
vivit in perpetuum. Alioqui mors ista communis, et credentibus et non
credentibus debetur aequaliter; et omnes pariter resurrecturi sunt, alii in
confusionem aeternam, alii ex eo quod credunt, in sempiternam vitam. Et sic
stare potest, ut qui credit in Christo, non moriatur; et etiamsi mortuus
fuerit, vivat in perpetuum. Quod juxta corporalem mortem, excepto Euoch, et
Elia (Genes. 5; et 4. Reg. 2), nulli contigisse perspicuum est. Qui
autem fidei magnitudine semper vivunt in Christo, non dormient, neque
morientur: sed imitatores erunt vitae Apostolicae, qui absque ulla culpa
vixerunt in lege justitiae; et ad fidem Domini transeuntes, credentesque in
eum, qui vita vocatur, et resurrectio, nunquam dormiere, nunquam mortui sunt. Anima
enim, quae peccaverit, ipsa morietur (Ezech. 18, 4), Sicut igitur
anima, quae peccat, vivente corpore mortua est: et eadem die qua peccaverit,
dormit in morte; dicente Ecclesiaste: Qui peccaverit, mortuus est ex tunc;
sic anima quae Christi praecepta servaverit, etiamsi corpus mortuum fuerit,
vivet in aeternum. Hoc autem sciendum, quod magis conveniat veritati, ita
legere: Omnes quidem dormiemus, non omnes autem immutabimur: maxime quia
sequitur, Mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur. Si enim omnes
sunt immutandi, juxta alteram lectionem, quomodo postea dicitur, quasi
praecipuum atque privatum, et proprie Apostolorum, et nos immutabimur?
Quando autem dicit nos, sanctos quosque significat.
8. Quaeritis quomodo intelligendum sit illud, quod in prima ad
Thessalonicenses Epistola scribitur: Hoc enim vobis dicimus in verbo Domini:
quia nos qui vivimus, qui residui sumus, in adventu Domini non praeveniemus
eos, qui dormierunt: quoniam ipse Dominus in jussu, et in voce Archangeli, et
in tuba Dei descendet de coelo; et mortui qui in Christo sunt, resurgent primi:
deinde nos qui vivimus, qui residui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus
obviam Christo in aera; et sic semper cum Domino erimus (1. Thess. 4.
15. et seqq.). Super quo quamvis superior Acacii disputatio plenius
ventilarit, tamen dicendum est quid videatur aliis, Theodoro videlicet,
Apollinario, et Diodoro, qui unam sequuntur sententiam: quorum Diodorus haec
scripsit. "Residuos atque viventes, Paulus Apostolus vocat;
non quo velit intelligi et se et alios resurrectionis tempore in corpore
reperiendos: sed nos dixit, pro eo quod est, justos; de quorum et
ego sum numero. Ipsi enim rapientur obviam Christo, et non peccatores. Viventes
autem, non juxta tropologiam, sanctos accipimus, qui peccato non mortui sunt,
sed omnes, quos in corpore adveniens Christus invenerit. Quodque sequitur: Non
praeveniemus eos, qui dormierunt, nequaquam ad peccatores referre debemus:
neque enim peccatores cum justis rapientur obviam Christo sed ii, quos mors
dissolverit. Verum quid ista perquiro, et Apostolicis dictis calumniam facio,
cum ipse manifestissime scribat: qui residui sumus in adventu Domini?
Qui sint autem residui, verbis discimus Salvatoris: Sicut in diebus Noe
ducebant uxores, et nubebant; et repente venit diluvium, et tulit omnes: sic
erit adventus Filii hominis (Matth. 24; et Luc. 17). Quibus
sermonibus approbatur, in fine mundi multos vivos, et adhuc in corporibus
reperiendos. Sequitur: In jussu, et in voce Archangeli, et mortui resurgent
primi. Et hoc rursum Salvator loquitur in Evangelio: Media autem nocte
sponsus venit (Matth. 25. 6); qui utique viventes in corpore
deprehendet, quando duo erunt in lectulo uno: unus assumetur, et alius
relinquetur: et duae molentes, una assumetur, et alia relinquetur (Luc.
17). Quibus dictis ostenditur, medio noctis, securis omnibus,
consummationem mundi ese venturam."
9. Origenes in tertio volumine ἐξηγητικῶν
Epistolae Pauli ad Thessalonicenses primae, post multa, quae vario prudentique
sermone disseruit, haec intulit: de quibus nulli dubium est et Acacium pleraque
libasse. "Quid est ergo quod scribunt Thessalonicensibus in verbo Dei
Paulus et Sylvanus et Timotheus: Nos qui vivimus, qui residui sumus, in
adventu Domini non praeveniemus eos, qui dormierunt? Qui sunt isti viventes
qui loquuntur talia! Utique Paulus non ab hominibus, nec per homines Apostolus (Gal.
1), et carissimus ejus filius in fide Timotheus, et Sylvanus, qui illis
erat et affectione et virtutibus copulatus. Et hoc non solum illi, sed
quicumque Pauli et scientia, et conversatione similis est, dicere potest: Nos
qui vivimus; quorum corpus mortuum est propter peccatum; spiritus autem
vivit propter justitiam: et quorum mortificata sunt membra super terram; ita ut
nequaquam concupiscat caro contra spiritum. Si enim adhuc desiderat caro,
vivit; et quia vivit, desiderat; et non sunt mortificata membra illius super
terram. Quod si mortificata sunt, nequaquam contra spiritum concupiscunt, quae
mortificatione sui, hujuscemodi desiderium perdiderunt. Sicut igitur qui vita
caruere praesenti, et ad meliora translati sunt, magis vivunt, deposito mortis
corpore, et vitiorum omnium incentivis: sic qui mortificationem Jesu in corpore
suo circumferunt, nequaquam vivunt juxta carnem, sed juxta spiritum: vivunt in
eo qui vita est, et vivit in eis Christus, de quo scriptum est: Vivens est
sermo Dei et efficax, qui est Dei virtus, Deique sapientia (Hebr. 4. 12).
Vivunt enim in quibus vivit virtus Dei, omni humana fragilitate deposita; et in
quibus vivit sapientia, quae abscondita est in Deo; et in quibus vivit et
operatur justitia. Christus enim factus est nobis, non solum justitia ex Deo,
sed et sapientia, et omne quod virtus est (1. Cor. 1). Et siquidem in
praesenti loco se a dormientibus et in Christo mortuis, qui hanc scribunt
Epistolam, separarent, videbatur [al. videtur] superflua adnotatio, et
ex uno loco assumptum testimonium non valeret. Nunc vero eodem sensu, quia et
eodem spiritu, in prima ad Corinthios loquitur, Omnes non dormiemus, omnes
autem immutabimur, in momento, in motu oculi, in novissima tuba. Canet enim tuba,
et mortui resurgent incorrupti, et nos immutabimur (1. Cor. 15. 51. 55).
Hoc quod in praesenti loco scriptum est: In tuba Dei descendet de coelo;
compara illi quod ad Corinthios dicitur: In novissima tuba; canet enim tuba
(1. Cor. 15. 52), illi autem, quod ad Thessalonicenses legitur: Et
mortui in Christo resurgent primi (1. Thess. 4. 15), hoc quod ad
Corinthios scriptum est, Et mortui resurgent incorrupti. Porro quod
sequitur, Deinde nos qui vivimus, qui residui sumus, illi respondet: Et
nos immutabimur, quorum utrumque sic intelligi potest. Nos qui vivimus, qui
residui sumus in adventu Domini, et nos qui immutabimur, et non sumus ex his,
qui appellantur mortui, sed vivimus: idcirco praesentiam Domini non in morte,
sed in vita praestolamur, quia de Israelitico genere sumus, et electae sunt de
nobis reliquiae, de quibus Dominus olim loquebatur. Dereliqui mihi septem
millia virorum, qui non curvaverunt genu Baal (3. Reg. 19. 18).
In Joannis quoque Evangelio vivorum, et non vivorum, duplex ordo describitur. Omnis
qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit, vivet: et omnis qui vivit, et credit
in me, non morietur in aeternum (Joan. 11. 25. 26). Si vivos ita
intelligimus, ut jam a nobis dictum est, dormientes, et in Christo mortuos
illos esse credamus, qui cum velint in Christo vivere, tamen peccato mortui
sunt. Sin autem reliquiae, et electio secundum gratiam, appellantur viventes,
qui non ita credunt, nec de Israelitica nobilitate generati sunt, dormientes et
mortui appellabuntur [al. appellantur] in Christo."
10. Sunt qui hunc locum ita edisserant. Vivi appellantur, qui nunquam
peccato mortui sunt, qui autem peccaverunt, et in eo quod peccaverunt, mortui
sunt: et postea conversi ad poenitentiam, purgant antiqua delicta, mortui
appellantur, quia peccaverunt: in Christo autem mortui, quia plena ad Deum
mente conversi sunt. Porro qui vivunt, et habent testimonium fidei, et necdum
receperunt promissionem Dei, qui et de aliis melius quiddam cogitavit, ut non
absque his, qui justi sunt coronentur, in eo habent beatitudinem, quod fruuntur
bono conscientiae, et vivunt, et relicti sunt in adventu Domini Salvatoris. Sed
quia clemens est Deus, et vult salvare etiam eos qui dormierunt, et in Christo
mortui sunt, non praevenient illos, neque soli rapientur in nubibus: sed juxta
exemplum Evangelicae parabolae (Matth. 20), unum denarium, unamque
mercedem, et undecimae horae operarii, et primae, qui in vineam missi sunt,
salutis pretium accipient. Nec hoc alicui videatur injustum, ut dispar labor
unum praemium consequatur. Magna quippe diversitas est eorum, qui post vulnera
sunt sanati, et eorum, qui nunquam viderunt mortis terrorem. De his puto
dictum: Quis est homo, qui vivat, et non videat mortem? redimet de morte
animam suam (Ps. 88. 45). Neque enim, ut quidam putant, quis pro eo
quod est nullus, accipitur: sed quasi dixerit, quis putas, juxta illud, quod
scriptum est: Quis sapiens, et intelliget haec? (Osee 14. 10). Et
in alio loco: Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo? (Ps. 14. 1).
Et iterum: Quis cognovit sensum Domini? (Rom. 11. 31). Residui
ergo erunt de credentibus pauci, qui adventum Domini videant, secundum id quod
Deus Verbum est, nequaquam in vilitate carnis, sed in gloria triumphantis. Et
considerandum quomodo primum dormientes appellaverit: deinde in Christo
mortuos, quos viventes praevenire non poterunt. Qui enim non custodierit hoc,
quod scriptum est: Ne dederis somnum oculis tuis, neque palpebris tuis
dormitationem; ut salvus fias, sicut caprea de vinculis, et sicut avis de
laqueis (Prov. 6. 4), dormiet, et culpabili sopore torpescet: cumque
dormierit, transibit in mortem. Sicut enim movetur qui vigilat, sic qui dormit
jacet immotus, et mortis torpet similitudine. Quod autem dormitionem sequatur
mors, et prima ad Corinthios Epistola docere nos poterit; in qua ita scriptum
est: Nunc autem Christus surrexit ex mortuis, primitiae dormientium: quia
per hominem mors, et per hominem resurrectio mortuorum (1. Cor. 15. 20.
21): Et post paululum: Non omnes dormiemus, sed omnes immutabimur in
momento, in ictu oculi, in novissima tuba. Canet enim tuba, et mortui resurgent
incorrupti, et nos immutabimur (Ibid. 51. 52). Cum ergo haec de
dormitione dicantur, et morte, et illud legamus in Apostolo, Surge qui
dormis, et exurge de mortuis, et illuminabit te Christus (Eph. 5. 14),
juremus Domino, et votum faciamus Deo Jacob, unusquisque dicens in corde suo: Si
ascendum super stratum meum, si dedero somnum oculis meis, et palpebris meis
dormitationem, donec inveniam locum Domino: haud dubium quin in anima sua, tabernaculum
Deo Jacob (Ps. 131); ut Deus in illo aeterna sede requiescat.
Sequitur: Quia ipse Dominus in jussu; et reliqua. Descendet enim missus
a Patre, non diversitate virtutis, sed dispensatione judicis; et descendet ad
eos, qui deorsum sunt, Verbum Dei et sapientia, et veritas, atque justitia. Et
quanquam mortui sint, ad quos dignatur descendere: non tamen sunt ab eo alieni.
Mortui enim vocantur in Christo. Qui autem vivunt, hoc habent privilegium, quod
eliguntur e pluribus. Attamen utrumque agmen, et mortuorum in Christo, et
viventium, rapientur pariter in nubibus obviam Christo, ut non eum exspectent,
donec ad terrena descendat, sed praesentia illius, et contubernio in sublimibus
perfruantur. Quantaque clementia Christi, ut pro salute nostra non solum caro
factus sit, sed ad mortuos usque descenderit, et in ipsa morte habeat signa
viventium. Aqua enim et sanguis de latere ejus egressa sunt (Joan. 19).
Descendit igitur sermo divinus voce Archangeli praecedente, et praeparante sibi
viam in his, qui ejus possunt ferre praesentiam. Quod ut queamus intelligere,
primi adventus mysteria cognoscamus. Scriptum est de Joanne, qui praecursor
ejus fuit, quod in eremo dixerit: Ego vox clamantis in deserto, et
reliqua. Quid clamavit vox in deserto? Parate viam Domini, rectas facite
semitas ejus (Matth. 3. 3; Luc. 3. 4; Marc. 1. 3; Joan. 1. 23). Ob
quod praemium quamve mercedem? Omnis vallis implebitur, et omnis mons et
collis humiliabitur: et erunt prava in directa; et aspera in vias planas: et
videbit omnis caro salutare Dei (Isai. 40. 3. 4). Hoc autem ideo
quia Verbum caro factum, et habitavit in nobis (Joan. 1. 14).
Nunc autem nequaquam vox Prophetae in deserto erit: sed vox Archangeli parantis
vias, non in carnis humilitate venienti, sed ei, qui est apud Patrem Verbum Deus.
Et tunc quidem egrediebantur in desertum, ut audirent assumpti hominis
praecursorem, et viderent arundinem vento agitatam (Luc. 7), de qua
factae sunt tibiae, et vocalis calamus, qui in ore puerorum dulci sonat
modulamine, canentium in plateis atque dicentium: Cantavimus vobis, et non
saltastis (Matth. 11. 17. et Luc. 7. 32). Nunc autem in voce
Archangeli praecedentis Dominum descendentem de coelis, et in clarissima tuba,
unusquisque credentium, vel ad praelium, vel ad sacerdotalia ministeria
provocatur. Legimus in Numerorum libro (Cap. 10. v. 3), sacratas Deo
tubas, quae ante ostium personent. Sin autem magna est vox Angeli, et tubae
Archangeli, quanto major erit tubae Dei, quae parat vias primum dormientium, et
mortuorum in Christo; deinde eorum, qui vivunt, et residui sunt, et sermonis
Dei praestolantur adventum? Forsitan simplicis tubae clangor dormientibus et
mortuis in Christo necessarius est: vox autem Archangeli et tubae Dei, his qui
vivunt, et in praesentia Dei reservantur. Videamus quid possit intelligi, et id
quod sequitur: Simul cum illis rapiemur. Quo verbo ostendi puto, subitum
ad meliora transcensum: et idcirco raptum se voluisse dicere, ut velocitas
transeuntis, sensum cogitantis excederet. Quod et in alio loco ejudem verbi
proprietate signavit: "Scio hominem in Christo ante annos quatuordecim,
sive in corpore, nescio, sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum istiusmodi
usque ad tertium coelum. Et scio hujusmodi hominem, sive in corpore, sive extra
corpus nescio, Deus scit, quia raptus est in paradisum, et audivit verba
ineffabilia, quae non licet homini loqui." (2. Cor. 12. 2, et seqq.)
Alii enim proficientes et (ut ita dicam) gradientes ad majora crescebant, donec
fierint juxta id quod scriptum est Magni valde nimis: et quosdam in coelum
assumptos legimus. Paulus autem vas electionis in tertium coelum raptus
ascendit: et idcirco audivit verba ineffabilia. Quomodo autem hi, qui rapiuntur
in nubibus, rapiantur obviam Christo, diligentius contemplandum est. Scimus
nubes Prophetas, quibus praecepit Deus ne pluerent super Israel imbrem, quando
impleverunt mensuram patrum suorum, et facta est Lex et Prophetae usque ad
Joannem Baptistam (Matth. 11. 13). Et quia Deus posuit in Ecclesia
primum Apostolos, secundo Prophetas (Ephes. 4. 11): non solum Prophetae,
sed et Apostoli nubes intelligendi sunt. Si quis igitur rapitur ad Christum,
ascendit super nubes Legis, et Evangelii, super Prophetas, et Apostolos: et
assumptis alis columbae, eorumque doctrina ad excelsa sublatus, occurrit, non
deorsum sed in aere, et spirituali intelligentia Scripturarum. Occurrens autem
in spiritualibus, terrena dimittens, sive ille sit dormiens, sive in Christo
mortuus, sive vivens, et in illius praesentiam reservatus semper cum illo erit
et perfruetur Verbo Dei, et sapientia, veritate atque justitia.
11. Haec celeri sermone dictavi, quid eruditi viri de utroque sentirent
loco, et quibus argumentis suas vellent probare sententias, vestrae prudentiae
exponens. Neque enim tanta est meae pusillitatis auctoritas, qui nihil sum, et
invidorum tantum morsibus pateo, quanta eorum qui nos in Domino praecesserunt.
NEC JUXTA Pythagorae discipulos, praejudicata doctoris opinio, sed doctrinae
ratio ponderanda est. Si quis autem contrariae factionis immurmurat, quare
eorum explanationes legam, quorum dogmatibus non acquiesco, sciat me illud
Apostoli libenter audire: Omnia probate, quod bonum est, tenete (1.
Thess. 5. 21), et Salvatoris verba dicentis: Estote probati nummularii,
ut si quis nummus adulter est, et figuram Caesaris non habet, nec figuratus
[al. signatus] est moneta publica, reprobetur. Qui autem Christi faciem
claro praefert lumine, in cordis nostri marsupium recondatur. Etenim si
dialecticam scire voluero, aut Philosophorum dogmata, et ut ad nostram redeam, scientiam
Scripturarum; nequaquam simplices Ecclesiae viros interrogare debeo, quorum
alia gratia est; et unusquisque in suo sensu abundat (praesertim cum in domus
magna patrisfamiliae vasorum diversitas multa dicatur (2. Tim. 2. 20);
sed eos, qui artem didicere ab artifice et in Lege Domini meditantur die ac
nocte. Ego et in adolescentia et in extrema aetate profiteor et Origenem et
Eusebium Caesariensem viros esse doctissimos, sed errasse in dogmatum veritate.
Quod e contrario de Theodoro, Acacio, Apollinario possumus dicere, et tamen
omnes in explanationibus Scripturarum, sudoris sui nobis memoriam reliquerunt.
In terra aurum quaeritur, et de fluviorum alveis splendens profertur glarea:
Pactolusque ditior est coeno, quam fluento. Cur me lacerant amici mei, et
adversum silentem, crassae sues grunniunt? Quarum omne studium est, imo
scientiae supercilium, aliena carpere, et sic veterum defendere perfidiam, ut
perdant fidem suam. Meum propositum est antiquos legere, probare singula,
retinere quae bona sunt, et a fide Ecclesiae Catholicae non recedere.
12. Volens ad alias quaestiunculas respondere, et vel mea, vel aliena
dictare extemplo, a fratre Sisinnio admonitus sum, ut et ad vos et ad caeteros
sanctos fratres qui nos amare dignantur litteras scriberem. Cohibebo igitur
gradum, et si vita comes fuerit, futuro me operi reservabo, ut et vobis per
partes paream, et fructum ac senile corpusculum onus possit ferre moderatum.
Illud autem breviter in fine commoneo, hoc quod in Latinis codicibus legitur: Omnes
quidem resurgemus, non omnes autem immutabimur, in Graecis voluminibus non
haberi: sed vel, Omnes dormiemus, non autem omnes immutabimur; vel, Non
omnes dormiemus, omnes immutabimur; quorum quis sensus sit, supra diximus.
Epistola CXX
(alias 150; scripta anno 406. vel sequenti)
Ad Hedibiam. Capitula XII. Quaestionum Hedibiae ad S. Hieronymum
I. Quomodo perfectus quis esse possit, et quomodo Deo vivere debeat
vidua, quae sine liberis derelicta est.
II. Quid sit quod in Matthaeo scriptum est: Non bibam amodo de hoc
genimine vitis, usque in diem illum, quo illud bibam vobiscum novum in regno
Patris mei.
III. Quae causa sit, ut de resurrectione et apparitione Domini
Evangelistae diversa narraverint. Et cur dicente Matthaeo, quod vespere sabbati
illucescente in una sabbati Dominus surrexit, Marcus mane eum alterius diei
asserat surrexisse.
IV. Quomodo juxta Matthaeum, vespere sabbati Maria Magdalene vidit
Dominum resurgentem; et Joannes Evangelista refert, mane una sabbati eam juxta
sepulcrum flere.
V. Quomodo juxta Matthaeum, Maria Magdalene vespere sabbati cum
altera Maria advoluta pedibus Salvatoris, secundum Joannem mane una sabbati
audit a Domino: Noli me tangere; necdum enim ascendi ad Patrem.
VI. Quomodo custodiente militum turba, Petrus et Joannes libere
ingressi sunt sepulcrum, nullo prohibente custodum.
VII. Quomodo Matthaeus scribit et Marcus, quod mandatum sit
Apostolis per mulieres ut praecederent Jesum in Galilaeam, et ibi eum viderent:
Lucas autem et Joannes in Jerusalem eum ab Apostolis visum commemorant.
VIII. Quid significet quod in Evangelista Matthaeo scriptum est:
Jesus autem clamans voce magna emisit spiritum: et velum Templi scissum est in
duas partes, a summo usque deorsum, et reliqua.
IX. Quomodo Salvator, secundum Joannem insufflat Spiritum Sanctum
Apostolis, et secundum Lucam post ascensionem missurum se esse dicit.
X. Quid significet illud quod Apostolus Paulus disputat ad Romanos
scribens: Quid ergo dicemus: Numquid iniquitas apud Deum? Absit, usque
ad eum locum ubi ait: Nisi Dominus Sabaoth reliquisset nobis semen, et
reliqua.
XI. Quid sit quod Apostolus scribit ad Corinthios in secunda
Epistola: Aliis odor mortis in mortem, et aliis odor vitae in vitam.
XII. Quid sit quod scriptum est in Epistola ad Thessalonicenses
prima: Ipse autem Deus pacis sanctificet vos per omnia, et integer spiritus
vester, et anima et corpus sine querela, in adventu Domini nostri Jesu Christi
servetur.
Expliciunt Capitula Quaestionum.
Hieronymus ad Hedibiam. de Quaestionibus XII
PRAEFATIO. — Ignota vultu, fidei mihi ardore notissima es. Et de extremis
Galliae finibus in Bethleemitico rure latitantem, ad respondendum provocas, de
sanctarum quaestiunculis Scripturarum, per hominem Dei, filium meum Apodemium,
Commonitoriolum dirigens; quasi vero non habeas, in tua provincia disertos
viros, et in Lege Dei perfectos: nisi forte experimentum magis nostri, quam
doctrinam flagitas, et vis scire, quid de his quae ab aliis audisti, nos quoque
sentiamus. Majores tui Patera, atque Delphidius, quorum alter antequam ego
nascerer, Rhetoricam Romae docuit: alter me jam adolescentulo omnes Gallias
prosa versuque, suo illustravit ingenio, jam dormientes et taciti me jure
reprehendunt, quod audeam ad stirpem generis sui quippiam mussitare: licet
concedens eis eloquentiae magnitudinem, et doctrinam saecularium litterarum,
merito subtraham scientiam Legis Dei, quam nemo accipere potest, nisi ei data
fuerit a Patre luminum (Jacob. 1), qui illuminat omnem hominem
venientem in hunc mundum (Joan. 1), et stat medius credentium, qui
in nomine ejus fuerint congregati (Matth. 18). Unde libere profiteor
(nec dictum superbe pertimesco) me scribere tibi non in doctis humanae
sapientiae verbis, quam Deus destructurus est; sed in verbis fidei,
spiritualibus spiritualia comparantem (1. Cor. 2. 23): ut abyssus
veteris Testamenti invocet abyssum Evangelicam (Ps. 41), in voce
cataractarum, id est, Prophetarum et Apostolorum suorum, et veritas Domini
perveniat usque ad nubes, quibus mandatum est, ne super incredulum Israel
imbrem pluerent; sed ut rigarent arva gentilium, et torrentem spinarum, ac mare
mortuum dulcorarent. Ora igitur, ut verus Elisaeus steriles in me et mortuas
aquas vivificet, et Apostolorum sale, quibus dixerat Vos estis sal terrae
(Matth. 5. 13), meum olusculum condiat, quia omne sacrificium quod
absque sale est, Domino non offertur (Levit. 2. 13). Nec fulgore
saecularis eloquentiae delecteris, quam vidit Jesus quasi fulgur cadentem de
coelo (Luc. 10): sed potius eum respice, qui non habet decorem nec
speciem: homo in plagis positus et sciens ferre infirmitatem (Isai. 53);
et quidquid ad proposita respondero, scias me non confidentia respondisse
sermonis; sed ejus fide, qui pollicitus est: Aperi os tuum, et ego implebo
illud (Ps. 80. 11).
CAPUT PRIMUM. — Interrogas, quomodo perfectus esse quis possit, et quomodo
vivere debeat vidua, quae sine liberis derelicta est. Hoc idem in Evangelio
Legis Doctor interrogat: Magister, quid faciens vitam aeternam possidebo?
Cui respondit Dominus: Mandata nosti? Dicit ille, Quae? Jesus
autem dixit: Non homicidium facies, non adulterium, non furtum, non falsum
dices testimonium: honora patrem et matrem, et diliges proximum tuum
sicut teipsum. Et illo dicente: Haec omnia feci, Dominus intulit: Unum
tibi deest. Si vis esse perfectus, vade, et vende omnia quae habes, et da
pauperibus: et veni sequere me (Matth. 19. v. 16.-21). Itaque et ego
tibi Domini nostri respondebo sermonibus: Si vis esse perfecta, et tollere
crucem tuam, et sequi Dominum Salvatorem, et imitari Petrum dicentem: Ecce
nos dimisimus omnia, et secuti sumus te (Marc. 10. 28); vade et
vende omnia quae habes, et da pauperibus, et sequere Salvatorem. Non dixit, da
filiis, da fratribus, da propinquis, quos etiamsi haberes, jure his Dominus
praeferretur: sed, da pauperibus: imo da Christo, qui in pauperibus
pascitur: qui cum dives esset, pro nobis pauper factus est; qui loquitur in
tricesimo nono Psalmo: Ego autem mendicus sum et pauper, et Dominus
sollicitus est pro me (Ps. 39. 18). Statimque quadragesimi Psalmi de
eo exordium est: Beatus qui intelligit super egenum et pauperem (Ps.
40. 1). Intelligentia opus est, ut post intelligentiae beatitudinem,
sciatur qui sit egenus et pauper. Non utique ille qui mendicitate, et squalore
coopertus est, et tamen non recedit a vitiis; sed de quibus Apostolus loquitur:
Tantum ut pauperum memores essemus (Gal. 2. 10). Ob quorum
refrigeria laborabant [al. laborant] Paulus et Barnabas in Ecclesiis
gentium, ut collectae fierent per primam sabbati, et hanc ipsam oblationem, non
per alios, sed per se deferre festinant his, qui suas pro Christo amisere
substantias, qui persecutiones passi sunt, qui dixerunt patri suo et matri,
uxoribus et liberis: Non novimus vos (Deut. 33. 9). Hi
impleverunt voluntatem Patris, et audierunt dicentem Dominum Salvatorem, Mater
mea et fratres mei hi sunt, qui faciunt voluntatem Patris mei (Matth.
12. 50. et Luc. 8 21). Et haec dicimus, non quod in pauperes Judaeos, sive
gentiles, et omnino cujuslibet gentis sint pauperes, prohibeamus faciendam
eleemosynam; sed quod Christianos et credentes pauperes incredulis praeferamus,
et inter ipsos Christianos sit multa diversitas, utrum peccator, an sanctus
sit. Unde et Apostolus passim in omnes misericordiam probans, infert: Maxime
in domesticos fidei (Gal. 6. 10). Domesticus fidei est, qui eadem
tibi religione conjungitur, quem a consortio fraternitatis peccata non
separant. Quod si de inimicis quoque nobis praecipitur, ut si esurierint, demus
eis cibum, si sitierint, demus eis potum: et haec facientes congregemus
carbones super caput eorum (Rom. 12. 20); quanto magis de his, qui non
sunt inimici, et qui Christiani sunt, atque Sancti? Neque vero hoc quod
dicitur, Hoc enim faciens, carbones ignis congregabis super caput ejus,
in malam partem accipiendum est, sed in bonam. Quando enim inimicis nostris
praebemus beneficia, malitiam eorum nostra bonitate superamus, et mollimus
duritiam, iratumque animum ad mollitiem et benevolentiam flectimus; atque ita
congregamus carbones super capita eorum, de quibus scriptum est: Sagittae
potentis acutae, cum carbonibus desolatoriis (Psal. 119. 4); ut
quomodo de altari a Seraphim carbo sublatus, Prophetae labia purgavit (Isa.
6. 6. et 7); ita et inimicorum nostrorum peccata purgentur, et vincamus in
bono malum (Rom. 12. 21), et benedicamus maledicentibus: et imitemur
Patrem nostrum, qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super
justos et injustos (Matth. 5. 45). Igitur et tu, quia paucos non habes
filios, plurimos fac tibi amicos de iniquo mammona, qui te recipiant in aeterna
tabernacula (Luc. 16. 9). Pulchre dixit de iniquo; omnes enim
divitiae de iniquitate descendunt, et nisi alter perdiderit, alter non potest
invenire. Unde et illa vulgata sententia mihi videtur esse verissima. Dives
autem iniquus, aut iniqui haeres. Quod cum legis doctor audisset, et ferre non
posset, quia habebat divitias multas, conversus Dominus ad discipulos, ait: Quam
difficile, qui divites sunt, intrare possunt in regna coelorum (Matth.
19. 23. Marc. 10. 23. et Luc. 18. 24). Non dixit, impossibile; sed
difficile: licet exemplum posuerit impossibilitatis: Facilius est camelum
per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum Dei. Hoc autem
non tam difficile est, quam impossibile. Nunquam enim fieri potest, ut camelus
transeat per foramen acus. Nunquam igitur dives intrare poterit in regna
coelorum. Sed camelus tortuosus, et curvus est, et gravi sarcina praegravatur.
Et nos ergo, quando pravas ingredimur semitas, et rectam Domini viam
dimittimus, et oneramur mundi divitiis, sive pondere delictorum, regnum Dei
ingredi non valemus. Quod si deponamus gravissimam sarcinam, et assumamus nobis
pennas columbae, volabimus, et requiescemus, et dicetur nobis: Si dormiatis
inter medios cleros, pennae columbae deargentatae, et posteriora dorsi ejus in
pallore auri (Ps. 67. 14). Dorsum nostrum, quod prius informe erat,
et gravi sarcina premebatur, habeat nitorem auri, quod interpretatur in sensu,
et alas deargentatas, quae intelliguntur eloquia Scripturarum, et regnum Dei
intrare poterimus. Dicunt Apostoli se omnia, quae sua fuerant dimisisse, et
mercedem pro hac virtute audacter exposcunt. Quibus respondit Dominus: Omnis,
qui reliquerit domum, aut fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut
uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, et vitam
aeternam possidebit (Matth. 19. 29). O quanta beatitudo, pro parvis
magna recipere, aeterna pro brevibus, pro morituris semper viventia, et habere
Dominum debitorem. Si qua autem vidua habet liberos, et maxime si nobilis
familiae est, egentes filios non dimittat, sed ex aequalitate eos amet, et ut
meminerit primum animae suae, et ipsam putet esse de filiis, et partiatur
potius cum liberis, quam omnia filiis derelinquat; imo Christum liberorum
suorum faciat cohaeredem. Respondebis, difficile est, durum est, et contra
naturam. Sed Dominum audies tibi respondentem: Qui potest capere, capiat
(Matth. 19. 12). Et si vis esse perfecta, non tibi jugum necessitatis
imponit, sed potestati tuae liberum concedit arbitrium. Vis esse perfecta, et in
primo stare fastigio dignitatis, fac quod fecerunt Apostoli, vende omnia, quae
habes, et da pauperibus, et sequere Salvatorem, nudam, solamque crucem, nuda
sequaris et sola. Non vis esse perfecta, sed secundum vis tenere gradum
virtutis, dimitte omnia quaecumque habes, da filiis, da propinquis. Nemo te
reprehendit, si inferiora secteris, dummodo illam scias tibi jure praelatam,
quae elegerit prima. Dices, hoc Apostolorum est, et virorum: mulierem autem
nobilem non posse omnia vendere, quae multis adjumentis hujus vitae indigeat.
Audi igitur Apostolum commonentem: Non ut aliis refrigerium, vobis autem
tribulatio: sed ex aequalitate, vestra abundantia, illorum sustentet inopiam;
ut et illorum abundantia vestrae inopiae sit supplementum (2. Cor. 8.
14). Unde inquit Dominus: Qui habet duas tunicas, det alteram non
habenti (Luc. 3. 11). Quid si Scythiae frigora sint, et Alpinae
nives, quae non duabus, et tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus
repelluntur? Quidquid ergo corpori nostro sufficere potest, et humanae
succurrere imbecillitati, quos nudos natura profudit, hoc una appellanda est
tunica; et quidquid in praesentibus alimentis necessarium est, hoc unius diei
victus appellatur. Unde praeceptum est: Non cogitetis de crastino (Matth.
6. 34), hoc est de futuro tempore. Et Apostolus, Habentes, inquit, victum,
et vestitum, his contenti simus (1. Tim. 6. 8). Si plus habes, quam
tibi ad victum vestitumque necessarium est, illud eroga, et in illo debitricem
esse te noveris. Ananias et Sapphira Apostoli meruere sententiam, quia sua
timide reservarunt (Act. 5). Ergone, inquies, puniendus est, qui sua non
dederit? Minime. Ideo puniti sunt, quia mentiri voluerunt Spiritui Sancto, et
reservantes necessaria victui suo, quasi perfecte saeculo renuntiantes, vanam
gloriam sectabantur. Alioqui licet libere vel dare, vel non dare. Quanquam ei,
qui cupiat esse perfectus, praesens paupertas futuris divitiis compensanda sit.
Quomodo autem vidua vivere debeat, brevi sermone comprehendit Apostolus,
dicens: Vidua, quae in deliciis est, vivens mortua est (1. Tim. 5. 6);
et nos in duobus libellis, quos ad Furiam, et Salvinam scripsimus, plenius
dictum putamus.
CAP. II. — Quomodo accipiendum sit illud Salvatoris apud Matthaeum: Dico
autem vobis: Non bibam amodo de hoc genimine vitis, usque in diem illum, quo
bibam illud novum vobiscum in regno Patris mei (Matth. 26. 29). Ex
hoc loco quidam mille annorum fabulam struunt, in quibus Christum regnaturum
corporaliter esse contendunt, et bibiturum vinum, quod ex illo tempore usque ad
consummationem mundi non biberit. Nos autem audiamus panem, quem fregit
Dominus, deditque discipulis suis, esse Corpus Domini Salvatoris, ipso dicente
ad eos, Accipite, et comedite, hoc est Corpus meum: et calicem illum
esse, de quo iterum locutus est: Bibite ex hoc omnes: hic est enim Sanguis
meus novi Testamenti, qui pro multis effundetur (Matth. 26. 26. 27. 28;
Marc. 14. 22. 24), etc. Iste est calix de quo in Propheta legimus: Calicem
salutaris accipiam (Ps. 115. 4). Et alibi: Calix tuus inebrians
quam praeclarus est (Ps. 22. 5). Si ergo panis, qui de coelo
descendit, Corpus est Domini; et vinum quod discipulis dedit, Sanguis illius
est novi Testamenti qui pro multis effusus est in remissionem peccatorum,
Judaicas fabulas repellamus, et ascendamus cum Domino coenaculum magnum,
stratum, atque mundatum, et accipiamus ab eo sursum calicem novi Testamenti;
ibique cum eo Pascha celebrantes, inebriemur ab eo vino sobrietatis. Non
enim est regnum Dei cibus, et potus, sed justitia, et gaudium, et pax in
Spiritu Sancto (Rom. 14. 17). Nec Moyses dedit nobis panem verum;
sed Dominus Jesus: ipse conviva et convivium, ipse comedens, et qui comeditur.
Illius bibimus Sanguinem, et sine ipso potare non possumus, et quotidie in
sacrificiis ejus de genimine vitis verae, et vineae Sorec, quae
interpretatur, electa, rubentia musta calcamus, et novum ex his vinum
bibimus de regno Patris, nequaquam in vetustate litterae, sed in novitate
spiritus: cantantes canticum novum, quod nemo potest cantare, nisi in regno
Ecclesiae (Apoc. 14. 3), quod regnum Patris est. Hunc panem et Jacob
Patriarcha comedere cupiebat, dicens: Si fuerit Dominus Deus mecum, et
dederit mihi panem ad vescendum, et vestimentum ad operiendum (Gen. 28.
20). Quotquot enim in Christo baptizamur, Christum induimus (Gal. 3. 27),
et panem comedimus Angelorum, et audimus Dominum praedicantem: Meus cibus
est, ut faciam voluntatem ejus, qui me misit Patris, ut impleam opus ejus (Joan.
4. 34). Faciamus igitur voluntatem ejus, qui misit nos, Patris, et
impleamus opus ejus; et Christus nobiscum bibet in regno Ecclesiae sanguinem
suum.
CAP. III. — Quae causa sit, ut de resurrectione Domini et apparitione
Evangelistae diversa narraverint. In quibus primum quaeris, cur Matthaeus
dixerit, Vespere autem sabbati illucescente in una sabbati Dominum surrexisse (Matth.
ult.), et Marcus mane resurrectionem ejus factam esse commemoret, ita
scribens: Cum autem resurrexisset, una sabbati, mane apparuit Mariae
Magdalenae, de qua ejecerat septem daemonia: et illa abiens nuntiavit his, qui
cum eo fuerant lugentibus, et flentibus. Illique audientes quod viveret, et
quod vidisset eum, non crediderunt ei (Marc. ult. 9. et 10). Hujus
quaestionis duplex solutio est; aut enim non recipimus Marci testimonium, quod
in raris fertur Evangeliis, omnibus Graeciae libris pene hoc capitulum in fine
non habentibus, praesertim cum diversa atque contraria Evangelistis caeteris
narrare videatur; aut hoc respondendum, quod uterque verum dixerit: Matthaeus,
quando Dominus surrexerit vespere sabbati, Marcus autem, quando eum viderit
Maria Magdalene, id est, mane prima sabbati. Ita enim distinguendum est: Cum
autem resurrexisset, et parumper spiritu coarctato, inferendum, prima
sabbati, mane apparuit Mariae Magdalenae, ut qui vespere sabbati (juxta
Matthaeum) surrexerat, ipse mane primo sabbati (juxta Marcum) apparuerit Mariae
Magdalenae. Quod quidem et Joannes Evangelista (Cap. 20) significat,
mane eum alterius diei visum esse demonstrans.
CAP. IV. — Quomodo juxta Matthaeum, vespere sabbati Maria Magdalene vidit
Dominum resurgentem, et Joannes Evangelista refert eam mane una sabbati juxta
sepulcrum flere (Joan. 20)? Una sabbati, dies Dominica intelligenda est,
quia omnis hebdomada in sabbatum, et in primam, et secundam, et tertiam, et
quartam, et quintam, et sextam sabbati dividitur, quam Ethnici, idolorum, et
elementorum nominibus appellant. Denique Apostolus collectam pecuniae, quae
indigentibus praeparabatur, in una sabbati praecepit congregandam (1. Cor.
16. 2). Nec putandum est, Matthaeum, et Joannem diversa sensisse, sed unum
atque idem tempus, mediae noctis scilicet, et gallorum cantus, diversis
appellasse nominibus. Matthaeus enim scribit, Vespere sabbati, id est,
sero, non incipiente nocte, sed jam profunda et magna ex parte transacta,
apparuisse Dominum Mariae Magdalenae, et apparuisse vespere sabbati
illucescentis in unam sabbati, seipsum interpretans quid dixisset, vespere
sabbati, id est appopinquante jam luce sequentis diei. Et Joannem non
absolute dixisse, Una autem sabbati venit Maria Magdalene mane ad sepulcrum:
sed addidisse, cum adhuc essent tenebrae. Ejusdem igitur atque unius
temporis, id est mediae noctis, atque gallorum cantus, alterum finem, alterum
dixisse principium. Mihique videtur Evangelista Matthaeus, qui Evangelium
Hebraico sermone conscripsit, non tam vespere dixisse, quam sero,
et eum qui interpretatus est, verbi ambiguitate deceptum, non sero
interpretatum esse, sed vespere. Quanquam consuetudo humani sermonis
teneat, sero non vesperum significare, sed tarde. Solemus enim dicere, sero
venisti, id est tarde, et quae facere ante debueras, fac saltem sero, id est
tarde. Sin autem illud objicitur, quomodo eadem Maria quae prius viderat
Dominum resurgentem, postea ad sepulcrum ejus flere referatur, hoc dicendum
est, quod et sola, et cum altera, sive cum aliis mulieribus memor beneficiorum,
quae in se Dominus contulerat, ad sepulcrum ejus frequenter cucurrerit, et nunc
adoraverit, quem videbat, nunc fleverit, quem quaerebat absentem: Licet quidam
duas Marias Magdalenas de eodem vico Magdalo fuisse contendant, et alteram
esse, quae in Matthaeo eum viderit resurgentem, alteram, quae in Joanne eum
quaerebat absentem. Quatuor autem fuisse Marias, in Evangeliis legimus, unam
matrem Domini Salvatoris, alteram materteram ejus, quae appellata est Maria
Cleophe, tertiam Mariam matrem Jacobi et Jose, quartam Mariam Magdalenam. Licet
alii matrem Jacobi et Jose, materteram ejus fuisse contendant. Nonnulli (ut se
liberent quaestione) in Marco volunt unam esse de Mariis, sed non additum
cognomen Magdalene, et ex superfluo scriptorum inolevisse vitio, quod primum
Evangelista non scripserit. Nobis autem simplex videtur et aperta responsio,
sanctas feminas, Christi absentiam non ferentes, per totam noctem, non semel,
nec bis, sed crebro ad sepulcrum Domini cucurrisse, praesertim cum terraemotus,
et saxa disrupta, et sol fugiens, et rerum natura turbata, et (quod his majus
est) desiderium Salvatoris somnum ruperit feminarum.
CAP. V. — Quomodo juxta Matthaeum Maria Magdalene vespere sabbati cum altera
Maria advoluta sit pedibus Salvatoris: cum secundum Joannem mane sabbati
audierit a Domino: Noli me tangere, necdum enim ascendi ad Patrem meum (Joan.
20. 17). Quae prius viderat Dominum resurgentem cum altera Maria, et ejus
pedibus fuerat advoluta, postea reversa per noctem (domi enim ob desiderium
ejus manere non poterat) venit ad sepulcrum. Cumque lapidem, quo monumentum
fuerat clausum, vidisset ablatum, cucurrit ad Simonem Petrum, et ad alterum
discipulum, quem Jesus amabat plurimum, et dicit eis: Tulerunt Dominum de
monumento: et nescio ubi posuerunt eum (Ibid. 13). Error mulieris
cum pietate sociatus est. Pietas in eo erat, quod desiderabat eum, cujus
noverat majestatem. Error in eo, quod dicebat: Tulerunt Dominum de
monumento, et caetera. Denique cum Petrus, et Joannes introeuntes sepulcrum
vidissent linteamina separata; et sudarium quo caput Domini fuerat involutum,
seorsum positum; et resurrexisse crederent, cujus corpus non invenerant in
sepulcro: Maria stabat ad monumentum foris plorans. Cumque se inclinasset,
vidit duos Angelos in albis sedentes in loco monumenti ad caput et pedes, ubi
positum fuerat corpus Jesu, ut sub tanta custodiae dignitate non crederet ab
hominibus potuisse furari, qui ministris Angelis servabatur. Dicunt ei Angeli,
quos cernebat: Mulier, quid ploras? secundum illud quod Dominus
loquebatur ad matrem: Quid mihi, et tibi est mulier? nondum venit hora mea
(Joan. 2. 4), ut eo quod appellaverunt mulierem, arguerent frustra
plorantem et dicerent, Quid ploras? In tantum autem Maria Magdalene
obstupefacta torpuerat, et fidem, miraculis territa, quasi in caligine,
possidebat: ut ne Angelorum quidem praesentium sentiret aspectum, sed
muliebriter responderet, et diceret: Ideo ploro, quia tulerunt Dominum meum, et
nescio ubi posuerunt eum. O Maria, si Dominum credis, et Dominum tuum, quomodo
arbitraris ab hominibus sublatum? Nescio, inquit, ubi posuerunt eum.
Quomodo nescis, quem paulo ante adorasti? Cumque videret Angelos; et quos
cernebat, ignoraret, stupore perterrita, huc atque illuc faciem circumferebat,
nihil aliud nisi Dominum videre desiderans, conversaque retro, vidit Jesum
stantem, et nesciebat, quia Jesus erat. Non quod juxta Manichaeum, et alios
haereticos formam Dominus vultumque mutasset: ut pro voluntate diversus ac
varius videretur, sed quod Maria stupefacta miraculo, hortulanum putaret, quem
tanto studio requirebat. Itaque et Dominus iisdem verbis, quibus et Angeli,
loquitur ad eam: Mulier quid ploras? Addiditque de suo, quem quaeris?
At illa respondit: Domine, si tu sustulisti eum, dicito mihi, ubi posuisti
eum; et ego eum tollam. Hic Dominum non de confessione verae fidei
Salvatorem vocat: sed humilitate, et timore hortulano defert obsequium. Et vide
quanta ignorantia. Quem custodiebat cohors militum, cujus sepulcro Angeli
praesidebant, ab uno hortulano arbitratur ablatum: et ignorans imbecillitatem
femineam, tantarum se virium ropromittit, et credit, ut corpus viri, et
perfectae aetatis: quod (ut caetera taceam) centum libris myrrhae circumlitum
erat, existimaret ab una, et pavida muliere posse portari. Cumque Jesus
appellasset eam, atque dixisset: Maria, ut quem facie non agnoscebat,
voce intelligeret, illa in errore persistens, nequaquam Dominum, sed Rabboni,
id est, magistrum vocat. Et vide quanta turbatio, quem hortulanum
putans, Dominum nuncupaverat, Dei Filium resurgentem, magistrum vocat. Itaque
ad eam, quae quaerebat viventem cum mortuis; quae errore femineo et
imbecillitate muliebri huc, illucque currebat, et corpus quaerebat occisi;
cujus pedes viventis tenuerat, loquitur Dominus et dicit: Noli me tangere,
tibi enim nondum ascendi ad Patrem meum. Et est sensus: Quem mortuum quaeris,
viventem tangere non mereris. Si me necdum putas ascendisse ad Patrem, sed
hominum fraude sublatum, meo tactu indigna es. Hoc autem dicebat: non ut
studium quaerentis obtunderet; sed ut dispensationem carnis assumptae, in
divinitatis gloriam sciret esse mutatam: et nequaquam corporaliter vellet esse
cum Domino, quem spiritualiter credere deberet regnare cum Patre. Unde et
Apostoli majoris fidei sunt, qui absque Angelorum visu, absque ipsius
Salvatoris aspectu, postquam corpus ejus in monumento non repererant,
crediderunt eum ab inferis surrexisse. Alii putant primum esse quod a Joanne
narratum est, venisse Mariam Magdalenam ad sepulcrum, et vidisse revolutum lapidem
a monumento, et postea regressam cum Apostolis Petro et Joanne, solam ad
monumentum remansisse: et idcirco adhuc incredulam, a Domino fuisse correptam:
reversamque domum, rursum ad sepulcrum venisse cum Maria; et ab Angelo monitam,
exeuntem de monumento, adorasse Dominum, et tenuisse pedes ejus, quando ab eo
pariter audierunt: Avete. Et illae accesserunt, et tenuerunt pedes ejus, et
adoraverunt eum. Quae in tantum profecerunt, ut mittantur ad Apostolos, et
audiant primum, Nolite timere: secundo, Ite nuntiate fratribus meis,
ut eant in Galilaeam, ibi me videbunt.
CAP. VI. — Quomodo custodiente militum turba, Petrus et Joannes libere
ingressi sunt sepulcrum, nullo prohibente custodum (Matth. 22. et Joan. 20).
Hac videlicet causa, quia vespere sabbati, quae lucescebat in prima sabbati,
venit Maria Magdalene, et altera Maria videre sepulcrum. Et ecce terraemotus
factus est magnus. Angelus quoque Domini descendit de coelo, et accedens
revolvit lapidem, et sedebat super eum: eratque aspectus ejus sicut fulgur, et
vestimentum illius, sicut nix. Prae timore autem ejus perterriti sunt custodes,
et facti sunt velut mortui. Igitur qui fuerant tanto timore perterriti, ut
putarentur mortui; aut dimisisse sepulcrum, et fugisse credendi sunt; aut ita
corpore, et animo obtorpuisse, ut non dicam viros, sed ne mulierculas quidem,
sepulcrum intrare cupientes, auderent prohibere. Magnus enim timor eos
exterruerat, videntes lapidem revolutum, et terraemotum, factum, non ex more
solito, sed tam magnum, qui cuncta concuteret, et eversionem terrae funditus
minaretur: Angelum quoque descendisse de coelo, tam claro vultu, ut non
lampadem, et humana lumen arte succensum, sed fulgur imitaretur coeli, quo
illustrantur omnia. Unde et in tenebris videre potuerunt. Itaque libere
introeunt. Viderat enim Maria Magdalene, quae eis nuntiaverat lapidem
revolutum, et corpus Domini de monumento esse sublatum. Angelum autem non
putemus idcirco venisse, ut aperiret sepulcrum Domino resurgenti, et revolveret
lapidem: sed postquam Dominus resurrexit, hora qua ipse voluit, et quae nulli
mortalium cognita est, indicasse quod factum est: Et sepulcrum vacuum
revolutione lapidis, et sui ostendisse praesentia: quae omnia videbantur,
splendore faciei ipsius et horrorem tenebrarum fulgoris claritate vincente.
CAP. VII. — Quomodo Matthaeus, et Marcus scribant Apostolis mandatum per
mulieres, ut irent in Galilaeam Dominum revisuri (Matth. 26, et 28; Marc.
16): quam Lucas (Cap. 24), et Joannes (Cap. 20. et 21),
Jerosolymis ab illis visum esse perhibeant. Aliud est undecim se offerre
discipulis, qui propter metum Judaeorum absconditi erant, quando ad eos clausis
ingressus est januis, et putantibus quod videretur in spiritu, manus, et latus
obtulit, clavis, et lancea vulneratum: aliud quando secundum Lucam, praebuit se
eis in multis argumentis per dies quadraginta, apparens eis et loquens de
regno Dei: et convescens praecepit eis, ab Jerosolymis ne discederent (Actor.
1. 4). In altero enim pro consolatione timentium videbatur, et videbatur breviter,
rursumque ex oculis tollebatur: in altero autem tanta familiaritas erat, et
perseverantia, ut cum eis pariter vesceretur. Unde et Paulus Apostolus refert
eum quingentis simul apparuisse discipulis. Et in Joanne legimus, quod
piscantibus Apostolis, in littore steterit, et partem assi piscis, favumque
comederit quae verae resurrectionis indicia sunt. In Jerusalem autem nihil
horum fecisse narratur.
CAP. VIII. — Quid significet quod in Evangelista Matthaeo scriptum est, Jesus
autem clamans voce magna, emisit spiritum: et velum Templi scissum est in duas
partes, a summo usque deorsum, et terra mota est, et petrae scissae sunt, et
monumenta aperta sunt: et multa corpora Sanctorum, qui dormierant, surrexerunt.
Et exeuntes de monumentis, post resurrectionem ejus, venerunt in sanctam
civitatem, et apparuerunt multis (Matth. 27. 50. et seqq.). De hoc
loco in iisdem Matthaei Commentariis disseruimus. Primumque dicendum, quod
divinae sit potentiae, ponere animam quando voluerit, et rursum accipere eam.
Denique Centurio audiens eum dixisse ad Patrem: In manus tuas commendo
spiritum meum (Luc. 23. 46), et statim spiritum sponte dimisisse,
commotus signi magnitudine, ait: Vere Dei Filius erut iste. Velum quoque
Templi scissum est in duas partes; ut compleretur illud, quod refert Josephus,
praesides Templi dixisse virtutes: Transeamus ex his sedibus. In
Evangelio autem quod Hebraicis litteris scriptum est, legimus, non velum Templi
scissum; sed superliminare Templi mirae magnitudinis corruisse. Terra,
inquit, mota est, pendentem Dominum suum ferre non sustinens; et
petrae scissae sunt, ut indicarent duritiam Judaeorum, qui praesentem Dei
Filium intelligere noluerunt; et monumenta aperta sunt, in signum
futurae resurrectionis; multaque Sanctorum corpora exeuntia de sepulcris,
venerunt in sanctam civitatem, et apparuerunt multis. Sanctam civitatem,
Jerosolymam debemus accipere, ad distinctionem omnium civitatum, quae tunc
idolis serviebant. In hac enim sola fuit Templum, et unius Dei cultus, et vera
religio: et non omnibus apparuerunt, sed multis, qui resurgentem Dominum
susceperunt.
2. Deinde juxta anagogen dicendum est, quod inclamante Jesu, et
emittente spiritum, velum Templi scissum sit in duas partes a summo usque
deorsum: et omnia Legis sint revelata mysteria; ut quae prius recondita
tenebantur, universis gentibus proderentur. In duas autem partes, in vetus et
novum Testamentum; et a summo usque deorsum, ab initio mundi, quando homo
conditus est, et reliqua quae facta sunt in medio, sacra narrat historia, usque
ad consummationem mundi. Et quaerendum, quod velum Templi scissum sit,
exterius, an interius? Mihi videtur in passione Domini illud velum esse
conscissum, quod in tabernaculo, et in Templo foris positum fuerat; et
appellabatur exterius: Quia nunc ex parte videmus, et ex parte cognoscimus.
Cum autem venerit quod perfectum est (1. Cor. 13. 9. et 10), tunc et
velum interius dirumpendum est: ut omnia quae, nunc nobis abscondita sunt,
domus Dei sacramenta, videamus. Videamus quid significent duo Cherubim, quid
Oraculum, quid vas aureum, in quo manna reconditum fuit. Nunc enim per
speculum videmus in aenigmate (Ibid. 12): et cum historiae nobis
velum scissum sit, ut ingrediamur atrium Dei, tamen secreta ejus et universa
mysteria, quae in coelesti Jerusalem clausa retinentur, scire non possumus.
Igitur in passione Domini terra commota est, juxta illud quod scriptum est in
Aggaeo; Adhuc semel, et ego movebo coelum et terram: et veniet desideratus
cunctis gentibus (Agg. 2. 7. 8); ut ab Oriente et Occidente veniant
et recumbant cum Abraham, Isaac, et Jacob (Matth. 8. 11). Et petrae
scissae sunt, id est dura corda gentilium; sive petrae, universa vaticinia
Prophetarum, qui et ipsi a petra, hoc est, a Christo cum Apostolis petrae
vocabulum acceperunt: ut quidquid in eis duro Legis velamine claudebatur,
scissum pateret gentibus. Monumenta quoque, de quibus scriptum est: Vos
estis sepulcra extrinsecus dealbata, quae intus plena sunt ossibus mortuorum
(Matth. 23. 27), ideo sunt aperta, ut egrederentur de his, qui prius in
infidelitate mortui erant, et cum resurgente Christo, atque vivente, viverent (Ephes.
2), et ingrederentur coelestem Jerusalem; et haberent municipatum,
nequaquam in terra, sed in coelo; morientesque cum terreno Adam, resurgerent
cum Adam supercoelesti. Porro secundum litteram, nulli violentum esse videatur,
mortuo Salvatore appellari Jerusalem sanctam civitatem; cum usque ad
destructionem ejus semper Apostoli Templum ingressi sint; et ob scandalum
eorum, qui de Judaeis crediderant, Legis exercuerint caeremonias. In tantum
autem Jerusalem amavit Dominus, ut fleret eam, et plangeret (Luc. 19. 41),
et pendens in cruce loqueretur: Pater, ignosce illis: quod enim faciunt,
nesciunt (Ibid. 23. 34). Itaque impetravit, quod petierat: multaque
statim de Judaeis millia crediderunt, et usque ad quadragesimum secundum annum
datum est ei tempus poenitentiae. Post quos, perseverantibus illis in malitia,
egressi sunt duo ursi de silvis gentium Romanarum, Vespasianus, et Titus: et
blasphemantes pueros, ascendente vero Elisaeo in domum Dei (hoc enim
interpretatur Bethel) voce consona illudentes interfecerunt, atque
laceraverunt (4. Reg. 2): et ex eo tempore Jerusalem non appellatur
civitas sancta: sed sanctitatem et pristinum nomen amittens, spiritualiter
vocatur Sodoma, et Aegyptus: ut aedificetur pro ea civitas nova, quam fluminis
impetus laetificat (Ps. 45. 5); et de cujus medio egreditur fons, qui
totius orbis amaritudinem mitigavit: ut miserabilis Israel ruinas Templi,
nudatis plangat lacertis: et in Christo turba credentium, nova quotidie videat
Ecclesiae tecta consurgere, et dicat Sion, Angustus mihi locus est (Isai.
49. 20): impleaturque illud, quod in Isaia scriptum est: Et erit
sepulcrum ejus inclytum (Ibid. 11. 10).
CAP. IX. — Quomodo Salvator secundum Joannem (Joan. 20), insufflavit
Spiritum Sanctum in sanctos Apostolos, et secundum Lucam, post ascensionem se
missurum repromittit? Hujus quaestionis perfacilis solutio est, si docente
Apostolo Paulo, Spiritus Sancti diversas gratias noverimus. Scribit enim in
prima ad Corinthios Epistola: "Divisiones donorum sunt, idem vero
Spiritus: et divisiones ministeriorum sunt, idem autem Dominus: et divisiones
operationum sunt, idem autem Deus, qui operatur omnia in omnibus. Unicuique
autem datur manifestatio spiritus. ad id quod expedit. Alii quidem datur per
Spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alii
gratia sanitatum in uno Spiritu, alii fides in eodem Spiritu, alii operatio
virtutum, alii Prophetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii
autem interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem
Spiritus, dividens singulis prout vult" (1. Cor. 12. 4. et sqq).
Ergo Dominus, qui post resurrectionem suam juxta Lucae Evangelium dixerat:
"Ecce ego mittam promissionem Patris mei in vos: Vos autem sedete in
civitate quoadusque induamini virtute ex alto" (Luc. ult. 49): et
juxta eumdem in Apostolorum Actibus est locutus: "Praecepit eis ab
Jerosolymis ne discederent; sed exspectarent promissionem Patris, quam
audistis, inquit, per os meum: quia Joannes quidem baptizavit aqua, vos autem
baptizabimini Spiritu Sancto, non post multos hos dies" (Act. 4. 5);
rursum in fine Evangelii secundum Joannem, eo die quo resurrexerat, id est die
Dominica, clausis januis ad Apostolos introisse narratur, et dixisse eis
secundo, "Pax vobis;" et intulisse: "Sicut misit me Pater, et
ego mitto vos: hoc cum dixisset, insufflavit, et dixit eis: Accipite Spiritum
Sanctum: quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, et quorum retinueritis,
retenta erunt (Joan. 20. 21. et seqq). Prima igitur die resurrectionis,
acceperunt Spiritus Sancti gratiam, qua peccata dimitterent, et baptizarent, et
filios Dei facerent, et spiritum adoptionis credentibus largirentur: ipso
Salvatore dicente: "Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis; et quorum
retinueritis, retenta erunt" Die autem Pentecostes eis amplius repromissum
est, ut baptizarentur Spiritu Sancto, et induerentur virtute ex alto, qua
Christi Evangelium cunctis gentibus praedicarent, juxta illud, quod in sexagesimo
septimo Psalmo legimus: Donus dabit verbum evangelizantibus virtute multa;
ut haberent operationem virtutum, et gratiam sanitatum; et praedicaturi multis
gentibus, acciperent genera linguarum: ut jam tunc nosceretur, qui Apostolorum,
quibus deberent gentibus nuntiare. Denique Apostolus Paulus, qui de Jerusalem
usque ad Illyricum praedicavit, et inde per Romam ad Hispaniam ire festinat (Rom.
15), gratias agit Deo, quod cunctis Apostolis magis linguis loquatur (1.
Cor 14). Qui enim multis gentibus annuntiaturus erat, multarum linguarum
acceperat gratiam. Quae repromissio Spiritus Sancti die decima post ascensionem
Salvatoris expleta est, Luca referente, qui scripsit; Cum complerentur dies
Pentecostes, erant omnes pariter in eodem loco, et factus est repente de coelo
sonus tanquam advenientis Spiritus vehementis: et replevit totam domum, ubi
erant sedentes; et apparuerunt illis dispartitae linguae tanquam ignis:
seditque supra singulos eorum; et repleti sunt omnes Spiritu Sancto: et
caeperunt loqui variis linguis, prout Spiritus Sanctus dabat eloqui illis (Act.
2. 1. et seqq). Tunc completum est illud quod legitur in Joel: Et erit
in novissimis diebus, dicit Dominus: effundam de spiritu meo super omnem
carnem: et prophetabunt filii vestri, et filiae vestrae: seniores vestri somnia
somniabunt: et juvenes vestri visiones videbunt (Joel. 2. 18).
Verbum autem effusionis significat gratiae largitatem, et idipsum sonat, quod
Dominus repromisit: Vos autem baptizabimini Spiritu Sancto non post multos
hos dies (Act. 1. 5). In tantum enim Spiritu Sancto baptizati sunt,
ut repleretur tota domus, ubi erant sedentes: et ignis Spiritus Sancti
stationem in eis inveniret optatam, linguasque divideret; et secundum Isaiam,
qui immunda labia habere se dixerat, purgaret labia eorum, ut Evangelium
Christi purius praedicarent. Et in Isaia (Cap. 6) quidem superliminare
Templi dicitur fuisse commotum; et repleta est omnis domus fumo, id est,
errore, et tenebris, verique ignorantia. In principio autem Evangelii repletur
Spiritu Sancto Ecclesia, ut gratia ejus, atque fervore, omnium credentium
peccata purgentur: et igne Spiritus Sancti, quem Dominus missurum esse se
dixerat, praedicatura Christum lingua sanetur. Non ergo Joannes Lucasque
discordant, ut quod ille primo resurrectionis die datum esse significat, hic
quinquagesimo die venisse describat: sed profectus Apostolicus est, ut qui
primo remittendorum peccatorum gratiam acceperant, postea acciperent
operationes virtutum, et cuncta donationum genera, quae ab Apostolo descripta
commemoravimus: et (quod magis necessarium erat) diversitatem linguarum omnium
gentium; ut annuntiaturi Christum, nullo indigerent interprete. Unde et in
Lycaonia cum audissent Paulum, et Barnabam loqui linguis suis, deos in homines
conversos esse credebant (Act. 14). Et revera indumentum virtutis,
Spiritus Sancti gratia est: quam possidentes, judicum tribunalia, et regum
purpuras non timebant. Promiserat enim Dominus prius quam pateretur, et
dixerat: Cum autem tradent vos, nolite cogitare quomodo, aut quid loquamini;
dabitur enim vobis in illa hora, quid loquamini. Non enim vos estis, qui
loquimini, Sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis. (Matth.
10. 19). Ego autem audacter, et tota libertate pronuntio, ex eo tempore,
quo Apostoli Domino crediderunt, semper eos habuisse Spiritum Sanctum: nec
potuisse signa facere absque Spiritus Sancti gratia: sed pro modulo atque
mensura. Unde Salvator clamabat in Templo, dicens: Qui sitit, veniat ad me,
et bibat: et qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre ejus
fluent aquae vivae. Hoc autem dixit de Spiritu quem accepturi erant credentes
in eum (Joan. 7. 37. 38). Et in eodem loco infert: Nondum enim
erat Spiritus datus: quia Jesus nondum fuerat glorificatus (Ibid. 39):
non quo non esset Spiritus Sanctus, dicente Domino Salvatore: Si autem ego
in Spiritu Sancto ejicio daemonia, filii vestri in quo ejiciunt? (Matth.
12. 26), sed quia erat in Domino, necdum totus in Apostolis morabatur.
Quamobrem terrentur ad passionem ejus, et negant et Christum se nescire jurant.
Postquam autem baptizantur in Spiritu Sancto, et infunditur in eos Spiritus
Sancti gratia, tunc libere loquuntur ad principes Judaeorum: Obedire magis
Deo oportet, quam hominibus (Ibid. 5. 29): mortuos suscitant, inter
flagella laetantur; fundunt sanguinem pro Christo; et suppliciis suis
coronantur. Nondum ergo erat Spiritus in Apostolis, nec de ventre eorum
fluebant gratiae spiritales, quia Dominus necdum fuerat glorificatus. Quae sit
autem gloria, ipse in Evangelio loquitur: Pater glorifica me gloria, quam
apud te habui prius quam mundus esset. Gloria Salvatoris, patibulum
triumphantis est. Crucifigitur ut homo; glorificatur ut Deus. Denique sol
fugit, luna mutatur in sanguinem, terraemotu insolito contremiscit: aperiuntur
inferi, mortui ambulant, saxa rumpuntur. Haec est gloria, de qua loquebatur in
Psalmo: Exurge gloria mea, exurge psalterium, et cithara (Ps. 95. 9).
Ipsaque de se respondit gloria et dispensatio carnis assumptae: Exurgam
diluculo; ut impleatur vigesimi primi Psalmi titulus, pro assumptione
matutina. Haec dicimus non quod alium Deum, alium hominem esse credamus, et
duas personas faciamus in uno Filio Dei, sicut nova haeresis calumniatur; sed
unus atque idem Filius Dei, et Filius hominis est: et quidquid loquitur, aliud
referimus ad divinam ejus gloriam, aliud ad nostram salutem. Pro quibus non
rapinam arbitratus est se esse aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam
servi accipiens: factus obediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis (Philipp.
2). Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis (Joan. 1.
14). Miror autem Montanum, et insanas feminas ejus, abortivos Prophetas,
Domino promittente, atque dicente: Vado et alium Paracletum mittam vobis
(Joan. 14. 16); et postea, Luca Evangelista narrante (Ac. 1 et 2),
quod Apostoli acceperunt quod promissum est: id multo post tempore in se dicere
fuisse completum. Apostolis enim promissum est: Ego mittam sponsionem Patris
mei in vos: et vos sedebitis in civitate, quoadusque induamini virtute ex alto
(Luc. 24. 49): et resurgens, in Apostolos insufflavit, et non in
Montanum, Priscillam, et Maximillam: et illis, id est, Apostolis, ait: Quorum
dimiseritis peccata, dimittuntur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt.
Apostolis, inquam, praecepit, ne discederent ab Jerosolymis, sed exspectarent
promissionem Patris. Et postea quod promissum est, expletum legimus. Repleti
sunt omnes Spiritu Sancto, et coeperunt loqui variis linguis, prout Spiritus
Sanctus dabat eloqui illis (Act. 2. 4). Spiritus enim Sanctus ubi
vult spirat (Joan. 3. 8). Et quando dicit Dominus, alium Paracletum
mittam vobis, et se ostendit esse Paracletum, qui appellatur Consolator.
Unde et Deus Pater hoc censetur nomine, Deus miserationum, et totius
consolationis (2. Cor. 1). Si autem et Pater consolator, et Filius
consolator, et Spiritus Sanctus consolator est: et in nomine Patris, et Filii,
et Spiritus Sancti, quod intelligitur Deus, baptizantur credentes, quorum unum
divinitatis, et consolatoris est nomen, eorum et una natura est. Hic Spiritus
Sanctus, non solum in Apostolis, sed etiam in Prophetis fuit, de quo David
orabat, dicens: Spiritum Sanctum tuum ne auferas a me (Ps. 50. 13).
Et Daniel Spiritum Dei habuisse narratur: et David in spiritu loquitur, dixisse
Dominum Domino suo, sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos,
scabellum pedum tuorum (Psal. 109). Nec sine Spiritu Sancto
prophetaverunt Prophetae: et verbo Domini coeli firmati sunt, et Spiritu oris
ejus omnis virtus eorum: et quidquid Patris, et Filii est, hoc idem et Spiritus
Sancti est: et ipse Spiritus Sanctus cum mittitur, a Patre et Filio mittitur:
in alio atque alio loco, Spiritus Dei Patris, et Christi Spiritus appellatur.
Unde et in Actibus Apostolorum, qui Joannis Baptismate fuerant baptizati, et
credebant in Deum Patrem, et Christum, quia Spiritum Sanctum nesciebant, iterum
baptizantur: imo tunc verum accipiunt baptisma. ABSQUE ENIM Spiritu Sancto,
imperfectum est mysterium Trinitatis. Et in eodem volumine, Petrus Ananiae, et
Sapphirae dixisse narratur, quod mentientes Spiritui Sancto, non sint hominibus
mentiti, sed Deo (Act. 5).
CAP. X. — Quid significet illud, quod Apostolus Paulus disputat, ad Romanos
scribens, Quid ergo dicemus? numquid iniquitas apud Deum? absit (Rom.
9. 14), usque ad eum locum, ubi ait: Nisi Dominus sabaoth reliquisset
nobis semen, sicut Sodoma facti fuissemus, et sicut Gomorra similes fuissemus
(Ibid. 29). Omnis quidem ad Romanos Epistola interpretatione indiget, et
tantis obscuritatibus involuta est, ut ad intelligendam eam, Spiritus Sancti
indigeamus auxilio, qui per Apostolum haec ipsa dictavit: sed praecipue locus
hic, in quo quidam volentes Dei servare justitiam, ex praecedentibus causis,
dicunt electum in utero Rebeccae Jacob, et abjectum Esau (Gen. 25):
sicut et Jeremias, et Baptista Joannes eliguntur in utero (Jerem. 1; Luc. 1):
et ipse Apostolus Paulus praedestinatur in Evangelium antequam nascatur. Nobis
autem nihil placet, nisi quod Ecclesiasticum est, et publice in ecclesia dicere
non timemus: ne juxta Pythagoram, et Platonem, et discipulos eorum, qui sub
nomine Christiano introducunt dogma gentilium, dicamus animas lapsas de coelo
esse: et pro diversitate meritorum, in his vel in illis corporibus poenas
antiquorum luere peccatorum. Multoque melius est simpliciter imperitiam
confiteri, et inter caetera quae nescimus, etiam hujus loci obscuritatem
refugere. effugere], quam, dum volumus Dei probare justitiam, Basilidis
et Manichaei haeresim defendere, et Iberas naenias, Aegyptiaque portenta
sectari. Dicamus igitur, ut possumus, et Apostolicae voluntatis sequentes vestigia,
ne punctum quidem (ut dicitur) atque unguem transversum, ab illius sententiis
recedamus. Fleverat supra, et dolori suo, et conscientiae testem invocaverat
Spiritum Sanctum, quod fratres sui et cognati secundum carnem, id est,
Israelitae, Dei Filium non recepissent: quorum fuit adoptio, et gloria, et
testamentum, et legislatio, et cultura, et promissio: ex quibus etiam ipse
Christus secundum carnem de Maria generatus est Virgine: et tam continuo cordis
dolore torquetur: ut ipse optet anathema esse a Christo, id est solus perire,
ne omne Israeliticum genus pereat (Rom. 9). Et quia hoc dixerat, statim
venientem e regione praevidit quaestionem. Quid ergo dicis? Omnes qui ex Israel
sunt perierunt? Et quomodo tu ipse et caeteri Apostoli, et infinita Judaici populi
multitudo, Christum Dei Filium recepistis? Quam ita solvit: Israel in
Scripturis sanctis dupliciter appellatur, et in duos dividitur filios: in unum,
qui juxta carnem est; et in alterum, qui juxta repromissionem et spiritum.
Abraham duos habuit filios, Ismael et Isaac, Ismael, qui secundum carnem natus
est, haereditatem patris non accepit. Isaac, qui de repromissione generatus ex
Sara est, semen Dei appellatur. Scriptum est enim: In Isaac vocabitur tibi
semen, id est, non qui filii carnis, hi filii Dei; sed qui sunt filii
repromissionis, isti existimantur in semine. Et hoc non solum in Ismael et
Isaac accidisse convincimus; sed etiam in duobus Rebeccae filiis, Esau et
Jacob, quorum alter abjectus, alter electus est. Et hoc totum dicit, ut in
duobus prioribus fratribus, Ismael et Esau, populum Judaeorum abjectum esse
significet. In posterioribus autem, hoc est, in Isaac et Jacob, electum populum
gentium, vel eos qui ex Judaeis in Christum credituri erant. Et quoniam hoc
volens approbare, proposuerat testimonium nascentium geminorum Esau et Jacob,
de quibus scriptum est: Major serviet minori (Gen. 25): et in
Malachia legimus: Jacob dilexi, Esau autem odio habui (Malach. 1. 2.
3), venientem e latere quaestionem more suo proponit, et disserit: et hac soluta,
revertitur ad id, de quo coeperat disputare. Si Esau et Jacob necdum nati
erant; nec aliquid egerant boni aut mali, ut vel promererentur Deum, vel
offenderent: et electio eorum atque abjectio, non merita singulorum, sed
voluntatem eligentis et abjicientis ostendit, quid ergo dicemus? Iniquus est
Deus? Secundum illud exemplum, quo loquitur ad Moysen: Miserebor cui
misertus fuero (Rom. 9. 15), et misericordiam praestabo, cui
miserebor. Si hoc, inquit, recipimus, ut faciat Deus quodcumque voluerit,
et absque merito et operibus, vel eligat aliquem, vel condemnet: ergo non est
volentis neque currentis, sed miserentis Dei: maxime cum eadem Scriptura, hoc
est idem Deus loquatur ad Pharaonem: In hoc ipsum excitavi te, ut ostendam
in te virtutem meam, et annuntietur nomen meum in universa terra. Si hoc
ita est, et pro voluntate sua miseretur Israeli, et indurat Pharaonem: ergo
frustra queritur, atque causatur, nos vel bona non fecisse, vel fecisse mala:
cum in potestate ipsius sit et voluntate, absque bonis et malis operibus, vel
eligere aliquem, vel abjicere; praesertim cum voluntati illius humana
fragilitas resistere nequeat. Quam validam quaestionem Scripturarum ratione
contextam, et pene insolubilem, brevi Apostolus sermone dissolvit, dicens: O
homo! tu quis es qui respondeas Deo? Et est sensus. Ex eo quod respondes
Deo, et calumniam facis, et de Scripturis tanta perquiris, ut loquaris contra
Deum, et justitiam voluntatis ejus incusas [al. inquiras], ostendis te
liberi esse arbitrii, et facere quod vis, vel tacere, vel loqui. Si enim in
similitudinem vasis fictilis te a Deo creatum putas, et illius non posse
resistere voluntati: hoc considera: quia vas fictile non dicit figulo: quare
me sic fecisti? Figulus enim habet potestatem de eodem luto, aut eadem
massa, aliud vas in honorem facere, aliud in contumeliam. Deus autem aequali
cunctos sorte generavit, et dedit arbitrii libertatem, ut faciat unusquisque
quod vult, sive bonum, sive malum. In tantum autem dedit omnibus potestatem; ut
vox impia disputet contra Creatorem suum, et causas voluntatis illius
perscrutetur. Sin autem Deus volens ostendere iram, et notam facere
potentiam suam, sustinuit in multa patientia vasa irae, apta ad interitum, ut
ostenderet divitias gloriae suae in vasa misericordiae, quae praeparavit in
gloriam: quos et vocavit, non solum nos ex Judaeis, sed etiam ex gentibus,
sicut in Osee dicit (Cap. 2. 24): Vocabo non plebem meam, plebem
meam; et non dilectam, dilectam: et erit in loco ubi dictum est eis: non plebs
mea vos, ibi vocabuntur filii Dei vivi (Rom. 9. 22. et seqq.), et
caetera quae sequuntur Si inquit, patientia Dei induravit Pharaonem, et multo
tempore poenas distulit Israelis, ut justius condemnaret, quos tanto tempore
sustinuerat, non Dei accusanda est patientia et infinita clementia, sed eorum
duritia, qui bonitate Dei, in perditionem suam abusi sunt. Alioquin unus est
solis calor, et secundum essentias subjacentes, alia liquefacit, alia indurat,
alia solvit, alia constringit. Liquatur enim cera, et induratur lutum: et tamen
caloris non est diversa natura. Sic et bonitas, et clementia Dei, vasa irae,
quae apta sunt in interitum, id est populum Israel, indurat: vasa autem
misericordiae, quae praeparavit in gloriam, quae vocavit, hoc est nos, qui non
solum ex Judaeis sumus, sed etiam ex gentibus, non salvat irrationabiliter, et
absque judicii veritate; sed causis praecedentibus: quia alii non susceperunt
Filium Dei; alii autem recipere sua sponte voluerunt. Haec autem vasa
misericordiae, non solum populus gentium est, sed etiam hi, qui ex Judaeis
credere voluerunt, et unus credentium effectus est populus. Ex quo ostenditur,
non gentes eligi, sed hominum voluntates, atque ita factum est, ut impleretur
illud, quod dictum est in Osce: Vocabo non plebem meam, plebem meam, hoc
est, populum gentium: et quibus prius dicebatur: non plebs mea vos, nunc
vocentur [al. vocantur] filii Dei vivi. Quod ne solum de gentibus
dicere videretur, etiam eos qui ex Israelitica multitudine crediderunt, vasa
misericordiae, et electionis appellat. Clamat enim Isaias pro Israel; Si
fuerit numerus filiorum Israel quasi arena maris, reliquiae salvae fient (Rom.
9. 27), hoc est, etiam si multitudo non crediderit, tamen pauci credent.
Verbum enim consummatum atque breviatum in sua Deus aequitate libravit, ut
humilitate, et incarnatione Christi, eos salvos faceret, qui in eum credere
voluissent. Hoc ipsum et in alio loco dixit Isaias: Nisi Dominus sabaoth
reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti fuissemus, et sicut Gomorra similes
essemus (Isai. 1. 9). Cumque testimonia proposuisset, quibus duplex
vocatio praedicitur, et gentium et populi Judaeorum, transit ad cohaerentem
disputationem, et idcirco dicit gentes, quae non sectabantur justitiam,
apprehendisse justitiam, quia non superbierint, sed in Christum crediderint.
Israelis autem magnam partem ideo corruisse, quia offenderit in lapidem
offensionis, et petram scandali, et ignoraverit justitiam Dei: et quaerens suam
statuere justitiam, justitiae Dei, quae Christus est, subjici noluerit. Legi in
cujusdam Commentariis sic respondisse Apostolum ut magis implicuerit, quam
solverit quaestionem. Ait enim ad id, quod proposuerat: Quid ergo dicemus?
Numquid iniquitas apud Deum? Et, Non est volentis neque currentis, sed
miserentis Dei: Et, Cujus vult miseretur, et quem vult indurat Deus:
Et, Voluntati ejus quis potest resistere? Sic Apostolum respondisse: O
homo, qui terra, et cinis es, audes facere quaestionem Deo? et vas fragile
atque testaceum rebellas contra figulum tuum? Numquid figmentum potest dicere
ei qui se finxit, quare me sic fecisti? Aut non habet potestatem figulus
luti ex eadem massa facere, aliud quidem vas in honorem, aliud vero in
contumeliam? Aeterno igitur silentio conticesce: et scito fragilitatem tuam, et
Deo ne moveas quaestionem, qui fecit quod voluit: ut in alios clemens, in alios
severus existeret. Quid sit quod Apostolus scribit ad Corinthios in secunda
Epistola: Aliis odor mortis in mortem: aliis odor vitae in vitam; et ad haec
quis tam idoneus (2. Cor. 2. 16)? Totum loci hujus capitulum
proponamus, ut ex praecedentibus, et sequentibus possint intelligi media, quae
ex utroque contexta sunt. Cum venissem, ait, Troadem, propter
Evangelium Christi, et ostium mihi apertum esset in Domino, non habui requiem
spiritui meo, eo quod non invenerim Titum fratrem meum; sed valefaciens eis,
profectus sum in Macedoniam. Deo autem gratia, qui semper nos triumphat in
Christo Jesu, et odorem notitiae suae per nos manifestat in omni loco; quia
Christi bonus odor sumus Deo, in his qui salvi fiunt, et in his qui pereunt: aliis
quidem odor mortis in mortem, aliis autem odor vitae in vitam. Et ad haec quis
tam idoneus? Non enim sumus, sicut plurimi venundantes verbum Dei; sed ex
sinceritate, sed sicut ex Deo, coram Deo in Christo loquimur. Narrat
Corinthiis quae fecerit, quae passus sit, et quomodo in cunctis Deo agat
gratias, ut sub exemplo sui illos provocet ad certandum. Veni, inquit, Troadem,
quae prius Troja appellabatur, ut Evangelium Christi in Asia praedicarem.
Cumque mihi ostium apertum esset in Domino, hoc est, plurimi credidissent, sive
per signa atque virtutes quae in me operabatur Deus, et spes esset nascentis
fidei, et in Domino succrescentis, non habui requiem spiritui meo, hoc est,
speratam consolationem invenire non potui, eo quod Titum fratrem meum non
invenerim, sive quem ibi reperiendum putabam, sive quem ibi audieram degere,
vel qui venturum esse illuc se dixerat. Quae autem fuit tanta consolatio, et
quae requies spiritui in praesentia Titi, quem quia non invenit, valefaciens
eis, profectus est in Macedoniam? Aliquoties diximus Apostolum Paulum virum
fuisse doctissimum, et eruditum ad pedes Gamalielis (Act. 22. 3), qui in
Apostolorum Actibus concionatur, et dicit: Et nunc quid habetis cum
hominibus istis? Si enim a Deo est, stabit, si ex hominibus, destruetur (Ibid.
5. 38. 39). Cumque haberet scientiam sanctarum Scripturarum, et sermonis
diversarumque linguarum gratiam possideret: unde ipse gloriatur in Domino, et
dicit: Gratias ago Deo, quod omnium vestrum linguis magis loquor (1.
Cor. 14. 18), divinorum sensuum majestatem digno non poterat Graeci eloquii
explicare sermone. Habebat ergo Titum interpretem: sicut, et beatus Petrus
Marcum, cujus Evangelium, Petro narrante, et illo scribente, compositum est.
Denique et duae Epistolae quae feruntur Petri, stylo inter se et charactere
discrepant, structuraque verborum. Ex quo intelligimus, pro necessitate rerum,
diversis eum usum interpretibus. Ergo et Paulus Apostolus contristatur: quia
praedicationis suae in praesentiarum fistulam, organumque per quod Christo
caneret, non invenerat: perrexitque in Macedoniam, apparuerat enim ei vir
Macedo, dicens: Transiens adjuva nos; ut ibi inveniret Titum, et
visitaret fratres: vel persecutionibus probaretur: hoc est enim quod dicit: Deo
autem gratia, qui semper triumphat nos in Christo Jesu, et odorem notitiae suae
spargit in omni loco. Triumphat nos, pro eo quod est, triumphat de nobis,
sive triumphum suum agit per nos: qui in alio loco dixerat: Spectaculum
facti sumus mundo, et Angelis, et hominibus (1. Cor. 4). Denique
narrat in consequentibus. Nam cum venissemus Macedoniam, nullam requiem
habuit caro nostra: sed omnem tribulationem passi sumus. Foris pugnae, intus
timores. Sed Deus qui consolatur humiles, consolatus est nos in adventu Titi.
Non solum autem in adventu ejus, sed etiam in consolatione [al. solatio].
Ergo propterea valefaciens Trojanis sive Troadensibus, profectus est in
Macedoniam, ut inveniret ibi Titum, et haberet interpretationis Evangeliique
solatium: quem intelligimus non ibi repertum, sed post tribulationes, et
persecutiones Apostoli supervenisse. Prius ergo quam venisset Titus, multa
perpessus, agit gratias Deo in Christo Jesu, quem gentibus praedicabat, quod
dignum se elegerit, in quo ageret triumphum Filii sui. Triumphus Dei est passio
Martyrum; et pro Christi nomine cruoris effusio, et inter tormenta laetitia.
Cum enim quis viderit tanta perseverantia stare Martyres, atque torqueri, et in
suis cruciatibus gloriari, odor notitiae Dei disseminatur in gentes, et subit
tacita cogitatio quod nisi verum esset Evangelium, nunquam sanguine
defenderetur. NEQUE ENIM DELICATA et divitiis studens ac secura confessio est;
sed in carceribus, in plagis, in persecutionibus, in fame, in nuditate et siti.
Hic triumphus est Dei Apostolorumque victoria. Sed poterat audiens respondere:
Quomodo ergo non omnes crediderunt? Prius ergo quam interrogaretur, solvit ἀνθυποφοράν
(exceptionem); et juxis morem suum quidquid alius objicere potest,
antequam objiciatur edisserit. Et est sensus: Nominis Christi in omni loco
bonus odor sumus Deo, et praedicationis nostrae longe lateque spirat
fragrantia. Sed quia homines suo arbitrio derelicti sunt: neque enim bonum
necessitate faciunt, sed voluntate, ut credentes coronam accipiant, increduli
suppliciis mancipentur: ideo odor noster qui per se bonus est, virtute eorum et
vitio qui suscipiunt sive non suscipiunt, in vitam transit, aut mortem: ut qui
crediderint, salvi fiant, qui vero non crediderint pereant. Nec hoc mirandum de
Apostolo, cum etiam de Domino legerimus: Ecce hic positus est in ruinam, et
in resurectionem multorum in Israel, et in signum cui contradicetur (Luc.
2. 34): solisque radios tam munda loca excipiant, quam immunda, et sic in
floribus, quom do in stercore luceant: nec tamen solis radii polluuntur. Sic et
Christi bonus odor, qui nunquam mutari potest, nec suam naturam amittere,
credentibus vita est, incredulis mors. Mors autem non ista communis, quia cum
bestiis morimur et jumentis: sed illa de qua scriptum est: Anima quae
peccaverit, ipsa morietur (Ezech. 18. 4). Ergo et vita arbitranda
est non haec, qua spiramus, et incedimus, et huc illucque discurrimus; sed illa
de qua David loquitur: Credo videre bona Domini in terra viventium (Psal.
26. 13). Deus enim vivorum est, et non mortuorum (Matth. 22. 23):
et, Vita nostra abscondita est cum Christo in Deo. Cum autem Christus
apparuerit vita nostra, tunc et nos cum illo apparebimus in gloria (Coloss.
3. 34). Nec vobis inquit, o Corinthii, parum esse videatur, si nobis praedicantibus
veritatem, alii credant, alii non credant; alii vera morte moriantur, alii
vivant ea vita quae dicit: Ego sum vita. Nisi enim nos locuti essemus,
nec incredulos mors, nec credentes vita sequeretur: quia difficile dignus
praeco virtutum Christi inveniri potest, qui in annuntiandis illis non suam,
sed ejus quaerat gloriam quem praedicat. In eo autem quod se negat non esse
sicut multos, qui venditent verbum Dei, ostendit esse quam plurimos, qui
quaestum putant esse pietatem, et turpis lucri gratia omnia faciunt, qui
devorant domos viduarum (Luc. 20); se autem ex sinceritate quasi missum
a Deo, et praesente eo qui se miserit, omnia in Christo et pro Christo loqui:
ut causa praedicationis Dei, triumphus Christi, ejusque sit gloria. Et notandum
quod mysterium Trinitatis in hujus capituli fine monstretur. Ex Deo
enim, in Spiritu Sancto, coram Deo, Patre, in Christo loquitur.
Ad comprobandum autem quod de Troade perrexerit Macedoniam, de Apostolorum
Actibus ponam testimonium. Cum autem pertransissent Mysiam, descenderunt
Troadem, et visio per noctem Paulo ostensa est. Vir Macedo quidam erat stans et
deprecans eum, ac dicens: Transiens in Macedoniam, adjuva nos. Quod cum
vidisset, statim quaesivimus proficisci in Macedoniam, certi facti, quod
vocasset nos Deus evangelizare eis (Act. 16. 8. et seqq).
CAP. XII. — Quid sit quod in Epistola scribit ad Thessalonicenses prima: Ipse
autem Deus pacis sanctificet vos per omnia, ut integer spiritus vester et anima
et corpus, sine querela in adventu Domini nostri Jesu Christi servetur (1.
Thes. 5. 13). Famosa quaestio, sed brevi sermone tractanda. Supra dixerat, spiritum
nolite extinguere (Ibid. 19): quod si fuerit intellectum, statim
sciemus quis iste sit spiritus, qui cum anima et corpore in die adventus Domini
conservandus est. Quis enim possit credere, quod instar flammae, quae extincta
desinit esse quod fuerat, extinguatur Spiritus Sanctus, et sustineat
abolitionem sui, qui fuit quondam in Israel, quando per Isaiam et Jeremiam et
singulos Prophetas dicere poterat: Haec dicit Dominus, et nunc in
Ecclesia per Agabum loquitur: Haec dicit Spiritus Sanctus. Divisiones
donorum sunt, idem vero Spiritus: et divisiones ministeriorum sunt, idem autem
Dominus: et divisiones operationum, idem vero Deus, qui operatur omnia in omnibus.
Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad id quod expedit. Alii per
Spiritum datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eumdem Spiritum:
alii fides in eodem Spiritu, alii operatio virtutum, alii gratia sanitatum in
uno spiritu, alii Prophetia, alii discretio spirituum. Omnia autem haec
operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (1. Cor.
12. 4. et seqq.). De hoc Spiritu, ne a se auferretur, rogabat David,
dicens: Spiritum sanctum tuum ne auferas a me (Ps. 50. 13). Qui
quando aufertur, non substantia sui, sed ei a quo aufertur, extinguitur. Ego
puto unum atque idem significare, Spiritum nolite extinguere (1.
Thess. 5. 19), et quod in alio loco scribit: Spiritu ferventes (Rom.
12. 11). In quo enim fervor spiritus, multiplicata iniquitate, et caritatis
frigore, non tepescit, in hoc spiritus nequaquam extinguitur. Deus igitur
pacis sanctificet vos per omnia, vel in omnibus, sive plenos atque perfectos:
hoc enim magis sonat ὁλοτελεῖς.
Deus autem appellatur pacis: quia per Christum ei reconciliati sumus; qui est
pax nostra, qui fecit utraque unum (Ephes. 2. 14): qui et in alio loco
pax Dei dicitur, superans omnem sensum, quae custodit corda cogitationesque
Sanctorum. Qui autem sanctificatur, sive perfectus in omnibus est, in hoc et
spiritus et anima et corpus in die Domini conservatur. Corpus, si singulorum
membrorum utatur officiis, verbi gratia, si operetur manus, pes ambulet, oculus
videat, audiat auris, dentes cibos molant, stomachus coquat, alvus digerat, aut
si nulla membrorum parte truncatum est. Et hoc quisquam potest credere
Apostolum pro credentibus deprecari, ut in die judicii integrum omnium corpus
Christus inveniat: cum omnium corpora, aut morte dissoluta sint, aut si (ut
quidam volunt) reperta fuerint spirantia [al. adhuc spirantia habeant],
adhuc habeant debilitates suas, et maxime Martyrum, et eorum qui pro Christi
nomine vel oculos effossos, vel amputatas nares, vel abscissas manus habeant?
Ergo integrum corpus est, de quo diximus in alia quaestione, tenens caput, ex
quo omne corpus connexum atque compactum, accipiet [al. accipit]
augmentum in administrationem corporis Christi. Hoc corpus Ecclesia est. Et
quicumque hujus corporis tenuerit caput, et caetera membra servaverit, habebit
integrum corpus: quantum accipere potest humana natura. Juxta hunc modum et
animae integritas conservanda est, quae dicere potest: Benedic anima mea
Dominum, qui sanat omnes infirmitates tuas (Ps. 102. 1. 3); et de
qua scriptum est: Misit verbum suum, et sanavit eos (Ps. 106. 20).
Spiritus quoque in nobis integer conservatur, quando non erramus in
spiritualibus, sed vivimus in spiritu, acquiescimus spiritui, et opera carnis
mortificamus spiritu, afferimusque omnes fructus ejus, caritatem, gaudium,
pacem, et caetera. Aliter. Praecipitur nobis, Salomone dicente: Tu autem
describe ea tripliciter in consilio et scientia; ut respondeas verbo veritatis,
his qui proponunt tibi (Prov. 22. 20. 21). Triplex in corde nostro
descriptio, et regula Scripturarum est. Prima, ut intelligamus eas juxta
historiam. Secunda, juxta tropologiam. Tertia, juxta intelligentiam
spiritualem. In historia, eorum quae scripta sunt, ordo servatur. In
tropologia, de littera ad majora consurgimus, et quidquid in priori populo
carnaliter factum est, juxta moralem interpretamur locum, et ad animae nostrae
emolumenta convertimus. In spirituali θεωρίᾳ
ad sublimiora transimus, terrena dimittimus, de futurorum beatitudine, et
coelestibus disputamus: ut praesentis vitae meditatio, umbra futurae
beatitudinis sit. Quos Christus [al. Quos si Christus] tales invenerit,
ut et corpore, et anima, et spiritu integri conserventur, et perfectam habeant
triplicis in se scientiae veritatem, hos sua pace sanctificabit et faciet esse
perfectos. Multi simpliciter hunc locum de resurrectione intelligunt, ut et
spiritus, et anima, et corpus in adventu Domini integra conserventur. Alii ex
hoc loco triplicem in homine volunt affirmare substantiam: Spiritus, quo
sentimus, animae, qua vivimus, corporis, quo incedimus. Sunt qui ex anima
tantum, et corpore subsistere hominem disserentes, spiritum in eo tertium, non
substantiam velint intelligi, sed efficientiam, per quam et mens in nobis, et
sensus, et cogitatio, et animus appellantur, utique non sunt tot substantiae,
quot nomina. Cumque illud eis oppositum fuerit: Benedicite spiritus, et
animae justorum Domino (Dan. 3. 86), Scripturam non recipiunt,
dicentes eam in Hebraico non haberi. Nos autem in praesenti loco (ut supra
diximus) scriptum, qui cum anima et corpore integer conservatur, non substantiam
Spiritus Sancti, quae non potest interire, sed gratias ejus donationesque
accipimus, quae nostra vel virtute, vel vitio, et acceduntur, et extinguuntur
in nobis.
Epistola CXXI
(alias 151; scripta eodem anno ac superiore)
Ad Algasiam. Capitula XI Quaestionum Algasiae ad S. Hieronymum
I. Cur Joannes discipulos suos mittit ad Dominum, ut interrogarent
eum, Tu es qui venturus es, an alium exspectamus? Cum prius ipse de
eodem dixerit: Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi.
II. Quid significet quod in Matthaeo scriptum est, Arundinem
quassatam non confringet; et linum fumigans non extinguet.
III. Quem sensum habet quod in Evangelio Matthaei scriptum est:
Si quis vult post me venire, abneget semetipsum. Quae est sui abnegatio: aut
quomodo, qui sequitur Salvatorem seipsum negat.
IV. Quid vult significare quod in eodem Matthaeo scriptum est:
Vae praegnantibus, et nutrientibus in illis diebus: Et, Orate ut non
fiat fuga vestra in hyeme, vel sabbato.
V. Quid sibi velit quod scriptum est in Evangelio secundum Lucam:
Et non receperunt, quia facies ejus erat vadens Jerusalem.
VI. Quid sit villicus iniquitatis, qui Domini voce laudatus est.
VII. Quo sensu accipiendum est, quod in Epistola legimus ad Romanos:
Vix enim pro justo quis moritur: nam pro bono forsitan quis audeat mori?
VIII. Quid sibi vult quod ad Romanos scribit Apostolus:
Occasione accepta peccatum per mandatum operatum est in me omnem
concupiscentiam.
IX. Quare Apostolus Paulus in eadem ad Romanos scribit Epistola:
Optabam ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis, et reliqua.
X. Quid sibi velit quod idem Apostolus ad Colossenses scribit:
Nemo vos superet, volens in humilitate mentis, et religione Angelorum, et
reliqua.
XI. Quid est quod idem Apostolus ad Thessalonicenses scribit:
Nisi discessio venerit primum, et revelatus fuerit homo peccati, et reliqua.
Expliciunt Capitula.
Hieronymus ad Algasiam. de Quaestionibus XI
PRAEFATIO. — Filius meus Apodemius, qui interpretationem nominis sui, longa
ad nos veniens navigatione, signavit, et de Oceani littore, atque ultimis
Galliarum finibus, Roma praeterita, quaesivit Bethleem, ut inveniret in ea
coelestem panem, et saturatus eructaret in Domino, ac diceret: Eructavit cor
meum verbum bonum, dico ego opera mea regi (Ps. 44. 1), detulit mihi
in parva schedula maximas quaestiones, quas a te datas, mihique tradendas
diceret. Ad quarum lectionem intellexi studium Reginae Saba in te esse
completum, quae de finibus terrae venit audire sapientiam Salomonis (3. Reg.
10. 4; Matth. 12. 42). Non quidem ego Salomon, qui et ante se, et post se,
cunctis hominibus praefertur sapientia; sed tu Regina appellanda es [al. ex]
Saba, in cujus mortali corpore non regnat peccatum, et quae ad Dominum tota
mente conversa, audies ab eo: Convertere, convertere Sunamitis (Cant.
6. 12). Etenim Saba in lingua nostra conversionem sonat.
Simulque animadverti, quod quaestiunculae tuae de Evangelio tantum et de
Apostolo propositae, indicant te veterem Scripturam aut non satis legere, aut
non satis intelligere, quae tantis obscuritatibus, et futurorum typis obvoluta
est, ut omnis interpretatione egeat: et porta orientalis, de qua verum lumen
exoritur, et per quam Pontifex ingreditur et egreditur, semper clausa sit (Ezech.
43. 1. 2. et 44. 1), et soli Christo pateat (Apoc. 5), qui habet
clavem David, qui aperit, et nemo claudit: claudit, et nemo aperit, ut illo
reserante introeas cubiculum ejus, et dicas, Introduxit me rex in cubiculum
suum (Cant. 1. 3). Praeterea satis miratus sum, cur purissimo fonte
vicino relicto, nostri tam procul rivuli fluenta quaesicris, et omissis aquis
Siloe, quae vadunt cum silentio (Isai. 8), desiderares [al. desideras]
aquas Sihor, quae turbidis saeculi hujus vitiis sordidantur. Habes istic
sanctum virum Alethium Presbyterum, qui viva, ut aiunt, voce, et prudenti
disertoque sermone possit solvere quae requiris: nisi forte peregrinas merces
desideras, et pro varietate gustus, nostrorum quoque condimentorum te
alliamenta delectant. Aliis dulcia placent, nonnullos subamara delectant, horum
stomachum acida renovant, illorum salsa sustentant. Vidi ego nauseam, et
capitis vertiginem antidoto, quae appellatur πικρά,
saepe sanari, et juxta Hippocratem, contrariorum contraria esse remedia. Itaque
nostram amaritudinem, illius nectareo melle curato, et mitte in Mara lignum
crucis, senilemque pituitam juvenili austeritate compesce, ut possis laeta
cantare: Quam dulcia gutturi meo eloquia tua, super mel ori meo (Ps.
118. 103).
CAPUT PRIMUM. — Cur Joannes discipulos suos mittit ad Dominum, ut
interrogent eum: Tu es qui venturus es, an alium exspectamus (Matth.
11. 3, et Luc. 7. 20)? Cum prius ipse de eodem dixerit: Ecce Agnus Dei,
ecce qui tollit peccata mundi (Joan. 1. 29). De hac Quaestione in
Commentariis Matthaei plenius diximus. Unde apparet quae haec interrogas, ipsa
te volumina non habere. Tamen stringendum est breviter, ne omnino tacuisse
videamur. Joannes mittebat discipulos suos in vinculis constitutus, ut sibi
quaerens, illis disceret; et capite truncandus, illum doceret esse sectandum,
quem interrogatione sua magistrum omnium fatebatur. Neque enim poterat
ignorare, quem ignorantibus ante monstraverat, et de quo dixerat: Qui habet
sponsam, sponsus est (Ibid. 3. 29); Et, Cujus non sum dignus
calceamenta portare (Matth. 3. 11); Et, Illum oportet crescere,
me autem minui (Joan. 1. 27). Deumque Patrem intonantem audierat: Hic
est Filius meus dilectus, in quo mihi complacui (Ibid. 3. 30). Quod
autem dicit: Tu es qui venturus es, an alium exspectamus (Matth. 3.
17)? hunc quoque sensum habere potest: Scio quod ipse sis, qui tollere
venisti peccata mundi: sed quia ad inferos descensurus sum, etiam hoc
interrogo, utrum et illuc ipse descendas, an impium sit hoc de Filio Dei
credere, aliumque missurus sis? Hoc autem scire desidero: ut qui te in terris
hominibus nuntiavi, etiam inferis nuntiem, si forte venturus es. Tu enim es,
qui venisti dimittere captivitatem, et solvere eos, qui in vinculis tenebantur.
Cujus sciscitationem Dominus intelligens, operibus magis quam sermone
respondet: et Joanni praecipit nuntiari, videre caecos, ambulare claudos,
leprosos mundari, surdos audire, mortuos surgere, et (quod his majus est)
pauperes evangelizari (Matth. 11; et Luc. 7). Pauperes autem vel
humilitate, vel divitiis: ut nulla inter pauperem divitemque distantia sit
salutis; sed omnes vocentur aequaliter. Quodque infert: Beatus qui non
fuerit scandalizatus in me (Matth. 11. 6), non Joannem, sed
discipulos ejus percutit, qui prius accesserant ad eum, dicentes: Quare nos
et Pharisaei jejunamus frequenter, discipuli autem tui non jejunant (Marc.
18; et Luc. 5. 33)? Et ad Joannem: Magister, cui tu praebuisti
testimonium juxta Jordanem, ecce discipuli ejus baptizant, et plures veniunt ad
eum (Joan. 3. 26). Quo dicto livorem significant de signorum
magnitudine, ex invidiae mordacitate venientem: cur baptizatus a Joanne, ipse
audeat baptizare; et multo amplior ad eum turba concurrat, quam prius venerat
ad Joannem. Et ne forsitan plebs nesciens, hoc dicto Joannem suggillari
arbitraretur, in illius laudes perorat: et coepit de Joanne ad turbas dicere
circumstantes: Quid existis in desertum videre? arundinem vento agitatam?
Sed quid existis in solitudinem videre? hominem mollibus vestitum (Matth.
11. 7 et 8; et Luc. 7. 24 et 25)? et reliqua. Cujus dicti hic sensus est:
Numquid ad hoc existis in eremum, ut videretis hominem instar arundinis
ventorum flatu, in partes varias inclinari? ut quem ante laudaverat, de eo nunc
dubitet: et de quo prius dixerat: Ecce Agnus Dei, nunc interroget, utrum
ipse an alius sit, qui vel venerit, vel venturus sit? Et quia omnis praedicatio
falsa sectatur lucra, et gloriam quaerit humanam, ut per gloriam nascantur
compendia: asserit cum camelorum vestitum pilis, nulli posse adulationi
succumbere; et qui locustis vescitur ac melle silvestri (Matth. 3. 4),
nec opes neque alias terrenas delicias quaerere, rigidamque et austeram vitam,
aulas vitare palatii, quas quaerunt qui purpura et bysso et serico et moltibus
vestiuntur. Dicitque eum non solum Prophetam, qui soleat ventura praedicere;
sed plus esse quam Prophetam: quia quem illi venturum esse dixerant, hic
venisse monstravit, dicens: Ecce Agnus Dei, qui tollit peccata mundi (Joan.
1. 29): praesertim cum ad fastigium Prophetale Baptistae accesserit
privilegium; ut qui dixerat: Ego a te debeo baptizari (Matth. 3. 14),
ipse eum baptizaverit: non praesumptione majoris, sed obedientia discipuli, ac
timore servi. Cumque inter natos mulierum, nullum asserat Joanne surrexisse
majorem (Matth. 11. 11), se, qui de Virgine procreatus est, majorem esse
commemorat: sive omnem Angelum in coelis qui minimus est, in terris cunctos
homines anteire. Nos enim in Angelos proficimus; et non Angeli in nos: sicut
quidam stertentes sopore gravissimo somniant. Nec sufficit hoc in Joannis
laudibus, nisi ipse praedicans baptismum poenitentiae, prius dixisse referatur:
Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum (Matth. 3. 1).
Unde a diebus praedicationis ejus, regnum coelorum vim patitur (Ibid. 11.
12); ut qui homo natus est. Angelus esse desideret; et terrenum animal,
coeleste quaerat habitaculum. Lex enim et Prophetae usque ad Joannem
prophetaverunt (Ibid. 13): non quod Joannes Prophetarum sit finis et
Legis, sed ille qui Joannis testimonio praedicatus est. Joannes autem secundum
mysterium, quod in Malachia scriptum est (Cap. 4. v. 5), Ipse est
Elias, qui venturus est (Matth. 11. 14): non quod eadem anima (ut
Haeretici suspicantur) et in Elia et in Joanne fuerit: sed quod eamdem habuerit
Sancti Spiritus gratiam, zona cinctus ut Elias, vivens in eremo ut Elias:
persecutionem passus ab Herodiade, ut ille sustinuit ab Jezabel: ut quomodo
Elias secundi praecursor adventus est, ita Joannes venturum in carne Dominum
Salvatorem, non solum in eremo, sed etiam in matris utero salutarit, et
exultatione corporis nuntiarit.
CAP. II. — Quid significet quod in Matthaeo scriptum est: "Arundinem
quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet" (Matth. 12.
20). Ad cujus expositionem loci, totum quod Matthaeus de Isaia Propheta
assumit testimonium ponendum est, et ipsius verba Isaiae (Isai. 42):
juxta Septuaginta interpretes, ipsumque Hebraicum, cui Theodotio, Aquila,
Symmachusque consentiunt. Sic ergo de quatuor Evangelistis, solus Matthaeus
posuit: "Jesus autem sciens, secessit inde: et secuti sunt eum multi, et
curavit eos omnes: et praecepit eis, ne manifestum eum facerent; ut impleretur
quod dictum est per Isaiam Prophetam (Cap. 42. v. 1. et seqq.),
dicentem: Ecce puer meus quem elegi: dilectus meus, in quo bene complacuit
animae meae. Ponam spiritum meum super eum, et judicium gentibus nuntiabit. Non
contendet, neque clamabit, neque audiet quisquam in plateis vocem ejus.
Arundinem quassatam non confringet, et linum fumigans non extinguet, donec
ejiciat ad victoriam judicium: et in nomine ejus gentes sperabunt" (Matth
12. 15. et seqq.). Pro quo in Isaia juxta Septuaginta Interpretes sic
scriptum est: "Jacob puer meus, suscipiam cum. Israel electus meus,
suscepit eum anima mea. Dedi spiritum meum super eum, judicium gentibus
proferet. Non clamabit, neque dimittet, nec audietur foris vox ejus. Arundinem
confractam non conteret, et linum fumigans non extinguet: sed in veritate
proferet judicium. Splendebit, et non quassabitur, donec ponat super terram
judicium: et in nomine ejus gentes sperabunt." Nos autem ex Hebraeo ita
vertimus, "Ecce puer [al. servus] meus, suscipiam eum; electus
meus, complacuit sibi in illo anima mea. Dedi spiritum meum super eum: judicium
gentibus proferet. Non clamabit, neque accipiet personam, neque audietur foris
vox ejus. Calamum quassatum non conteret, et linum fumigans non extinguet. In
veritate educet judicium. Non erit tristis neque turbulentus, donec ponat in
terra judicium: et legem ejus insulae expectabunt." Ex quo apparet
Matthaeum Evangelistam, non veteris interpretationis auctoritate constrictum,
dimisisse Hebraicam Veritatem: sed quasi Hebraeum ex Hebraeis, et in Lege
Domini doctissimum ea gentibus protulisse, quae in Hebraeo legerat. Si enim sic
accipiendum est, ut Septuaginta Interpretes ediderunt: Jacob puer meus,
suscipiam eum: Israel electus meus, suscepit eum anima mea, quomodo in Jesu
intelligimus esse completum, quod de Jacob, et de Israel scriptum est? Quod
beatum Matthaeum non solum in hoc testimonio, sed etiam in alio loco fecisse
legimus: Ex Aegypto vocavi filium meum (Osee 11. 2): pro quo Septuaginta
transtulerunt: Ex Aegypto vocavi filios ejus. Quod utique, nisi sequamur
Hebraicam Veritatem, ad Dominum Salvatorem non pertinere, manifestum est.
Sequitur enim: Ipsi autem immolabant Baalim. Quod autem de assumpto
testimonio in Evangelio minus est: splendebit, et non quassabitur, donec
ponat super terram judicium, videtur mihi accidisse primi scriptoris
errore, qui legens superiorem sententiam in verbo judicii esse finitam, putavit
inferioris sententiae ultimum verbum esse judicium: et pauca verba quae
in medio, hoc est, inter judicium, et judicium fuerant,
praetermisit. Rursumque quod apud Hebraeos legitur: Et in lege ejus
sperabunt insulae, Matthaeus sensum potius quam verba interpretans, pro
lege, et insulis, nomen posuit, et gentes. Et hoc non solum in praesenti loco,
sed ubicumque de veteri Instrumento Evangelistae et Apostoli testimonia
protulerunt, diligentius observandum est: non eos verba secutos esse, sed
sensum: et ubi Septuaginta ab Hebraico discrepant, Hebraeum sensum suis
expressisse sermonibus. Puer igitur Dei omnipotentis juxta dispensationem
carnis assumptae, qua [al. quae] ad nos mittitur, Salvator est
appellatus. Ad quem et in alio loco dicit Pater: Magnum tibi est vocari
puerum meum, ut congreges tribus Jacob (Isai. 49. 3). Haec [al. Hic]
est vinea Sorec, quae interpretatur, electa. Hic est filius
amantissimus, in quo sibi complacuit anima Dei: non quod Deus animam habeat;
sed quod in anima omnis Dei monstretur affectus. Et non mirum, si in Deo anima
nominetur, cum universa humani corporis membra, secundum leges tropologiae, et
diversas intelligentias, habere dicatur. Posuit quoque spiritum suum super eum:
Spiritum Sapientiae, et intelligentiae, spiritum consilii, et fortitudinis,
spiritum sapientiae, et pietatis, et timoris Domini (Isai. 11): qui
in specie columbae descendit super eum: de quo et Joannes Baptista a Deo Patre
audisse se narrat: Super quem videris Spiritum Sanctum descendentem, et
manentem super eum, ipse est (Joan. 1. 33). Et Judicium gentibus
nuntiabit; de quo, et in Psalmis: Deus judicium tuum regi da, et
justitiam tuam filio regis (Psal. 71. 1). Qui et ipse loquitur in
Evangelio: Non enim Pater judicat quemquam, sed omne judicium dedit Filio
(Joan. 5. 22). Non contendet: sicut agnus ductus est ad victimam:
non contendet in subversione audientium. Neque clamabit, juxta illud
quod Paulus Apostolus scribit: Omnis clamor, et ira, et amaritudo auferatur
a vobis (Ephes. 4. 31). Non clamabit: quia Israel non fecit
judicium, sed clamorem. Neque audiet quisquam in plateis, sive foris, vocem
ejus. Omnis enim gloria filiae regis ab intus (Psal. 44. 14): Et, Arcta,
et angusta via est, quae ducit ad vitam (Matth. 7. 14). Unde in
plateis vox illius non auditur, in quibus confidenter agit sapientia, latam
spatiosamque viam non ingrediens, sed arguens atque condemnans. Unde et his qui
foris erant, non sua voce, sed per parabolas loquebatur: Arundinem,
inquit, quassatam non confringet; sive (ut Septuaginta transtulerunt) calamum
fractum non conteret. Calamus fractus qui fuit antea vocalis, et in laudes
Domini concinebat, appellandus est Israel, qui quoniam [al. quondam]
impegit in angularem lapidem, et cecidit super eum, fractusque in illo est;
propterea dicitur de eo: Increpa Domine bestias calami (Psal. 67. 31):
et in Jesu volumine torrens appellatur cannae, id est, calami;
qui aquas habet turbidas, quas elegit Israel, purissima contemnens fluenta
Jordanis: reversusque mente in Aegyptum, et desiderans coenosam ac palustrem
regionem, peponesque, et cepe, et allia, et cucumeres, ollasque Aegyptiarum
carnium, rectissime per Isaiam appellatur calamus fractus: cui qui inniti
voluerit, pertundetur manus ejus. Qui enim post adventum Domini Salvatoris
Evangelicae interpretationis spiritum derelinquens, in Judaicae litterae morte
requiescit, istius cuncta opera vulnerantur. Linum quoque fumigans non
extinguet, populum de gentibus congregatum, qui extincto legis naturalis
ardore, fumi amarissimi, et qui noxius oculis est, tenebrosaeque caliginis
involvebatur erroribus. Quem non solum non restinxit et redegit in cinerem, sed
e contrario de parva scintilla, et pene moriente, maxima suscitavit incendia;
ita ut totus orbis arderet igne Domini Salvatoris, quem venit mittere super
terram, et in omnibus ardere desiderat (Luc. 12. 49). Secundum
tropologiam quid nobis videretur de hoc loco, in Commentariolis Matthaei
breviter annotavimus. Iste autem qui arundinem quassatam non confregit, et
linum fumigans non extinxit, judicium quoque perduxit ad victoriam (Isai.
42. 3), cujus judicia vera sunt, justificata in semetipsis (Psal. 18),
ut justificetur in sermonibus suis, et vincat cum judicatur (Psal. 50),
et tamdiu lumen praedicationis ejus in mundo resplendeat, nulliusque
conteratur, et vincatur insidiis, donec ponat in terra judicium, et impleatur
illud quod scriptum est: Fiat voluntas tua, sicut in coelo et in terra (Matth.
6. 10). Et, In nomine ejus gentes sperabunt (Isai. 11. 10);
sive in lege ejus sperabunt insulae (Ibid. 42. 4). Quomodo enim
insulae turbine flatuque ventorum, et crebris tempestatibus feriuntur quidem,
sed non subvertuntur, in exemplum Evangelicae domus, quae supra petram robusta
mole fundata est (Matth. 7; et Luc. 6), ita et Ecclesiae quae sperant in
lege, et in nomine Domini Salvatoris, loquuntur per Isaiam: Ego civitas
firma, civitas quae non oppugnatur (Isai. 27. 3. sec. LXX).
CAP. III. — Quem sensum habeat, quod in Evangelista Matthaeo scriptum est: Si
quis vult venire post me, abneget semetipsum (Matth. 16. 24). Quae est
sui abnegatio? aut quomodo qui sequitur Salvatorem, seipsum abnegat? De quo in
tertio Commentariorum ejusdem Matthaei libro, ita breviter locutus sum: Qui
deponit veterem hominem cum operibus suis negat seipsum, dicens: Vivo autem
jam non ego, vivit vero in me Christus (Galat. 2. 20): tollitque
crucem suam et mundo crucifigitur. Cui autem mundus crucifixus est, sequitur
Dominum crucifixum. Quibus nunc addere possumus: postquam ostendit discipulis
quod oporteret eum ire Jerusalem, et multa pati a Sacerdotibus et Scribis, et
principibus Sacerdotum et occidi, assumens eum Petrus, coepit increpare et
dicere: Absit a te, Domine, non erit tibi hoc. Qui conversus, dicit
Petro: Vade post me Satana, scandalum es mihi: quia non sapis quae Dei sunt,
sed quae hominum (Matth. 16. 23). Humano quippe timore perterritus,
passionem Domini formidabat. Et quomodo, audiens multa pati, et occidi,
timebat: sic audiens, et tertia die resurgere, gaudere debuerat, et
tristitiam passionis, resurrectionis gloria mitigare. Unde illo pro timore
correpto, loquebatur ad omnes discipulos, sive, convocavit turbam cum
discipulis suis, ut Marcus posuit; aut juxta Lucam, dicebat ad cunctos:
Si quis vult post me venire, abneget semetipsum; et tollat crucem suam, et
sequatur me (Luc. 9. 23). Cujus exhortationis hic sensus est: Non
est delicata in Deum et secura confessio. Qui in me credit, debet suum
sanguinem fundere. Qui enim perdiderit animam suam in praesenti, lucrifaciet
eam in futuro (Matth. 10. 39). Quotidie credens in Christum, tollit
crucem suam, et negat seipsum. Qui impudicus fuit, versus ad castitatem,
temperantia luxuriam negat. Qui formidolosus et timidus, assumpto robore
fortitudinis, priorem se esse nescit. Iniquus si sequatur justitiam, negat
iniquitatem. Stultus si Christum confiteatur Dei virtutem et Dei sapientiam,
negat stultitiam (1. Cor. 1). Quod scientes, non solum persecutionis
tempore et necessitate martyrii, sed in omni conversatione, opere, cogitatione,
sermone, negemus nosmetipsos quod ante fuimus; et confiteamur eos, qui in
Christo renati sumus. Idcirco enim Dominus crucifixus est, ut et nos qui
credimus in eum, et peccato mortui sumus, crucifigamur cum ipso, dicamusque
quod Apostolus Paulus docuit: Cum Christo crucifixus sum (Gal. 2. 19).
Et: Mihi autem absit gloriari, nisi in Cruce Domini nostri Jesu
Christi: per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo (Galat. 6.
14). Qui cum Christo crucifixus est, spoliet principatus et potestates, et
triumphet eas in ligno. Unde et in Evangelio secundum Matthaeum, in typum eorum
qui in Domino credituri erant, et se cum illo crucifixuri, Simon Cyrenaeus
portat crucem ejus; quam juxta alios Evangelistas prior ipse portavit.
CAP. IV. — Quid vult significare, quod in eodem Matthaeo scriptum est, Vae
praegnantibus, et nutrientibus in illis diebus. Et: Orate ne fiat fuga
vestra hyeme vel sabbato (Matth. 24. 19. 20). Quod ex superioribus
pendere manifestum est. Cum enim Evangelium Christi cunctis gentibus fuerit
praedicatum, et venerit consummatio, viderintque abominationem desolationis,
quae dicta est a Daniele Propheta, stantem in loco sancto (Marc. 13):
tunc praecipitur his, qui in Judaea sunt, ut fugiant ad montes; et qui in
tecto, ne descendant tollere aliquid de domo sua; et qui in agro, ne
revertantur auferre tunicam suam. De quibus in Commentariis ejusdem Matthaei
plenius diximus. Statimque conjungitur: Vae praegnantibus et nutrientibus in
illis diebus. In quibus diebus? quando abominatio desolationis steterit in
loco sancto. Quod quidem juxta litteram de adventu Antichristi praedicari,
nulli dubium est: quando persecutionis magnitudo compellit fugere, et graves
uteri, parvulique lactentes fugam retardant. Licet quidam Titi et Vespasiani
adversus Judaeos, et praecipue Jerusalem obsidionem pugnamque significari
velint. Hyemem quoque et sabbatum, sic interpretantur, ne eo tempore fugere
compellantur, quando duritia frigoris in agris, et in desertis locis, fugientes
latere non patitur: et observatio sabbati, aut praevaricatores facit, si
fugiant; aut hostium gladiis subjacere, si sabbati otium, et praecepta
servaverint. Nos autem audientes Dominum Salvatorem, ut qui in Judaea sunt, ad
montana confugiant, ipsi quoque oculos levemus [al. levamus] ad montes,
de quibus scriptum est: Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium
mihi (Psal. 120. 1). Et in alio loco: Fundamenta ejus in montibus
sanctis (Psal. 86. 1): Et, Montes in circuitu ejus, et Dominus in
circuitu populi sui (Psal. 124): Et, Non potest latere civitas
super montem posita (Matth. 5. 14), et discalciemus non pelle litterae,
nudisque pedibus cum Moyse ascendentes montem, dicamus: Transiens videbo
visionem hanc magnam (Exod. 3. 3); ut possimus intelligere
praegnantes animas, quae de semine doctrinarum et sermonis Dei, initia fidei
conceperunt, et dicunt cum Isaia: A timore tuo Domine concepimus, et
parturivimus, et peperimus spiritum salutis tuae, quem fecisti super terram
(Isai. 26. 14). Sicuti enim semina paulatim formantur in uteris: et
tamdiu non putatur [al. reputatur] homo, donec elementa confusa suas
imagines membraque suscipiant: ita sensus ratione conceptus, nisi in opera
proruperit, adhuc in ventre retinetur; et cito abortio perit, cum viderit
abominationem desolationis (Dan. 9. 27; Matth. 24. 15; Marc. 13. 14)
stantem in Ecclesia, et Satanam transfigurari in Angelum lucis (2. Cor. 11.
14). De istiusmodi foetibus Paulus loquitur dicens: Filioli mei, quos
iterum parturio, donec Christus formetur in vobis (Galat. 4. 10).
Has ergo reor juxta mysticos intellectus esse mulieres, de quibus idem
Apostolus scribit: Mulier seducta in transgressione facta est. Salvabitur
autem per filiorum generationem, si permanserint in fide et caritate et
sanctitate cum pudicitia (1. Tim. 2. 14. 15). Quae si de sermone
divino aliquando generarit, necesse est, quae generata sunt, crescere; et
primum accipere lac infantiae (1. Cor. 3. 2), donec perveniant ad
solidum cibum, et ad maturam aetatem plenitudinis Christi (Ephes. 4. 13).
Omnis enim qui lacte alitur, imperitus est in ratione justitiae: parvulus enim
est. Hae igitur animae quae necdum pepererunt, sive quae necdum potuerunt quae
generata sunt alere; cum viderint sermonem haereticum stantem in Ecclesia, cito
scandalizantur et pereunt: et in tempestate atque persecutionibus permanere non
possunt, praesertim si otium habuerint bonorum operum, et non ambulaverint in
via, quae Christus est (Joan. 14. 6). De hac abominatione haereticae
perversaeque doctrinae dicebat Apostolus, quod homo iniquitatis et adversarius
elevet se contra omne quod dicitur Deus et religio, ita ut audeat stare in
Templo Dei, et ostendere se quod ipse sit tanquam Deus (2. Thess. 2. 4):
cujus adventus secundum operationem Satanae; et ea quae concepta sunt facit
perire abortio; et quae sunt nata, ad pueritiam et ad perfectam aetatem
pervenire non posse. Quamobrem orandus est Dominus, ne in exordio fidei et
crescentis aetatis oriatur hiems, de qua scriptum est: Hiems transiit, imber
abiit sibi (Cant. 2. 11); ne otio torpeamus: sed imminente
naufragio, suscitemus dormientem Dominum, atque dicamus: Praeceptor salva
nos, perimus (Matth. 8. 25).
CAP. V. — Quid sibi velit, quod scriptum est in Evangelio secundum Lucam: Et
non receperunt eum: quoniam facies ejus erat vadens in Jerusalem (Luc.
9. 53). Festinans Dominus pergere in Jerusalem, ut complerentur dies
assumptionis ejus, et Pascha celebraret, de quo dixerat: Desiderio
desideravi hoc Pascha comedere vobiscum antequam patiar (Ibid. 22. 15),
et bibere calicem, de quo ait: Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam
illum (Joan. 18. 11)? omnemque doctrinam suam patibulo roboraret, juxta
illud quod scriptum est: Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad
meipsum (Ibid. 12. 32); obfirmavit faciem suam, ut iret Jerusalem.
Obfirmatione enim et fortitudine opus est ad passionem sponte properanti. Unde
et Ezechieli, cui dixerat Deus: Fili hominis in medio scorpionum tu habitas,
et ne timeas eos: obfirmavi, inquit, faciem tuam, et dedi faciem tuam
aeneam, et frontem tuam ferream (Ezech. 2. 6. et 3. 9); ut si
forsitan surrexisset contra eum malleus universae terrae, quasi incus durissima
resisteret, malleumque contereret, de quo scriptum est: Quomodo confractus
est, et contritus est malleus universae terrae (Jer. 50. 23)? Et
misit nuntios, id est, Angelos ante faciem suam (Luc. 9. 52).
Justum enim erat ut Dei Filio Angeli ministrarent. Sive Angelos, Apostolos
vocat: quia et Joannes praecursor Domini, Angelus appellatus est (Malach. 3;
et Matth. 11). Cumque ingressi essent vicum Samariae, ut praepararent ei,
non susceperunt illum: quia facies ejus erat vadens in Jerusalem.
Hostili inter se Samaritani atque Judaei discordant odio, et cum omnes oderint
gentes, proprio contra se furore bacchantur, dum utrique de Legis possessione
contendunt, et intantum se mutuo persequuntur, ut postquam Judaei de Babylonia
sunt reversi, aedificationem Templi, Samaritani semper impedierint. Cumque
vellent et ipsi cum eis aedificare Templum, responderunt Judaei: Non licet
nobis et vobis aedificare domum Domini (1. Esdr. 4). Denique pro
summa injuria Pharisaei exprobrabant Domino: Nonne daemonium habes, et
Samaritanus es? (Joan. 8. 48). Et in parabola de Jerusalem
descendentis Jericho, Samaritanus ponitur pro signo atque miraculo, quod malus
bene fecerit (Luc. 10): et ad puteum Samaritanae scriptum est: Non
enim coutuntur Samaritani Judaeis (Joan. 4. 9). Videntes ergo
Samaritae Dominum Jerusalem pergere, id est, ad hostes suos, quod audierant a
discipulis ejus, qui ad parandum hospitium venerant, Judaeum esse cognoscunt:
et quasi Judaeum atque alienum, et eum qui ad inimicos pergeret, suscipere
noluerunt. Quanquam, et alia nobis subjiciatur intelligentia, quod voluntatis
Domini fuerit, non suscipi a Samaritis, quia festinabat ire Jerusalem, ibique
pati, et sanguinem fundere, ne occupatus susceptione Samaritica, et doctrina
gentis illius, passionis differret diem, ad quam venerat sustinendam. Unde
dicit et alio loco: Non veni nisi ad oves perditas domus Israel (Matth.
15. 24). Et Apostolis praecepit: Civitatem Samaritanorum non intrabitis
(Ibid. 10. 5), volens tollere omnem occasionem persecutionis Judaicae:
ne postea dicerent, crucifiximus eum, quia se inimicis nostris, et hostibus
junxerat. Facies igitur ejus erat pergentis Jerusalem. Et idcirco juxta aliam
intelligentiam, non receperunt eum Samaritae: quia festinabat ingredi
Jerusalem. Ut autem eum non reciperent, fuit Dominicae voluntatis. Denique
Apostoli in Lege versati, in qua tantum justitiam noverant, oculum pro oculo,
dentem pro dente, ulcisci nituntur injuriam, et imitari Eliam, ad cujus vocem
duos pentecontarchos militum ignis absumpserat: dicuntque ad Dominum: Vis,
dicimus, ut ignis descendat de coelo, et consumat eos (Luc. 9. 51)?
Pulchre, Vis, inquiunt, dicimus: nam et Elias dixerat: Si homo
Dei sum, ignis descendat de coelo super vos (4. Reg. 1. 10). Ergo ut
Apostolorum sermo efficientiam habeat, voluntatis est Domini. Nisi enim ille
jusserit, frustra dicunt Apostoli, ut ignis descendat super eos, et quodammodo
verbis aliis hoc loquuntur. Si ad servi Eliae injuriam ignis descendit de
coelo, et non Samaritas, sed Judaeos consumpsit incendium, quanto magis ad contemptum
Filii Dei, in impios Samaritas debet flamma saevire? E regione Dominus, qui non
ad judicandum venerat; sed ad salvandum, non in potestate, sed in humilitate,
non in Patris gloria, sed in hominis vilitate, increpat eos, quod non
meminerint doctrinae suae, et bonitatis Evangelicae, in qua dixerat: Qui te
percusserit in maxillam, praebe ei et alteram (Matth. 5. 39): Et, Diligite
inimicos vestros (Luc. 6. 35).
CAP. VI. — Alteram de Evangelio Lucae (Cap. 16. v. 1. et sqq.)
quaestiunculam proposuisti: quis sit villicus iniquitatis, qui Domini voce
laudatus est. Cujus cum vellem scire rationem, et de quo fonte processerit,
revolvi volumen Evangelicum, et inter caetera reperi; quod appropinquantibus
Salvatori publicanis, et peccatoribus, ut audirent eum, murmurabant Pharisaei
et Scribae, dicentes: Quare iste peccatores suscipit, et comedit cum eis
(Luc. 15. 2)? Qui locutus est eis parabolam centum ovium, et unius
perditae, quae inventa pastoris humeris reportata est. Et cur esset proposita,
statim intulit: Dico vobis, sic erit gaudium in coelo super uno peccatore
poenitentiam agente, magis quam super nonaginta novem justis, qui non habent
opus poenitentia. Aliam quoque parabolam decem drachmarum uniusque
perditae, et repertae cum proposuisset, simili eam fine complevit. Sic dico
vobis, gaudium erit coram Angelis Dei super uno peccatore poenitentiam agente.
Tertiam quoque parabolam proposuit hominis habentis duos filios, et dividentis
inter eos substantiam. Cumque minor facultatibus perditis, egere coepisset, et
comedere siliquas, porcorum cibum, reversus ad patrem, susceptus ab eo est.
Frater quoque invidens senior, patris voce correptus est, quod laetari
debuerit, et gaudere, quia frater ejus mortuus fuerat, et revixit: perditus
erat, et inventus est. Has tres parabolas contra Pharisaeos, et Scribas locutus
est, qui nolebant recipere poenitentiam peccatorum, et Publicanorum salutem. Dicebat
autem, inquit, et ad discipulos suos (Ibid. 16. 1), haud
dubium, quin parabolam, sicut prius ad Scribas, et Pharisaeos: qua parabola ad
clementiam discipulos hortaretur, et aliis diceret verbis: Dimitte, et
dimittetur vobis (Luc. 6. 7); ut in Oratione Dominica libera fronte
poscatis, Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris (Matth. 6. 12). Quae est ergo parabola ad clementiam
discipulos cohortantis? Homo quidam erat dives, qui habebat villicum (Luc.
16. 1) sive dispensatorem, hoc enim οἰκονόμος
significat. Villicus autem proprie villae gubernator est, unde et a villa
villicus nomen accepit. Οἰκονόμος
autem tam pecuniae, quam frugum, et omnium quae dominus possidet, dispensator
est. Unde, et οἰκονομικὸς
Xenophontis pulcherrimus liber est, qui non gubernationem villae, sed
dispensationem universae domus (Tullio interpretante) significat. Iste igitur
dispensator accusatus est ad dominum suum, quod dissiparet substantiam ejus.
Quo vocato dixit: Quid hoc undio de te? Redde rationem dispensationis tuae,
neque enim ultra mea poteris dispensare. Quid dixit intra semetipsum: Quid
faciam, quia dominus meus aufert a me dispensationem? Fodere non valeo,
mendicare erubesco. Scio quid faciam, ut quando sublata mihi fuerit
dispensatio, suscipiant me in domos suas. Vocavit itaque singulos debitores
domini sui, et dixit primo: Quantum debes Domino meo? Qui dixit ei: Centum
batos olei. Ait illi: Tolle cautionem tuam, et sedens cito, scribe
quinquaginta. Deinde ad alium locutus est: Tu autem quantum debes? At ille
respondit: Centum coros tritici. Dixitque ei: Tolle cautionem tuam, et scribe
octoginta. Et laudavit Dominus villicum, sive dispensatorem iniquitatis,
quod prudenter fecerit: quia filii saeculi hujus prudentiores sunt filiis lucis
in generatione sua. Et ego dico vobis, facite vobis amicos de iniquo mamona: ut
quando defeceritis, recipiant vos in aeterna tabernacula. Qui fidelis est in
parvo, et in multo fidelis est. Qui minimo iniquus est, et in multo iniquus
erit. Si ergo in iniquo mamona fideles non fuistis, quod verum est, quis credet
vobis? Et si in alieno fideles non fuistis, quod vestrum est, quis dabit vobis?
Nemo servus potest duobus Dominis servire: aut enim unum habebit odio, et
alterum diliget: aut unum audiet, et alterum contemnet. Non potestis Deo
servire, et mamonae. Audiebant autem haec omnia Pharisaei, qui erant avari, et
subsannabant illum. Totum parabolae hujus textum posui, ut non nobis
intelligentiam aliunde quaeramus, et in parabola certas nitamur invenire
personas; sed interpretemur eam quasi parabolam, hoc est similitudinem, quae ab
eo vocatur quod alteri παραβάλλεται,
hoc est, assimilatur, et quasi umbra praevium veritatis est. Si ergo
dispensator iniqui mamonae, Domini voce laudatur, quod de re iniqua sibi
justitiam praepararit: et passus dispendia Dominus, laudat dispensatoris
prudentiam, quod adversus Dominum quidem fraudulenter, sed pro se prudenter
egerit: quanto magis Christus qui nullum damnum sustinere potest, et pronus est
ad clementiam, laudabit discipulos suos, si in eos qui credituri [al. crediti]
sibi sunt, misericordes fuerint? Denique post parabolam intulit: Et ego
vobis dico, facite vobis amicos de iniquo mamona. Mamona autem, non
Hebraeorum, sed Syrorum lingua, divitiae nuncupantur, quod de iniquitate
collectae sint. Si ergo iniquitas bene dispensata vertitur in justitiam: quanto
magis sermo divinus, in quo nulla est iniquitas, qui et Apostolis creditus est,
si bene fuerit dispensatus, dispensatores suos levabit in coelum? Quamobrem
sequitur: Qui fidelis est in minimo, hoc est in carnalibus, et in
multis fidelis erit, hoc est in spiritualibus. Qui autem in parvo
iniquus est, ut non det fratribus ad utendum, quod a Deo pro omnibus est
creatum; iste et in spirituali pecunia dividenda iniquus erit; ut non pro
necessitate, sed pro personis doctrinam Domini dividat. Si autem, inquit,
carnales divitias quae labuntur, non bene dispensatis, veras aeternasque
divitias doctrinae Dei, quis credet vobis? Et si in his quae aliena sunt
(alienum autem est a nobis omne quod saeculi est) infideles fuistis, ea quae
vestra sunt, et proprie deputata homini, quis vobis credere poterit? Unde corripit
avaritiam, et dicit eum qui amat pecuniam. Deum amare non posse. Igitur et
Apostolis, si velint amare Deum, pecunias esse contemnendas. Unde Scribae et
Pharisaei qui erant avari, adversum se dictam intelligentes parabolam,
subsannabant eum: carnalia, ut certa et praesentia, spiritualibus ac futuris,
et quasi incertis praeponentes, Theophilus Antiochenae Ecclesiae septimus post
Petrum Apostolum Episcopus, qui quatuor Evangelistarum in unum opus dicta
compingens, ingenii sui nobis monumenta dimisit [al. reliquit], haec
super hac parabola in suis Commentariis est locutus. "Dives qui habebat
villicum, sive dispensatorem, Deus omnipotens est, quo nihil est ditius. Hujus
dispensator est Paulus, qui ad pedes Gamalielis sacras Litteras didicit (Act.
22. 3), et Legem Dei susceperat dispensandam. Qui cum coepisset credentes
in Christo persequi, ligare, occidere, et omnem Domini sui dissipare
substantiam, correptus a Domino est: Saule, Saule quid me persequeris? Durum
est tibi contra stimulum calcitrare (Actor. 9. 4. 5). Dixitque in
corde suo: Quid faciam? quia qui magister fui, et villicus, cogor esse
discipulus et operarius. Fodere non valeo. Omnia enim mandata Legis,
quae terrae incubabant, cerno destructa: et Legem atque Prophetas usque ad Joannem
Baptistam esse finitos. Mendicare erubesco, ut qui doctor fueram
Judaeorum, cogar a gentibus et a discipulo Anania, salutis ac fidei mendicare
doctrinam. Faciam igitur quod mihi utile esse intelligo: ut postquam projectus
fuero de villicatione mea, recipiant me Christiani in domos suas. Coepitque eos
qui prius versabantur in Lege, et sic in Christum crediderant, ut arbitrarentur
se in Lege justificandos, docere Legem abolitam, Prophetias praeterisse, et
quae antea pro lucro fuerant, reputari in stercora (Philipp. 3. 8).
Vocavit itaque duos de pluribus debitoribus. Primum, qui debebat centum balos
olei, eos videlicet qui fuerant ex gentibus congregati, et magna indigebant
misericordia Dei; et de centenario numero (qui plenus est atque perfectus)
fecit eos scribere quinquagenarium, qui proprie poenitentium est, juxta
jubilaeum, et illam in Evangelio parabolam, in qua alteri quingenti, alteri
quinquaginta denarii dimittuntur. Secundum autem vocavit populum Judaeorum, qui
tritico mandatorum Dei nutritus erat, et debebat ei centenarium numerum, et
coegit, ut de centum, octoginta faceret, id est crederet in Domini
resurrectione, quae octavae diei numero continetur, et de octo completur
decadibus: ut de sabbato Legis transiret ad primam sabbati. Ob hanc causam a
Domino praedicatur, quod bene fecerit; et pro salute sua in Evangelii
clementiam de Legis austeritate mutatus sit. Quod si quaesieris, quare vocetur villicus
iniquitatis, in Lege, quae Dei est; iniquus erat villicus, qui bene quidem
offerebat, sed non bene dividebat; credens in Patrem, sed Filium persequens;
habens Deum omnipotentem, sed Spiritum Sanctum negans. Prudentior itaque fuit
Paulus Apostolus in transgressione Legis filiis quondam lucis, qui in Legis
observatione versati, Christum qui Dei patris verum lumen est, perdiderunt.
Ambrosius Mediolanensis Episcopus quid de hoc loco senserit, in Commentariis
ejus legere poteris. Origenis et Didymi in hanc parabolam explanationem
invenire non potui; et utrum abolita sit temporum vetustate, an ipsi non scripserint,
incertum habeo. Mihi juxta priorem interpretationem hoc videtur, quod de iniquo
mamona debeamus nobis amicos facere, non quoslibet pauperes; sed eos qui nos
possint recipere in domos suas, et in aeterna tabernacula: ut cum eis parva
praebuerimus, recipiamus ab illis magna, et dantes aliena, nostra suscipiamus,
et seminemus in benedictione, ut metamus benedictionem: Qui enim parce
seminaverit, parce et metet.
CAP. VII. — Quo sensu accipiendum sit, quod in Epistola legimus ad Romanos: Vix
enim pro justo quis moritur. Nam pro bono forsitan quis audeat mori (Rom.
5. 7). Duae haereses ex occasione hujus testimonii, quod non intelligunt,
diverso quidem errore, sed pari impietate blasphemant. Marcion enim qui justum
Deum, et Creatorem Legis facit, et Prophetarum; bonum autem Evangeliorum, et
Apostolorum, cujus vult esse Filium Christum, duos introducit deos: alterum
justum, et alterum bonum. Et pro justo asserit, vel nullos, vel paucos
oppetisse mortem. Pro bono autem, id est Christo, innumerabiles Martyres
extitisse. Porro Arius justum ad Christum refert, de quo dictum est: Deus
judicium tuum regi da, et justitiam tuam filio regis (Psal. 71. 1):
Et ipse de se in Evangelio: Non enim Pater judicat quemquam; sed omne
judicium dedit Filio (Joan. 5. 22); Et, Ego sicut audio, sic
judico (Ibid. 30). Bonum autem ad Deum Patrem, de quo ipse Filius
confitetur: Quid me dicis bonum: Nemo est bonus, nisi unus Deus Pater (Luc.
18. 19). Cumque hucusque blasphemiae suae devios calles potuerit invenire,
in consequentibus impingit, et corruit. Quomodo enim pro Patre quis audet mori,
et pro Filio vix moritur, cum propter nomen Christi, tantus Martyrum sanguis
effusus sit? Qui igitur simpliciter hunc exponit locum, hoc potest dicere quod
in veteri Lege, in qua justitia est, vix pauci inventi sunt, qui suum fuderint
sanguinem. In novo autem Instrumento, in quo bonitas est atque clementia,
innumerabiles exstiterunt Martyres. Sed ex eo quod posuit, forsitan quis
etiam audeat mori, et pendulo gradu sententiam temperavit, inveniri posse
nonnullos, qui audeant mori pro Evangelio, ostendit non sic accipiendum; sed ex
superioribus, et inferioribus sensum loci hujus debere tractari. Dicens enim
Paulus se gloriari in tribulationibus: quia tribulatio patientiam operatur;
patientia autem probationem; probatio vero spem; spes autem non confundit (Rom.
5. 4. et 5), quae ex eo certam habeat promissionem, quia caritas Dei
diffusa est in cordibus nostris, per Spiritum Sanctum qui datus est nobis (Ibid.):
secundum illud quod Deus dixerat per Prophetam: Effundam de spiritu meo
super omnem carnem (Joel. 1. 28); miratur bonitatem Christi, quod
pro impiis, et infirmis, et peccatoribus mori voluerit, et mori opportuno
tempore, de quo ipse dicit: Tempore opportuno exaudivi te, et in die salutis
auxiliatus sum tui (Isai. 49. 8). Et rursum: Ecce nunc tempus
acceptabile, ecce nunc dies salutis (2. Cor. 6. 2). Quando omnes
peccaverunt, simul inutiles facti sunt, non fuit qui faceret bonum, non fuit
usque ad unum (Psal. 13. 1). Incredibilis ergo bonitas, et clementia
inaudita, mori pro impiis, vix enim pro justo aliquem, et bono suum sanguinem
fundere, metu mortis cuncta terrente. Nam inveniri interdum potest, ut aliquis
pro re justa, et bona audeat mori. Caritas autem Dei, quam habuit in nobis,
hinc maxime comprobatur, quod cum adhuc peccatores essemus, Christus pro
nobis mortuus est, et sublata est de terra vita ejus: Et pro
iniquitatibus populi ductus est ad mortem: Et portavit peccata nostra,
Et tradita est in mortem anima illius, Et, cum iniquis deputatus est
(Isai. 53); ut nos impios, et infirmos, et peccatores, pios et robustos,
et justos faceret. Nonnulli ita interpretantur. Si ille pro nobis impiis
mortuus est, et peccatoribus, quanto magis nos absque dubitatione pro justo, et
bono Christo debemus occumbere? Justum autem, et bonum non putemus esse
diversum, nec aliquam proprie significare personam; sed absolute justam rem, et
bonam, pro qua difficulter, sed interdum aliquis inveniri potest, qui suum
sanguinem fundat.
CAP. VIII. — Quid sibi velit quod ad Romanos scribit Apostolus: Occasione
accepta, peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam (Rom.
7. 7). Ponamus totum testimonium, et singula Christi auxilio disserentes,
quid nobis videatur, simpliciter indicemus, non praejudicantes tuo sensui, quid
velis intelligere, sed nostram sententiam breviter explicantes. Quid ergo
dicemus? Lex peccatum est? Absit. Sed peccatum non cognovi, nisi per Legem. Nam
concupiscentiam nesciebam, nisi Lex diceret, non concupisces. Occasione autem
accepta, peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam. Sine
Lege enim peccatum mortuum erat. Ego autem vivebam aliquando sine Lege: sed ubi
venit mandatum, peccatum revixit. Ego autem mortuus sum, et inventum est mihi
mandatum quod erat ad vitam, hoc esse ad mortem. Peccatum enim, occasione
accepta per mandatum, seduxit me, et per illud occidit. Itaque Lex quidem
sancta, et mandatum sanctum, et justum, et bonum. Quod ergo bonum est, mihi
mors est? Absit. Sed ut peccatum appareat peccatum, per bonum mihi operatum est
mortem: ut fiat supra modum peccans peccatum per mandatum. Scimus enim, quia
Lex spiritalis est: ego autem carnalis sum, venundatus sub peccato. Quod enim
operor, ignoro [al. non intelligo]. Non enim quod volo, hoc ago: sed
quod odi, illud facio. Si autem quod nolo, hoc facio, consentio legi, quia bona
est. Nunc autem jam non ego operor illud, sed quod habitat in me, peccatum.
Scio enim quod non habitat in me, hoc est in carne mea, bonum. Velle enim
adjacet mihi, perficere autem bonum, non invenio. Non enim quod volo, facio
bonum: sed quod nolo, malum, hoc ago. Si autem quod nolo, hoc facio: jam non
ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Invenio igitur legem volenti
mihi facere bonum: quia mihi malum adjacet. Condelector enim legi Dei secundum
interiorem hominem. Video autem aliam legem in membris mei, repugnantem legi
mentis meae, et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis.
Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Gratia Deo
per Jesum Christum Dominum nostrum. Quomodo medicina non est causa mortis,
si ostendat venena mortifera, licet his mali homines abutantur ad mortem, et
vel se interficiant, vel insidientur inimicis: sic Lex data est, ut peccatorum
venena monstret; et hominem male libertate sua abutentem, qui prius ferebatur
improvidus, et per praecipitia labebatur, freno Legis retineat, et compositis
doceat incedere gressibus, ita ut serviamus in novitate spiritus, et non in
vetustate litterae, id est, vivamus sub praecepto, qui prius in modum brutorum
animalium dicebamus; Manducemus et bibamus, cras enim moriemur (1.
Cor. 15. 32). Quod si subintrante Lege (quae docet quid facere, et prohibet
quid non facere debeamus) vitio nostro et incontinentia feramur contra scita
legalia, videtur Lex causa esse peccati: quae dum prohibet concupiscentiam,
quodammodo eam inflammare cognoscitur. Saecularis apud Graecos sententia est:
Quidquid licet, minus desideratur. Ergo e contrario quidquid non licet,
fomentum accipit desiderii. Unde et Tullius de parricidarum suppliciis apud
Athenienses Solonem scripsisse negat, ne non tam prohibere, quam commonere
videretur. Igitur Lex apud contemptores et legum praecepta calcantes, videtur
esse occasio delictorum: dum prohibendo quod non vult fieri, ligat eos vinculis
mandatorum; qui prius absque lege peccantes, non tenebantur criminibus. Haec
diximus, Legem, quae per Moysen data est, intelligentes. Verum quia in
consequentibus scriptum est: Lex Dei, et lex carnis atque membrorum, quae
pugnat adversus legem mentis nostrae, et captivos nos ducit in Lege peccati,
simulque quatuor leges contra se dimicantes in uno loco scriptas esse cognosco,
non abs re arbitror, si requiram quot genera legis in Scripturis sanctis esse
memorentur. Dicitur Lex, quae per Moysen data est, secundum illud quod scriptum
est ad Galatas: Quotquot enim ex operibus Legis sunt, sub maledicto sunt.
Scriptum est enim: Maledictus omnis qui non permanet in omnibus quae scripta
sunt in libro Legis, ut faciat ea (Gal. 3. 10). Et rursum in
eadem epistola: Lex propter praevaricationes posita est, donec veniret semen
cui repromissum est, disposita per Angelos in manu mediatoris (Galat. 3.
19). Et iterum: Itaque Lex paedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide
justificemur. Postquam autem venit fides, nequaquam ultra sub paedagogo sumus.
Omnes enim filii Dei estis per fidem, quae est in Christo Jesu (Galat.
3. 24. et seqq.). Historia quoque quae praecepta non continet, sed quid
factum sit refert, ab Apostolo Lex appellatur. Dicite mihi, inquit, qui
sub Lege vultis esse, Legem non legistis? Scriptum est enim, quia Abraham duos
filios habuit, unum de ancilla, et alterum de libera. Sed qui ex ancilla,
secundum carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem (Ibid.
4. 22. 23). Sed et Psalmi Lex appellantur: Ut compleretur sermo qui in
Lege eorum conscriptus est: Quia odio habuerunt me gratis (Psal. 68. 5).
Isaiae quoque Prophetiam, Legem Apostolus vocat (1. Cor. 14. 21): In
Lege scriptum est: quoniam in aliis linguis, et in aliis labiis loquar populo
huic: et nec sic me exaudient, dicit Dominus (Isai. 21). Quod juxta
Hebraicum et Aquilam in Isaia scriptum reperi. Appellatur etiam Lex, mystica
Scripturarum intelligentia: Scimus quia Lex spiritualis est (Rom. 7.
14). Et extra haec omnia, naturalem legem scriptam in cordibus nostris,
idem Apostolus docet. Cum enim Gentes, quae Legem non habent, naturaliter
ea, quae Legis sunt, faciunt: Isti Legem non habentes ipsi sibi sunt Lex: qui
indicant opus Legis scriptum in cordibus suis, testimonium perhibente illi conscientia
(Ibid. 2. 14 et 15). Ista lex quae in corde scribitur, omnes continet
nationes: et nullus hominum est, qui hanc legem nesciat. Unde omnis mundus sub
peccato, et universi homines praevaricatores legis sunt: et idcirco justum
judicium Dei est scribentis in corde humani generis: Quod tibi fieri
nolueris, alteri ne feceris. Quis enim ignoret homicidium, adulterium,
furtum, et omnem concupiscentiam esse malum, ex eo quod sibi ea nolit fieri? Si
enim mala esse nesciret, nequaquam doleret sibi esse illata. Per hanc naturalem
legem et Cain cognovit peccatum suum, dicens: Major est causa mea, quam ut
dimittar. Et Adam et Eva cognoverunt peccatum suum, et propterea absconditi
sunt sub ligno vitae. Pharao quoque antequam Lex daretur per Moysen, stimulatus
lege naturae, sua crimina confitetur, et dicit: Dominus justus, ego autem et
populus meus impii (Exod. 9. 27). Hanc legem nescit pueritia,
ignorat infantia, et peccans absque mandato, non tenetur lege peccati.
Maledicit patri et matri, et parentes verberat: et quia necdum accepit legem
sapientiae, mortuum est in eo peccatum. Cum autem mandatum venerit, hoc est,
tempus intelligentiae appetentis bona, et vitantis mala: tunc incipit peccatum
reviviscere, et ille mori, reusque esse peccati. Atque ita fit, ut tempus
intelligentiae, quo Dei mandata cognoscimus, ut perveniamus ad vitam, operetur
in nobis mortem: si agamus negligentius, et occasio sapientiae seducat nos
atque supplantet, et ducat ad mortem. Non quod intelligentia peccatum sit (Lex
enim intelligentiae sancta et justa et bona est) sed per intelligentiam
peccatorum atque virtutum mihi peccatum nascitur, quod priusquam intelligerem,
peccatum esse non noveram. Atque ita factum est, ut quod mihi pro bono datum
est, meo vitio mutetur in malum; et ut hyperbolice dicam, novoque verbo utar ad
explicandum sensum meum: peccatum, quod priusquam haberem intelligentiam,
absque peccato erat, per praevaricationem mandati incipiat mihi esse peccantius
peccatum. Prius quaeramus quae sit ista concupiscentia, de qua Lex dicit: Non
concupisces. Alii putant illud esse mandatum, quod in Decalogo scriptum
est: Non concupisces rem proximi tui (Deut. 5. 21). Nos autem per
concupiscentiam omnes perturbationes animae significatas putamus, quibus
moeremus et gaudemus, timemus et concupiscimus. Et hoc Apostolus vas
electionis, cujus corpus templum erat Spiritus Sancti, et qui dicebat: An
experimentum quaeritis ejus qui in me loquitur Christus (1. Cor. 13. 3)?
Et in alio loco: Christus nos redemit (Galat. 3. 13): Et iterum: Vivo
autem jam non ego, vivit vero in me Christus (Ibid. 2. 20), non de
se loquitur, sed de eo, qui vult post peccata agere poenitentiam: et sub
persona sua, fragilitatem describit conditionis humanae: quae duorum hominum,
interioris et exterioris pugnantium inter se bella perpetitur. Interior homo
consentit et scriptae et naturali legi, quod bona sit, et sancta, et justa, et
spiritualis. Exterior, Ego, inquit, carnalis sum, venundatus sub
peccato. Quod enim operor nescio, et non quod volo hoc ago, sed quod odi (Rom.
7. 14). Si autem exterior facit quod non vult, et operatur quod odit,
ostendit bonum esse mandatum, et non se operari quod est malum; sed habitans in
sua carne peccatum: hoc est vitia corporis, et desideria voluptatis, quae
propter posteros et sobolem insita est humanis corporibus: et si fines fuerit
egressa, vertitur in peccatum. Se unusquisque consideret, et accusator sui,
tractet incentiva vitiorum: quomodo et in sermone, et in cogitatione, et in
calore corporis saepe loquatur, et cogitet, et patiatur, quod non vult: nolo
dicere, faciat, ne sanctos viros videar accusare, de quibus scriptum est: Erat
ille homo verus et immaculatus, justus Dei cultor, recedens ab omni opere malo
(Job 1. 1). Et de Zacharia, et Elizabeth: Erant justi ambro in
conspectu Dei, ambulantes in omnibus mandatis et justificationibus Domini
absque querela (Luc. 1. 6). Et praeceptum est Apostolis: Estote
perfecti, sicut Pater vester coelestis perfectus est (Matth. 5. 46).
Nunquam autem hoc Apostolis imperaret, nisi sciret hominem posse esse
perfectum. Nisi forte hoc dicamus, quod recedens ab omni malo, emendationem
significet, et de erroribus pueritiae, et de vitiis lascivientis aetatis,
transitum ad correctionem atque virtutes; justitiam quoque quae in Zacharia, et
Elizabeth praedicatur, foris esse; concupiscentiam vero quae nunc habitare in
membris nostris dicitur, versari intrinsecus. Sed et Apostolis non pueris
praecipitur, verum jam aetatis robustae, ut assumant perfectionem, quam et nos
confitemur in aetate esse perfecta. Nec haec dicentes, adulamur vitiis; sed
auctoritatem sequimur Scripturarum, quod nullus homo sit absque peccato, sed
conclusit Deus omnes sub peccato; ut omnium misereatur (Gal. 3. 22):
absque eo solo, qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore ejus
(Isai. 53). Unde et per Salomonem dicitur: quod serpentis vestigia non
inveniantur in petra (Prov. 30). Et ipse de se Dominus: Ecce,
inquit, venit princeps mundi hujus; et nihil in me invenit (Joan. 14.
30), id est, sui operis, suique vestigii. Ob hanc causam jubetur nobis, ne
exprobremus homini revertenti a peccatis suis, et ne abominemur Aegyptium:
quia, et ipsi quondam in Aegypto fuimus; et de luto ac lateribus Pharaoni
civitates extruximus (Deut. 23); et quia captivi ducti sumus in
Babylonem lege peccati, quod in membris nostris morabatur. Cumque videretur
extrema desperatio, imo aperta confessio, omnem hominem diaboli laqueis
irretiri, conversus in se Apostolus, imo homo, sub cujus persona Apostolus
loquitur, agit gratias Salvatori, quod redemptus sit sanguine ejus, et sordes
in baptismo deposuerit, et novum Christi assumpserit vestimentum, et mortuo
veteri homine, natus sit homo novus, qui dicat: Miser ego homo, quis me
liberabit de corpore mortis hujus (Rom. 7. 24)? Gratias ago Deo
per Jesum Christum Dominum nostrum, qui me de corpore mortis liberavit.
Quod si cui non videtur sub persona sua hoc Apostolus de aliis dicere, exponat,
quomodo Daniel, quem justum fuisse novimus, quasi de se dicat, cum pro aliis
deprecatur: Peccavimus, inique fecimus, injuste gessimus, impie egimus, et
recessimus, ac declinavimus a mandatis, et judiciis tuis, et non audivimus
servos tuos Prophetas, qui locuti sunt in nomine tuo ad reges nostros, et
principes, et patres, et ad omnem populum terrae. Tibi Domine justitia, nobis
autem confusio (Dan. 3. 29. et seqq.). Illud quoque quod in
tricesimo primo Psalmo dicitur: Peccatum meum cognitum tibi feci, et
iniquitatem meam non abscondi. Dixi: Confitebor adversum me injustitiam meam
Domino, et tu remisisti impietatem peccati mei. Pro hac orabit ad te omnis
sanctus in tempore opportuno (Psal. 31. 5. et seqq.), non David, et
justo viro, et (ut simpliciter loquar) Prophetae, cujus verba narrantur, sed
peccatori congruit. Cumque justus sub persona poenitentis talia profudisset, a
Deo meretur audire: Intelligere te faciam, et docebo te in via hac qua
ambulabis: confirmabo super te oculos meos (Ibid. 8). In tricesimo
quoque septimo Psalmo, cujus titulus est, In commemorationem, ut doceat
nos semper peccatorum nostrorum memores esse debere, et agere poenitentiam,
tale quid legimus: Non est pax essibus meis a facie peccatorum meorum.
Quoniam iniquitates meae elevatae sunt super caput meum, quasi onus grave
gravatae sunt super me. Corruptae sunt, et putruerunt cicatrices meae, a facie
insipientiae meae. Afflictus sum, et curvatus sum usque ad finem (Psal.
37. 4. et seqq.). Totus hic Apostoli locus, et in superioribus, et in
consequentibus, imo omnis Epistola ejus ad Romanos, nimiis obscuritatibus
involuta est, et si voluero cuncta disserere, nequaquam mihi unus liber, sed
magna, et multa erunt scribenda volumina.
CAP. IX. — Quare Apostolus Paulus in eadem ad Romanos scribit Epistola: Optabam
ego ipse anathema esse a Christo, pro fratribus meis ac propinquis juxta
carnem, qui sunt Israelitae, quorum adoptio et gloria, et testamenta, et
legislatio, et cultus, et repromissiones: quorum patres, et ex quibus est
Christus juxta carnem: qui est super omnia Deus benedictus in saecula, amen
(Rom. 9. 3 et seqq.). Revera valida quaestio, quomodo Apostolus qui supra
dixerat: Quis nos separabit a caritate Christi, tribulatio, an angustia, an
persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius (Ibid. 8. 35)?
Et rursum: Confido autem, quia neque mors, neque vita, neque Angeli, neque
Principatus, neque praesentia, neque futura, neque fortitudo, neque excelsa,
neque profundum, neque alia creatura, poterit nos separare a caritate Dei, quam
habemus in Christo Jesu Domino nostro (Ibid. 38. 39), nunc sub
jurejurando confirmet, et dicat: Veritatem dico in Christo Jesu, non
mentior, testimonium mihi perhibente conscientia mea in Spiritu Sancto, quoniam
tristitia est mihi magna, et continuus dolor cordi meo: Optabam enim anathema
esse a Christo pro fratribus meis, et propinquis juxta carnem; et reliqua.
Si enim in Deum tantae est caritatis, ut nec metu mortis, nec spe vitae, nec
persecutione, nec fame, nec nuditate, nec periculo, nec gladio, possit separari
a caritate ejus; et si Angeli quoque, et Potestates, et vel praesentia, vel
futura, et omnes coelorum Fortitudines, et excelsa pariter ac profunda, et
universa simul creatura ei ingruat, quod nequaquam potest fieri: tamen non
separetur a caritate Dei, quam habet in Christum Jesum: quae est ista tanta
mutatio, imo inaudita prudentia, ut pro caritate Christi, nolit habere
Christum? Et ne ei forsitan non credamus, jurat, et confirmat in Christo, et
conscientiae suae testem invocat Spiritum Sanctum, se habere tristitiam, non
levem ac fortuitam; sed magnam et incredibilem, et habere dolorem in corde, non
qui ad horam pungat et transeat, sed qui jugiter in corde permaneat. Quo tendit
ista tristitia? Ad quid proficit incessabilis dolor? Optat anathema esse a
Christo, et perire, ut alii salvi fiant. Sed si consideremus Moysis vocem
rogantis Deum pro populo Judaeorum, atque dicentis: Si dimittis eis peccatum
suum, dimitte; si autem non vis, dele me de libro tuo quem scripsisti (Exod.
32. 31. 32), perspiciemus eumdem, et Moysis, et Pauli erga creditum sibi
gregem affectum. Pastor enim bonus ponit animam suam pro ovibus suis.
Mercenarius autem, cum viderit lupum venientem, fugit, quia non sunt ejus oves (Joan.
10. 11. 12). Et hoc ipsum est dicere: Optabam anathema esse a Christo;
et dele me de libro tuo quem scripsisti. Qui enim delentur de libro
viventium, et cum justis non scribuntur, anathema fiunt a Domino. Simulque
cerne Apostolum quantae caritatis in Christum sit, ut pro illo cupiat mori, et
solus perire, dummodo omne in illum credat hominum genus. Perire autem, non in
perpetuum, sed impraesentiarum. Qui enim perdiderit animam suam pro Christo,
salvam eam facit (Matth. 10. 39). Unde, et de quadragesimo tertio Psalmo
assumit exemplum: Quoniam propter te mortificamur tota die, reputati sumus
ut oves occisionis (Ps. 43. 22). Vult ergo Apostolus perire in
carne, ut alii salventur in spiritu; suum sanguinem fundere, ut multorum animae
conserventur. Quod autem anathema interdum occisionem sonet, multis veteris
Instrumenti testimoniis probari potest. Et ne levem putemus esse tristitiam, et
modicam causam doloris, jungit, et dicit: Pro fratribus meis, et propinquis
juxta carnem. Quando propinquos appellat, et fratres juxta carnem, in
spiritu a se ostendit alienos. Quorum est, inquit, adoptio, quae
significantius Graece dicitur ὑιοθεσία,
de quibus quondam Dominus loquebatur: Filius primogenitus meus Israel:
Et, filios genui, et exaltavi (Isai. 1. 2), nunc dicit: Filii
alieni mentiti sunt mihi (Psal. 17. 46). Et, quorum gloria,
ut de cunctis gentibus eligerentur in peculiarem populum Dei: Et, quorum
testamenta, unum in littera, alterum in spiritu: ut qui prius in carne
servierant caeremoniis Legis abolitae; postea servirent in spiritu mandatis
Evangelii sempiterni. Et legislatio, ad utrumque respondet, et novi, et
veteris Instrumenti. Et cultus, id est, vera religio. Et repromissiones;
ut quidquid repromissum est patribus, compleretur in filiis. Et (quod
omnibus majus est) ex quibus Christus de Maria genitus virgine. Et ut
sciremus quis iste sit Christus, causas doloris sui uno sermone comprehendit, qui
est super omnia Deus benedictus in saecula, amen. Et iste tantus ac talis,
ab eis non recipitur, de quorum stirpe generatus est. Et nihilominus laudat
judicii veritatem, ne sententia Dei in propinquos et fratres suos displicere
videatur, et vel austera esse, vel nimia. In quibus igitur tanta fuerunt bona,
dolet cur nunc tanta mala sint.
CAP. X. Quid velit intelligi, quod idem Apostolus scribit ad Colossenses: Nemo
vos superet, volens in humilitate mentis et religione Angelorum, quae non
vidit, ambulans frustra inflatus sensu carnis suae, et non tenens caput, ex quo
totum corpus per nexus et conjunctiones subministratum et conjunctum crescit in
augmentum Dei (Coloss. 2. 18. 19), et reliqua. Illud quod crebro
diximus: Et si imperitus sermone, non tamen scientia (2. Cor. 11. 6),
nequaquam Paulum de humilitate, sed de conscientiae veritate dixisse etiam nunc
approbamus. Profundos enim et reconditos sensus lingua non explicat. Et cum
ipse sentiat quid loquatur, in alienas aures puro non potest transferre
sermone. Quem cum in vernacula lingua habeat disertissimum (quippe Hebraeus ex
Hebraeis, et eruditus ad pedes Gamalielis, viri in Lege doctissimi) seipsum
interpretari cupiens, involvitur. Si autem in Graeca lingua hoc ei accidit,
quam nutritus in Tarso Ciliciae a parva aetate imbiberat, quid de Latinis
dicendum est, qui verbum de verbo exprimere conantes, obscuriores faciunt ejus
sententias: et veluti herbis crescentibus, frugum strangulant ubertatem?
Conabimur itaque παραφραστικῶς
sensus evolvere, et tricas implicati eloquii, suo ordini reddere atque
juncturae; ut simplici stamine verborum fila decurrant: puroque subtegmine,
Apostolici sermonis textura succrescat. Nemo vos superet, id est, nemo
adversum vos bravium accipiat: hoc enim Graece dicitur, καταβραβευέτω
quando quis in certamine positus, iniquitate agonothetae, vel insidiis
magistrorum, βραβεῖον
et palmam sibi debitam perdit. Multaque sunt verba, quibus juxta morem urbis et
provinciae suae familiarius Apostolus utitur. E quibus (exempli gratia) pauca
ponenda sunt. Mihi autem parum est judicari ab humano die (1. Cor.
1.), hoc est, ἀπὸ
ἀνθρωπίνης
ἡμέρας: Et, humanum dico (Rom.
6), hoc est, ἀνθρώπινον
λέγω: Et, οὐ
κατενάρκησα
ἡμᾶς, hoc est, non gravavi vos (2 Cor.
12): et quod nunc dicitur, μηδεὶς
ὑμᾶς
καταβραβευέτω
id est, nullus bravium accipiat adversum vos. Quibus et aliis multis
verbis usque hodie utuntur Cilices. Nec hoc miremur in Apostolo, si utatur ejus
linguae consuetudine, in qua natus est et nutritus, cum Virgilius, alter
Homerus apud nos, patriae suae sequens consuetudinem, sceleratum frigus
appellet (Georg. 2). Nemo ergo vos superet ac devincat, 880 volens
humilitatem litterae sequi, et Angelorum religionem atque culturam; ut non
serviatis spirituali intelligentiae, sed exemplaribus futurorum, quae nec ipse
vidit, qui vos superare desiderat, sive videt (utrumque enim habetur in Graeco)
praesertim cum tumens ambulet, et incedat inflatus, mentisque superbiam, gestu
corporis praeferat, hoc enim significat ἐμβατεύων.
Frustra autem inflatur et tumet sensu carnis suae, carnaliter cuncta
intelligens, et traditionum Judaicarum deliramenta perquirens, et non tenens
caput omnium Scripturarum, illud de quo scriptum est: Caput viri Christus
est (1 Cor. 2, 3; Ephes. 1, et 4 et 5; Coloss. 1). Caput autem ac
principium totius corporis, eorumque qui credunt, et omnis intelligentiae
spiritualis. Ex quo capite corpus Ecclesiae per suas compages atque juncturas,
vitalem doctrinae coelestis accipit succum, ut omnia paulatim membra
vegetentur, et per occultos venarum meatus, fundatur defecatus sanguis ciborum,
et ministretur atque succrescat, imo teneatur temperantia corporis, ut de fonte
capitis, rigati artus crescant in perfectionem Dei, et impleatur Salvatoris
oratio: Pater volo, ut sicut ego, et tu unum sumus; sic et isti in nobis
unum sint (Joan. 17. 21): ut postquam nos Christus tradiderit Patri,
sit Deus omnia in omnibus (1. Cor. 15. 28). Tale quid, et in verbis, et
in sensibus, et in genere locutionis obscurissime scribit ad Ephesios, Veritatem
autem loquentes in caritate, crescamus in illo per omnia, qui est caput
Christus, ex quo totum corpus compactum et connexum per omnem juncturam
subministrationis, secundum operationem in mensuram [al. mensura]
uniuscujusque membri, augmentum corporis facit in aedificationem sui in
caritate (Ephes. 4. 25. 16). Super quo et in Commentariis ejusdem
Epistolae plenius diximus. Loquitur autem universa contra eos, qui credentes ex
Judaeis in Dominum Salvatorem, Judaicas caeremonias observare cupiebant. Super
qua re et in Actis Apostolorum non (Cap. 15) parva quaestio concitata
est. Unde et supra Paulus ait, de his qui magistros Legis esse se jactant: Nemo
vos judicet in cibo et potu (Coloss. 2. 16), quasi alia munda sint,
alia immunda; aut in parte diei festi, ut alios dies festos putent,
alios non festos. Nobis enim qui Christum credimus resurgentem, jugis, et
aeterna festivitas est. Aut in parte neomeniae, hoc est, Calendarum, et
mensis novi, quando decrescens luna finitur, et noctis umbris tegitur.
Christianorum enim lumen aeternum est, et semper Solis justitiae radiis
illustratur. Aut in parte sabbatorum, ut non faciant servile opus, et
onera non portent, quia nos sumus Christi libertate donati, et onera peccatorum
portare desivimus. Haec, inquit, omnia umbra sunt futurorum; et
imagines venturae felicitatis, ut in quibus Judaei haesitant juxta litteram, et
tenentur in terra; nos juxta spiritum transeamus ad Christum, qui ad
distinctionem umbrarum, nunc corpus appellatur. Quomodo enim in corpore
veritas, et in corporis umbra mendacium, sic in spirituali intelligentia mundus
omnis cibus, et potus, et tota festivitas, et perpetuae Calendae, et aeterna
requies exspectanda est. Quaerimus quid dicere voluerit, in humilitate et
religione Angelorum, aut quem sensum habeat. Ex quo Dominus locutus est ad
discipulos: Surgite, eamus hinc (Joan. 14. 31): Et, Relinquetur
vobis domus vestra deserta (Matth. 23. 38): Et, Locus in quo
Dominus crucifixus est, spiritualiter Aegyptus vocatur et Sodoma (Apoc.
11. 8), omnis Judaicarum observationum cultura destructa est, et quascumque
offerunt victimas, non Deo offerunt, sed Angelis refugis et spiritibus
immundis. Nec mirum, si hoc post passionem Domini faciant, cum per Amos quoque
Prophetam dicatur ad eos: Numquid hostias et victimas obtulistis mihi
quadraginta annis in deserto domus Israel; et assumpsistis tabernaculum Moloch,
et sidus dei vestri Rempham, figuras quas fecistis, ut adoretis eas (Amos.
5. 25. 26)? Quod plenius in concione Judaica Stephanus Martyr exponens, et
revolvens historiam veterem, sic locutus est: Et vitulum fecerunt in diebus
illis, et obtulerunt hostias idolo, et laetabantur in operibus manuum suarum.
Conversus autem Deus, tradidit eos, ut colerent militiam coeli: sicut scriptum
est in libro Prophetarum (Act. 7. 41. 42). Militia autem coeli, non
tantum sol appellatur, et luna, et astra rutilantia; sed et omnis Angelica
multitudo, eorumque exercitus, qui Hebraice appellantur SABAOTH, id est, virtutum,
sive exercituum. Unde et in Evangelio juxta Lucam legimus: Et subito
facta est cum Angelo multitudo militiae coelestis, laudantium Deum et
dicentium: Gloria in altissimis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis
(Luc. 2. 13. 24). Facit enim Deus Angelos suos spiritus, et ministros
suos ignem urentem (Psal. 103). Et ut sciamus semper eos, qui colebant
idola, licet in Templo hostias viderentur offerre, non Deo eas obtulisse, sed
Angelis, per Ezechiel plenius discimus: Dedi eis justificationes non bonas,
et praecepta non bona (Ezech. 20. 25). Non enim sanguinem hircorum,
aut taurorum quaerit Deus; sed sacrificium Deo est spiritus contribulatus, cor
contritum, et humiliatum Deus non despicit (Psal. 50). Et propterea qui
vitulum fecerant in Horeb, et coluerant sidus dei Rempham, de quo in Propheta
Amos plenius disseruimus, adoraverunt figuras, quas ipsi fecerunt: et tradidit
eos Deus, ut servirent militiae coeli, quae nunc ab Apostolo dicitur religio
Angelorum. Pro humilitate in Graeco ταπεινοφροσύνη
legitur, id est, humilitas mentis, sive sensus. Vere enim humilis
sensus, et miseranda superstitio, Deum credere hircorum atque taurorum sanguine
delectari, et nidore thymiamatis, quem saepe homines declinamus. Quod autem
sequitur: Si mortui estis cum Christo, ab elementis mundi, quid adhuc
tanquam viventes in mundo decernitis? ne tetigeritis, neque gustaveritis, neque
contrectaveritis: quae sunt omnia in interitum ipso usu, secundum praecepta, et
doctrinas hominum, quae sunt rationem quidem habentia sapientiae, in
superstitione, et humilitate, et ad non parcendum corpori; non in honore aliquo
ad saturitatem carnis (Coloss. 2. 20 et seqq.), hunc nobis habere
sensum videtur. Curramus per singula, et obscuritatem sensuum atque verborum,
Christo reserante, pandamus. Si baptizati estis in Christo, et cum Christo in
baptismate consepulti, mortui autem ab elementis hujus mundi, pro eo quod est elementis;
cur mecum non dicitis, Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini
nostri Jesu Christi: per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo (Galat.
6. 4)? nec audistis Dominum dicentem ad Patrem: De mundo non sunt: sicut,
et ego non sum de mundo, et mundus odit eos, quoniam non sunt de mundo;
sicut et ego non sum de mundo (Joan. 17. 16, et 15. 19). Sed e contrario
quasi viventes in mundo decernitis, ne tetigeritis corpus hominis mortui, nec
vestimentum, nec scabellum in quo sederit mulier menstruata: neque gustaveritis
carnem suillam, et leporum, et sepiarum, et loliginum, murenae, et anguillae,
et universorum piscium, qui squamas, et pennulas non habent: quae omnia in
corruptionem, et interitum sunt ipso usu, et stercore digeruntur? Esca enim
ventri, et venter escis, Et, Omne quod intrat per os, non coinquinat
hominem; sed ea quae de nobis exeunt (Matth. 15. 11; et Marc. 7. 15).
Secundum praecepta, inquit, et doctrinas hominum; secundum illud
quod Isaias loquitur: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe
est a me (Isa. 29. 13). Frustra autem colunt me, docentes
doctrinas hominum, et praecepta (Matth. 15. 8. 9). Unde, et Dominus
corripit Pharisaeos, dicens: Irritum fecistis mandatum Dei, ut traditiones
vestras statueretis. Deus enim dixit: Honora patrem, et matrem, et qui
maledixerit patri vel matri, morte moriatur. Vos autem dicitis, quicumque
dixerit patri vel matri, munus quodcumque est ex me, tibi proderit: et non
honorificabit [al. honorificavit] patrem suum aut matrem, et
reliqua. Quibus infert, Et irritum fecistis mandatum Dei, propter
traditiones vestras (Ibid. v. 4. 5 et 6). Quantae traditiones
Pharisaeorum sint, quas hodie vocant δευτερώσεις,
et quam aniles fabulae, evolvere nequeo. Neque enim libri patitur magnitudo, et
pleraque tam turpia sunt, ut erubescam dicere. Dicam tamen unum in ignominiam
gentis inimicae. Praepositos habent synagogis sapientissimos quosque, foedo
operi delegatos, ut sanguinem virginis, sive menstruatae, mundum, vel immundum,
si oculis discernere non potuerint, gustu probent [al. praelibent].
Praeterea quia jussum est, ut diebus sabbatorum sedeat unusquisque in domo sua,
et non egrediatur (Exod. 16. 29), neque ambulet de loco in quo habitat;
si quando eos juxta litteram ceperimus arctare, ut non jaceant, non ambulent,
non stent, sed tantum sedeant, si velint praecepta servare, solent respondere,
et dicere: Barachibas, et Simeon, et Hellel magistri nostri tradiderunt nobis,
ut bis mille pedes ambulemus in sabbato, et caetera istiusmodi, doctrinas
hominum praeferentes doctrinae Dei. Non quod dicamus sedendum semper esse in
sabbato, et de loco, in quo quis fuerit occupatus penitus non recedendum; sed
quod id quod impossibile Legis est, in quo infirmatur per carnem, spirituali
observatione complendum sit. Sequitur: Quae sunt rationem quidem habentia
sapientiae. Hoc loco, quidem, conjunctio superflua est: quod in
plerisque locis propter imperitiam artis Grammaticae apostolum fecisse
reperimus. Neque enim sequitur sed, vel alia conjunctio, quae solet ei
praepositioni, ubi quidem positum fuerit, respondere. Videntur igitur
observationes Judaicae apud imperitos, et vilem plebeculam, imaginem habere
rationis, humanaeque sapientiae. Unde, et doctores eorum σοφοί,
hoc est, sapientes vocantur. Et si quando certis diebus traditiones suas
885 exponunt, discipulis suis solent dicere, οἱ
σοφοὶ
δευτερῶσιν id est, sapientes
docent traditiones. Pro superstitione in Graeco ἐθελοθρησκεία
positum est, hoc est, falsa religio: et pro humilitate ταπεινοφροσύν,
quae magis virtutem solet sonare, quam vitium. Sed hic ταπεινοφρονῆιν,
sic est intelligendum, quod humilia sentiant atque terrena. Αφειδία
autem σώματος, cujus
nomen Latinus sermo non explicat, apud nos dicitur, ad non parcendum
corpori. Non parcunt Judaei corporibus suis in assumptione ciborum,
contemnentes interdum quae habent, et quaerentes quae non habent. Ex qua
necessitate debilitates interdum, et morbos contrahunt. Nec honorant
semetipsos, cum omnia munda sint mundis (Tit. 1. 15), nihilque possit
esse pollutum, quod cum gratiarum actione percipitur, et idcirco a Domino sit
creatum, ut saturitate, et adimpletione carnis, humanos artus vegetet atque
sustentet. Elementa autem mundi, a quibus, imo quibus mortui sumus, Lex Moysis,
et omne vetus Instrumentum intelligendum est: quibus quasi elementis, et
religionis exordiis Deum discimus. Quomodo enim elementa appellantur litterae,
per quas syllabas ac verba conjungimus, et ad texendam orationem longa
meditatione procedimus: ars quoque Musica habet elementa sua, et Geometria ab
elementis incipit linearum, et Dialectica atque Medicina habent εἰσαγωγὰς
suas: sic elementis veteris Testamenti, ut ad Evangelicam plenitudinem veniat,
sancti viri eruditur infantia. Unde centesimus decimus octavus Psalmus, et omnes
alii qui litteris praenotantur, per Ethicam nos ducunt ad Theoricam, et ab
elementis occidentis litterae, quae destruitur, transire faciunt ad spiritum
vivificantem. Qui ergo mundo, et elementis ejus mortui sumus, non debemus ea
observare, quae mundi sunt, quia in altero inituim, in altero perfectio est.
CAP. XI. — Quid sit quod idem Apostolus ad Thessalonicenses scribit: Nisi
discessio venerit primum, et revelatus fuerit homo peccati (2.
Thess. 2. 3) et reliqua. In prima ad Thessalonicenses Epistola scripserat: De
temporibus autem, et momentis, fratres non necesse habetis ut scribam vobis:
ipsi enim diligenter scitis, quia dies Domini sicut fur in nocte, ita veniet.
Cum enim dixerint, pax, et securitas: tunc repentinus illis instabit interitus,
sicut dolor in utero habentis, et non effugient (1. Thess. 5. 1. seqq.).
Supra enim ad eos scripserat: Hoc vobis dicimus in verbo Domini, quia nos
qui vivimus, qui residui sumus, in adventu Domini, non praeveniemus eos qui
dormierunt: quoniam ipse Dominus in jussu, et in voce Archangeli, et in tuba
Dei descendet de coelo, et mortui qui in Christo sunt, resurgent primi. Deinde
nos qui vivimus, qui relinquimur, simul rapiemur cum illis in nubibus obviam
Christo in aera, et sic semper cum Domino erimus. Itaque consolamini invicem in
verbis istis (Ibid. 4. 14. et seqq.). Quod audientes Macedones, non
intellexerunt, quos secum viventes, Apostolus vocet, et qui dicantur residui,
qui cum illo rapiantur in nubibus obviam Domino, sed arbitrati sunt, dum adhuc
essent in corpore, et antequam gustarent mortem, Christum in sua majestate
venturum. Quod Apostolus audiens, rogat eos, et adjurat per adventum Domini
nostri Jesu Christi, ut non cito moveantur; neque per spiritum, neque per
sermonem, neque per Epistolam, tanquam ab eo scriptam, quasi instet dies
Domini. Duos autem esse adventus Domini Salvatoris, et omnia Prophetarum docent
volumina, et Evangeliorum fides: quod primum in humilitate venerit, et postea
sit venturus in gloria, ipso Domino protestante, quae ante consummationem mundi
ventura sint, et quomodo venturus Antichristus, quando loquitur ad Apostolos, Cum
videritis abominationem desolationis, quae dicta est a Daniele Propheta,
stantem in loco sancto, qui legit, intelligat, tunc qui in Judaea sunt, fugiant
ad montes, et qui in tecto, non descendant tollere aliquid de domo sua (Matth.
24. 15. et seqq. an. D 9). Et iterum: Tunc si quis vobis dixerit,
ecce hic Christus aut illic, nolite credere. Surgent enim Pseudochristi, et
Pseudoprophetae, et dubunt signa magna, et prodigia, ita ut in errorem
inducantur, si fieri potest, etiam electi. Ecce praedixi vobis. Si ergo
dixerint vobis, ecce in deserto est, nolite exire, ecce in penetralibus, nolite
credere. Sicut enim fulgur exit ab Oriente, et paret usque in Occidentem, ita
erit et adventus Filii hominis. Ac deinde: Tunc apparebit signum Filii
hominis in coelo, et videbunt Filium hominis venientem in nubibus coeli cum
virtute multa, et majestate. Et mittet Angelos suos cum tuba, et voce magna, et
congregabunt electos ejus a quatuor ventis a summo coelorum usque ad terminos
eorum (Ibid. 23. et seqq.). Rursumque de Antichristo loquitur ad
Judaeos: Ego veni in nomine Patris mei, et non credidistis mihi. Si alius
venerit in nomine suo, illum suscipietis (Joan. 7. 43). Igitur Thessalonicensium
animos, vel occasio non intellectae Epistolae, vel ficta revelatio, quae per
somnium deceperat dormientes, vel aliquorum conjectura, Isaiae, et Danielis,
Evangeliorumque verba de Antichristo praenuntiantia, in illud tempus
interpretantium moverat, atque turbaverat: ut in majestate sua tunc Christum
sperarent esse venturum. Cui errori medetur Apostolus, et exponit quae ante
adventum Christi debeant praestolari; ut cum illa facta viderint: tunc sciant
Antichristum, id est, hominem peccati, et filium perditionis, qui adversatur,
et extollitur supra omne quod dicitur Deus, aut quod colitur; ita ut in Templo
Dei sedeat, esse venturum. Nisi, inquit, venerit discessio primum, quod dicitur
ἀποστασία,
ut omnes gentes quae Romano imperio subjacent, recedant ab eis, et revelatus
fuerit, id est, ostensus, quem omnia Prophetarum verba praenuntiant, homo
peccati, in quo fons omnium peccatorum est; et filius perditionis, id est,
diaboli; ipse est enim universorum perditio, qui adversatur Christo, et ideo vocatur
Antichristus: et extollitur supra omne quod dicitur Deus, ut cunctarum gentium
deos, sive probatam omnem, et veram religionem suo calcet pede: et in Templo
Dei, vel Jerosolymis (ut quidam putant) vel in Ecclesia [ut verius arbitramur]
sederit, ostendens se tanquam ipse sit Christus, et Filius Dei. Nisi, inquit,
fuerit Romanum imperium ante desolatum, et Antichristus praecesserit) Christus
non veniet: qui ideo ita venturus est, ut Antichristum destruat. Meministis,
ait, quod haec ipsa, quae nunc scribo per Epistolam, cum apud vos essem,
praesenti sermone narrabam: et dicebam vobis, Christum non esse venturum, nisi
praecessisset Antichristus. Et nunc quid detineat, scitis: ut reveletur in
suo tempore: hoc est, quae causa sit, ut Antichristus in praesentiarum non
veniat, optime nostis. Nec vult aperte dicere Romanum imperium destruendum,
quod ipsi qui imperant, aeternum putant. Unde secundum Apocalypsim Joannis, in
fronte purpuratae meretricis, scriptum est nomen blasphemiae, id est, Romae
aeternae. Si enim aperte audacterque dixisset, non veniet Antichristus,
nisi prius Romanum deleatur imperium, justa causa persecutionis in orientem
tunc Ecclesiam consurgere videbatur. Quodque sequitur: Jam enim mysterium
operatur iniquitatis, tantum ut qui tenet nunc, teneat, donec de medio fiat, et
tunc revelabitur ille iniquus, hunc habet sensum: Multis malis atque
peccatis, quibus Nero impurissimus Caesarum mundum premit, Antichristi
parturitur adventus, et quod ille operaturus est postea, in isto ex parte
completur, tantum ut Romanum imperium, quod nunc universas gentes tenet,
recedat, et de medio fiat, et tunc Antichristus veniet, fons iniquitatis, quem
Dominus Jesus interficiet spiritu oris sui; divina videlicet potestate, et
suae majestatis imperio, cujus jussisse, fecisse est; non in exercitus
multitudine, non in robore militum, non in Angelorum auxilio: sed statim ut
ille advenerit, interficietur Antichristus. Et quomodo tenebrae solis fugantur
adventu: sic illustratione adventus sui, eum Dominus destruet atque delebit.
Cujus opera, Satanae sunt opera. Et sicut in Christo plenitudo divinitatis fuit
corporaliter (Coloss. 2. 9), ita et in Antichristo omnes erunt
fortitudines, et signa, et prodigia, sed universa mendacia. Quomodo enim signis
Dei, quae operabatur per Moysen, Magi suis restitere mendaciis, et virga Moysi
devoravit virgas eorum (Exod. 7): Ita mendacium Antichristi Christi
veritas devorabit. Seducentur autem ejus mendacio qui [al. quia]
perditioni sunt praeparati. Et quia tacita quaestio poterat commoveri, cur enim
concessit Deus omnem eum habere virtutem, signa atque prodigia, per quae
seducantur, si fieri potest, etiam electi Dei; solutione praevenit quaestionem,
et quod opponi poterat, antequam opponatur, absolvit. Faciet, inquit, haec
omnia non sua virtute, sed concessione Dei, propter Judaeos, ut qui noluerunt
caritatem recipere veritatis, hoc est, Spiritum Dei per Christum, quia caritas
Dei diffusa est in corda credentium (Rom. 5. 5): Et ipse dicit: Ego
sum veritas (Joan. 14. 6): de quo in Psalmis scriptum est: Veritas
de terra orta est (Psal. 84. 12). Qui ergo caritatem, et veritatem
non receperunt, ut Salvatore suscepto, salvi fierent, mittet illis Deus non
operatorem, sed ipsam operationem, id est, fontem erroris ut credant mendacio.
Quia mendax est ipse, et pater ejus. Et siquidem Antichristus de virgine natus
esset, et primus venisset in mundum, poterant Judaei habere excusationem, et
dicere, quod putaverint veritatem, et idcirco mendacium pro veritate
susceperint. Nunc autem ideo judicandi sunt, imo procul dubio condemnandi: quia
Christi veritate contempta, postea mendacium, id est, Antichristum suscepturi
sunt.
Epistola CXXII
(alias 46; scripta circa an. 408)
Ad Rusticum de Poenitentia
RUSTICUM, quod promissam cum uxore Artemia continentiam fregerat, ad
poenitentiam, et ut sancta invisat, conjugis exemplo, loca, hortatur.
1. Quod ignotus ad ignotum audeo scribere, sanctae ancillae Christi
Hedibiae, et filiae meae, conjugis tuae, Artemiae, imo sororis ex conjuge atque
conservae, fecit deprecatio. Quae nequaquam propria salute contenta, tuam et
ante quaesivit in patria et nunc in sanctis Locis quaerit; imitari cupiens
Andreae et Philippi Apostolorum benevolentiam: quorum uterque inventus a
Christo, fratrem Simonem, et amicum Nathanael invenire desiderat; ut alter
eorum mereatur audire: Tu es Simon filius Joannis, tu vocaberis Cephas,
quod interpretatur, Petrus. Alter donum Dei (hoc enim lingua
nostra sonat Nathanael) Christi ad se loquentis testimonio sublevetur, Ecce
vere Israelita, in quo dolus non est (Joan. 1). Optaverat quondam et
Lot cum filiabus salvare conjugem suam, et de incendio Sodomae et Gomorrae pene
semiustus erumpens, educere eam, quae pristinis vitiis tenebatur astricta: sed
ea desperatione trepida, respiciensque post tergum, aeterno infidelitatis
titulo condemnatur. Et ardens fides pro una muliere perdita, totam Segor
liberat civitatem. Denique postquam Sodomiticas valles ac tenebras
derelinquens, ad montana conscendit, ortus est ei Sol in Segor, quae
interpretatur parvula: ut parva fides Lot, quia majora non poterat,
saltem minora servaret. Neque enim Gomorrae quondam et erroris habitator,
statim ad meridiem poterat pervenire, in qua Abraham amicus Domini cum Angelis
suscepit Deum. Et Joseph fratres pascit in Aegypto, sponsusque audit a sponsa: Ubi
cubas? ubi pascis in meridie (Cant. 1. 6)? Samuel quondam plangebat
Saulem (1. Reg. 15), quia superbiae vulnera poenitentiae medicamine non
curabat. Et Paulus lugebat Corinthios, qui fornicationis maculas lacrymis
delere nolebant (1. Cor. 5 2; et 2. Cor. 2. 1). Unde et Ezechiel librum
devorat scriptum intus et foris, carmine, et planctu, et vae (Ezech. 2. 9.
et 3. 1). Carmine, super laude justorum: planctu, super poenitentibus, vae,
super his de quibus scriptum est: Cum venerit impius in profundum malorum,
contemnit (Prov. 18. 3). Quos ostendit Isaias, dicens: Vocavit
Dominus sabaoth in die illa ad fletum et planctum et decalvationem et
accinctionem ciliciorum: ipsi autem fecerunt laetitiam et exultationem,
mactantes vitulos, et occidentes oves, ut comederent carnes dicentes:
Manducemus, et bibamus, cras enim moriemur (Isai. 22. 12. 13). De
quibus et Ezechiel loquitur: Et tu fili hominis dic domui Israel, sic locuti
estis, dicentes: Errores nostri et iniquitates nostrae super nos erunt, et in
ipsis contabescimus: et quomodo salvi esse poterimus? Dic eis: Vivo ego, dicit
Dominus: Nolo mortem impii, sed ut convertatur a via sua. Et iterum: Revertimini
recedentes a via vestra: quare moriemini domus Israel (Ezech. 33. 11)?
Nihil ita offendit Deum, quam desperatione meliorum haerere pejoribus [al. prioribus]:
licet et ipsa desperatio incredulitatis indicium sit. Qui enim desperat
salutem, non putat futurum esse judicium. Quod si metueret, utique bonis operibus
se judici praepararet. Audiamus per Jeremiam loquentem Deum: Converte pedem
tuum a via aspera, et guttur tuum a siti (Jerem. 2. 25). Et iterum: Numquid
qui cadit, non resurget: aut qui aversus est, non revertetur? Et per
Isaiam: Quando conversus ingemueris, tunc salvus eris, et scies ubi fueris
(Isa. 30 et 15). Scire non possumus aegrotationis mala, nisi cum fuerit
sanitas consecuta. Et quantum boni virtus habeat, vitia demonstrant: clariusque
fit lumen, comparatione tenebrarum. Ezechiel quoque iisdem verbis, quia eodem
et spiritu: Convertimini, inquit, et redite ab iniquitatibus vestris,
domus Israel; et non erunt vobis in tormentum impietates. Projicite omnes
impietates vestras, quibus impie egistis adversum me, et facite vobis cor novum
et spiritum novum. Et quare moriemini domus Israel? Nolo enim mortem
peccatoris, dicit Dominus (Ezech. 18. 30. 31. et 33. 11. et 18. 32).
Unde et in consequentibus loquitur: Vivo ego, dicit Dominus. Nolo mortem
peccatoris, nisi ut revertatur a via sua, et vivat; ne [al. nec]
mens incredula de bonorum repromissione desperet, et semel perditioni animus
destinatus, non adhibeat vulneri curationem, quod nequaquam existimat posse
curari. Idcirco jurare se dicit, ut si non credimus promittenti Deo, credamus
saltem pro nostra salute juranti. Quam ob causam justus precatur, et dicit: Converte
nos Deus salutaris noster, et averte furorem tuum a nobis (Psal. 84. 4).
Et iterum: Domine, in voluntate tua praestitisti decori meo fortitudinem.
Avertisti faciem tuam a me, et factus sum conturbatus (Psal. 29. 8).
Postquam enim foeditatem delictorum meorum virtutum decore mutavi, infirmitatem
meam tua gratia roborasti. Ecce audio pollicentem: Persequar inimicos meos,
et comprehendam illos, et non convertar [al. revertar], donec deficiant
(Ps. 17. 38): ut qui te ante fugiebam, et inimicus eram, tua
comprehendar manu. Ne cesses a persequendo, donec deficiam a via mea pessima,
et revertar ad virum meum pristinum; qui mihi dabit linteamina mea, et oleum,
et similam, et cibabit me pinguissimis cibis. Qui idcirco obsepsit atque
praeclusit vias meas pessimas, ut eam invenirem viam, quae dicit in Evangelio: Ego
sum via, veritas, et vita (Joan. 14. 6). Audi Prophetam loquentem: Qui
seminant in lacrymis, in gaudio metent. Euntes ibant et flebant, portantes
semina sua. Venientes autem venient in exultatione, portantes manipulos suos
(Ps. 125. 6. 7). Et loquere cum eo: Lavabo per singulas noctes lectum
meum, in lacrymis meis stratum meum rigabo (Psal. 6. 7). Et iterum: Sicut
desiderat cervus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te Deus. Sitivit
anima mea ad te Deum fontem vivum, quando veniam et apparebo ante faciem Dei?
Factae sunt mihi lacrymae meae panes per diem et noctem (Psal. 41. 1. et
seqq). Et in alio loco: Deus Deus meus, ad te de luce vigilo. Sitivit
anima mea ad te, quam multipliciter tibi caro mea. In terra deserta et invia et
inaquosa, sic in sancto apparui tibi (Psal. 62. 2 et 3). Quanquam
enim sitierit te anima mea, tamen multo te plus carnis meae labore quaesivi, et
tibi sancto apparere non potui; nisi prius in terra deserta a vitiis, et invia
adversariis potestatibus, et absque humore et rhenmate ullius libidinis
commorarer. Flevit et Dominus super civitatem Jerusalem, quia non egissent
poenitentiam (Luc. 19. 41): et Petrus trinam negationem amaritudine
abluit lacrymarum (Matth. 26. 75), implevitque illud Propheticum Exitus
aquarum deduxerunt oculi mei (Psal. 118. 136). Plangit et Jeremias
populum poenitentiam non agentem, dicens: Quis dabit capiti meo aquam, et
oculis meis fontem lacrymarum, et plorabo populum istum per diem et noctem (Jerem.
9. 1)? Cur autem plangat et defleat, sequenti sermone demonstrat: Nolite
flere mortuum, neque plangatis eum. Flete planctu qui egreditur, quia non
revertetur ultra. Nequaquam igitur Gentilis plangendus est, atque Judaeus,
qui in Ecclesia non fuerunt, et semel mortui sunt, de quibus Salvator dicit: Dimitte
mortuos sepelire mortuos suos (Matth. 8); sed eos plange, qui per
scelera atque peccata egrediuntur de Ecclesia, et nolunt ultra reverti ad eam,
damnatione vitiorum. Unde et ad viros Ecclesiasticos, qui muri et turres
Ecclesiae nuncupantur, loquitur sermo Propheticus, dicens: Muri Sion,
proferte lacrymas (Thren. 2. 18): implentes illud Apostoli: Gaudere
cum gaudentibus, flere cum flentibus (Rom. 12. 25); ut dura corda
peccantium vestris lacrymis provocetis ad fletum, ne perseverantes in malitia,
audiant: Ego plantavi te vineam frugiferam, omne semen verum: quomodo versa
es in amaritudinem vitis alienae (Jerem. 2. 21)? Et iterum: Ligno
dixerunt, pater meus es tu; et lapidi, tu genuisti me; et verterunt ad me
dorsa, et non facies suas (Ibidem 27). Et est sensus: Noluerunt ad
me converti, ut agerent poenitentiam; sed per cordis duritiam in injuriam meam
sua terga verterunt. Quamobrem et Dominus loquitur ad Jeremiam, Vidisti quae
fecerunt mihi, habitatio Israel? Abierunt super omnem montem excelsum,
et subter omne lignum frondosum, et fornicati sunt ibi; et dixi postquam
fornicata est et fecit haec omnia: ad me revertere; et non est reversa (Jerem.
3; Isai. 57).
2. O clementia Dei! o nostra duritia! dum et post tanta scelera nos
provocat ad salutem. Et ne sic quidem volumus ad meliora converti: Si
reliquerit, inquit, uxor virum suum, et alii nupserit, et voluerit
postea reverti ad eum: numquid suscipiet eam, et non detestabitur [Jerem.
2. 1]? Pro quo scriptum est juxta Hebraicam Veritatem, quod in Graecis et
Latinis codicibus non habetur: Et tu reliquisti me, tamen convertere, et
suscipiam te, dicit Dominus. Isaias quoque in eumdem sensum iisdem pene
loquitur sermonibus: Convertimini qui profundum consilium cogitatis, et
iniquum, filii Israel: revertere ad me, et redimam te. Ego Deus et non est
alius praeter me, justus et salvator non est absque me. Revertimini ad me, et
salvi eritis, qui estis in extremis terrae. Recordamini horum, et ingemiscite
et agite poenitentiam qui erratis. Convertimini corde, et mementote priorum a
saeculo: quoniam ego sum Deus, et non est alius absque me (Isai. 21 et
31. et 45). Scribit et Joel: Convertimini ad me ex toto corde vestro, in
jejunio, et lacrymis, et planctu: scindite corda vestra, et non vestimenta
vestra. Misericors enim et miserator est Dominus, et agens poenitentiam super
malitiis (Joel. 2). Quantae autem sit misericordiae, et quam (ut ita
loquar) nimiae ineffabilisque clementiae, Osee Propheta nos doceat, per quem
loquitur Deus: Quid tibi faciam Ephraim? quomodo te protegam Israel? quid
tibi inquam faciam? Sicut Adama ponam te, et sicut Seboim. Conversum est cor
meum in me, et conturbata est poenitudo mea. Nequaquam faciam secundum iram
furoris mei (Osee 6). Unde et David loquitur in Psalmo: Non est
in morte qui memor sit tui: in inferno autem quis confitebitur tibi (Psal.
6)? Et in alio loco: Peccatum meum notum feci, et iniquitatem meam non
abscondi. Dixi, pronuntiabo contra me iniquitatem meam Domino, et tu dimisisti
impietatem cordis [al. peccati] mei. Pro hac orabit ad te omnis Sanctus
in tempore opportuno. Verumtamen in diluvio aquarum multarum ad eum non
approximabunt (Psal. 31).
3. Vide quanta magnitudo sit fletuum, ut aquarum diluvio comparetur.
Quos qui habuerit, et dixerit cum Jeremia: Non sileat pupilla oculi mei (Thren.
2), statim in illo complebitur, Misericordia et veritas obviaverunt
sibi; justitia et pax osculatae sunt [Psal. 48]: ut si te justitia
et veritas terruerint, misericordia et pax provocent ad salutem. Totam
poenitentiam peccatoris ostendit Psalmus quinquagesimus, quando ingressus est
David ad Bethsabee uxorem Uriae Ethaei, et a Nathan prophetante correptus,
respondit: Peccavi. Statimque meruit audire: Et Dominus abs te
abstulit peccatum (2. Reg. 11). Adulterio enim junxerat homicidium,
et tamen conversus ad lacrymas: Miserere, ait, mei Deus, secundum
magnam misericordiam tuam: et secundum multitudinem miserationum tuarum, dele
iniquitatem meam (Psal. 50). MAGNUM enim peccatum, magna indigebat
misericordia. Unde jungit et dicit: Multum lava me ab iniquitate mea, et a
peccato meo munda me. Quoniam iniquitatem meam ego agnosco, et delictum meum
contra me est semper. Tibi soli peccavi (rex enim eram, alium non timebam
[al. erat et timebat]) et malum coram te feci, ut justificeris in
sermonibus tuis, et vincas, cum judicaris. Conclusit enim Deus omnia sub
peccato, ut omnibus misereatur (Rom. 11. 32). Tantumque profecit, ut
dudum peccator et poenitens transierit in magistrum, et dicat: Docebo
iniquos vias tuas, et impii ad te convertentur (Psal. 50). Confessio
enim et pulchritudo coram eo, ut qui sua confessus fuerit peccata, et dixerit: Putruerunt
et corruptae sunt cicatrices meae a facie insipientiae meae (Psal. 37.
6), foeditatem vulnerum in sanitatis decorem commutet. Qui enim
abscondit iniquitatem suam, non prosperabitur (Prov. 28). Achab, rex
impiissimus, vineam Nabuthae cruore possedit (3. Reg. 21): et cum
Jezabel non tam conjugio sibi, quam crudelitate conjuncta, Eliae increpatione
corripitur: Haec dicit Dominus: Occidisti, et possedisti. Et iterum: In
loco in quo linxerunt canes sanguinem Nabuthae, ibi lingent sanguinem tuum: et
Jezabel canes comedent ante muros Jezrael. Quod cum audisset Achab, scidit
vestimenta sua, et posuit saccum super carnem suam, jejunavitque et dormivit in
cilicio. Factusque est sermo Domini ad Eliam, dicens: Quoniam reveritus est
Achab faciem meam, non inducam malum in diebus ejus. Unum scelus Achab et
Jezabel, tamen converso ad poenitentiam Achab, poena differtur in posteros; et
Jezabel in scelere perseverans, praesenti judicio condemnatur. Loquitur et
Dominus in Evangelio: Viri Ninivitae surgent in judicium cum generatione
hac, et condemnabunt eam, quia egerunt poenitentiam in praedicatione Jonae (Matth.
12): Et iterum: Non enim veni vocare justos, sed peccatores ad
poenitentiam (Ibid. 9. 13). Drachma perit, et tamen invenitur in
stercore (Luc. 5). Nonaginta novem oves relinquuntur in solitudine, et
una ovis quae aberraverat, pastoris humeris reportatur (Ibid. 15). Unde
et laetitia Angelorum est super uno peccatore agente poenitentiam. Quanta
felicitas ut de salute nostra exultent coelestia? De quibus dicitur: Poenitentiam
agite, appropinquavit enim regnum coelorum. Nullum in medio spatium. Mors
et vita sibi contraria sunt, et tamen poenitentia copulantur. Luxuriosus filius
totam prodegerat substantiam: et procul a patre vix porcorum cibis inediam
sustentabat. Revertitur ad parentem, immolatur ei vitulus saginatus: stolam
accipit et annulum (Luc. 15), ut Christi recipiat vestimentum, quod
dudum polluerat, et audire mereatur: Candida sint semper vestimenta tua (Eccl.
9); receptoque signaculo Dei, proclamet ad Dominum: Pater, peccavi in
coelum, et coram te; et reconciliatus osculo, dicat ad eum: Signatum est
super nos lumen vultus tui Domine (Psal. 4). Justitia justi non
liberabit eum in quacumque die peccaverit: et iniquitas iniqui non nocebit ei,
quacumque die conversus fuerit [Ezech. 33. 2]. Unumquemque judicat Deus
sicut invenerit. Nec praeterita considerat, sed praesentia: si tamen vetera
crimina, novella conversione mutentur. Septies cadit justus, et resurgit
(Prov. 24). Si cadit, quomodo justus, si justus quomodo cadit? Sed justi
vocabulum non amittit, qui per poenitentiam semper resurgit. Et non solum
septies, sed septuagies septies delinquenti, si convertatur ad poenitentiam,
peccata donantur (Matth. 18). Cui plus dimittitur, plus diligit.
Meretrix lacrymis pedes Salvatoris lavat, et crine detergit: et in typum
Ecclesiae de gentibus congregatae meretur audire: Dimittuntur tibi peccata
tua (Luc. 7). Pharisaei justitia perit superbia: et publicani
humilitas confessione salvatur (Luc. 28). Per Jeremiam contestatur Deus:
Ad summam loquar contra gentem et regnum, ut eradicem et destruam, et
disperdam illud. Si poenitentiam egerit gens illa a malo suo, quod locutus sum
adversum eam: agam et ego poenitentiam super malo, quod cogitavi ut facerem ei.
Et ad summam loquar super gentem et regnum, ut aedificem, et ut plantem illud.
Si fecerit malum in conspectu meo, ut non audiat vocem meam: poenitentiam agam
super bono, quod locutus sum ut facerem ei. Statimque infert: Ecce ego fingo
contra vos malum, et cogito contra vos cogitationem. Revertatur unusquisque a
via sua mala, et dirigite vias vestras et studia vestra. Qui dixerunt:
Desperavimus; post cogitationes enim nostras ibimus, et unusquisque post
pravitatem cordis sui malum faciemus (Jerem. 18). Simeon justus in
Evangelio loquitur: Ecce hic positus est in ruinam, et in resurrectionem
multorum (Luc. 2), in ruinam videlicet peccatorum, et in
resurrectionem eorum, qui agunt poenitentiam. Apostolus scribit ad Corinthios: Auditur
inter vos fornicatio, et talis fornicatio, qualis ne inter gentes quidem, ita
ut uxorem patris aliquis habeat. Et vos inflati estis, et non magis luctum
habuistis, ut tollatur de medio vestrum, qui hoc opus fecit (1. Cor. 5).
Et in secunda ad eosdem Epistola, Ne abundantiori tristitia pereat, qui
ejusmodi est (2. Cor. 2), revocat eum, et obsecrat, ut confirment
super illum caritatem; ut qui incestu perierat, poenitentia conservetur. Nullus
quidem mundus est a peccato: nec si unius quidem dici fuerit vita ejus [Job.
15 et 25]; numerabiles autem anni vitae illius. Astra quoque ipsa non
sunt munda in conspectu ejus: et adversum angelos suos perversum quid
excogitavit (Job. 4. 18). Si in coelo peccatum, quanto magis in
terra? Si delictum in his qui carent tentatione corporea: quanto magis in
nobis, qui fragili carne circumdamur, et cum Apostolo dicimus: Miser ego,
homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus (Rom. 7)? Non
enim habitat in carne nostra bonum, nec agimus quod volumus, sed quod
nolumus, ut aliud anima desideret, aliud caro facere cogatur. Quod si quidam
justi appellantur in Scripturis, et non solum justi, sed justi in conspectu
Dei, juxta illam justitiam appellantur justi, juxta quam supra dictum est: Septies
cadit justus, et resurgit (Prov. 24). Et juxta quod iniquitas iniqui
non nocebit ei in quacumque die conversus fuerit [Ezech. 33. 12].
Denique et Zacharias pater Joannis, qui scribitur justus, peccavit in eo quod
non credidit, et statim silentio condemnatur (Luc. 1). Et Job, qui
justus et immaculatus, ac sine querela in principio voluminis sui scribitur,
postea et Dei sermone, et confessione sui peccator arguitur. Si Abraham, Isaac
et Jacob. Prophetae quoque et Apostoli nequaquam caruere peccato: si purissimum
triticum habuit mixtas paleas; quid de nobis dici potest, de quibus scriptum
illud est: Quid paleis ad frumentum, dicit Dominus (Jerem. 23)?
Et tamen paleae futuro reservantur incendio, et zizania hoc tempore mixta sunt
segetibus frumentorum, donec veniat qui habet ventilabrum in manu sua, et
purgaverit aream, ut congreget triticum in horrea, et quisquilias gehennae igni
comburat.
4. Haec omnia quasi per pulcherrima Scripturarum prata discurrens, in
unum locum volui congregare, et de speciosissimis floribus coronam tibi texere
poenitentiae, quam imponas capiti tuo: et assumas pennas columbae, et voles, et
requiescas (Psal. 54), et clementissimo reconcilieris Patri. Narravit
mihi uxor quondam tua, nunc soror atque conserva, quod juxta praeceptum
Apostoli ex consensu abstinueritis vos ab opere nuptiarum, ut vacaretis
orationi; tuaque rursum vestigia, quasi in salo posita fluctuasse, imo (ut
apertius loquar) esse prolapsa. Illam autem audisse a Domino cum Moyse, Tu
vero hic sta mecum (Exod. 33); et dixisse de Domino: Statuit
supra petram pedes meos (Psal. 49). Tuam, domum, quae fundamenta
fidei solida non habebat, postea diaboli turbine concidisse. Porro illius
perstare in Domino, et suum tibi hospitium non negare; ut cui prius conjunctus
fueras corpore, nunc spiritu copuleris. Qui enim adhaeret Domino, unus
spiritus est cum eo (1. Cor. 6). Cumque vos rabies barbarorum, et
imminens captivitas separaret, sub jusjurandi testificatione pollicitum [al. pollicitus
es], ut ad sancta transeuntem loca, vel statim, vel postea sequereris, et
servares animam tuam, quam visus fueras negligentia perdidisse. Redde igitur
quod praesente Deo spopondisti. Incerta est vita mortalium: ne ante rapiaris,
quam tuam impleas sponsionem, imitare eam, quam docere debueras. Proh pudor,
fragilior sexus vincit saeculum, et robustior superatur a saeculo. Tanti dux
femina facti est (ex Virgil.): et non sequeris eam, in cujus salute
candidatus es fidei? Quod si te rei familiaris tenent reliquiae, ut scilicet et
mortes amicorum et civium videas, et ruinas urbium atque villarum, saltem inter
captivitatis mala, et feroces hostium vultus, et provinciae tuae infinita
naufragia, teneto tabulam poenitentiae: et memento conservae tuae, quae tuam
quotidie suspirat, nec desperat salutem. Tu vagaris in patria, imo non patria,
quia patriam perdidisti: ista pro te in locis venerabilibus Resurrectionis et
Crucis, et Incunabulorum Domini Salvatoris, in quibus parvulus vagiit, tui
nominis recordatur, teque ad se orationibus trahit: ut si non tuo merito,
saltem hujus salveris fide. Jacebat quondam Paralyticus in lectulo, et sic erat
cunctis artubus dissolutus, ut nec pedes ad ingrediendum, nec manus movere
posset ad precandum: et tamen profertur ab aliis, et restituitur pristinae
sanitati, ut portaret lectulum (Marc. 2; et Joan. 5), qui dudum portabatur
a lectulo. Et te igitur absentem corpore, praesentem fide, offert conserva tua
Domino Salvatori; et dicit cum Chananaea, Filia mea male vexatur a daemonio
(Matth. 15). Recte enim appellabo animam tuam, filiam animae ejus, quae
sexus nescit diversitatem: quia te quasi parvulum, atque lactentem, et necdum
valentem sumere solidos cibos, invitat ad lac infantiae, et nutricis tibi
alimenta demonstrat; ut possis dicere cum Propheta: Erravi sicut ovis
perdita: quaere servum tuum, quoniam mandata tua non sum oblitus (Psal.
118).
Epistola CXXIII
(alias 11; scripta anno 409)
Ad Ageruchiam de Monogamia
Ageruchiam adolescentulam viduam a secundis nuptiis dehortatur, rejiciens
argumenta quae in contrarium facere videbantur, atque in hunc eumdem finem
mundi calamitates illi ob oculos ponens.
1. In vetere via, novam semitam quaerimus, et in antiqua detritaque
materia, rudem artis excogitamus elegantiam, ut nec eadem sint, et eadem sint.
Unum iter, et perveniendi quo cupias, multa compendia. Saepe ad viduas
scripsimus, et in exhortationem eadum multa de Scripturis sanctis exempla
repetentes, varios testimoniorum flores in unam pudicitiae coronam texuimus.
Nunc ad Ageruchiam nobis sermo est, quae quodam vaticinio futurorum, ac Dei
praesidentis auxilio, nomen accepit. Quam aviae, matris, amitaeque, probatarum
in Christo feminarum, nobilis turba circumstat. Quarum avia Metronia, per
quadraginta annos vidua perseverans, Annam nobis filiam Phanuelis de Evangelio
retulit (Luc. 3. 36). Benigna, mater quartum, et decimum viduitatis
implens annum, centenario virginum choro cingitur. Soror Celerini, patris
Ageruchiae, qui parvulam nutrivit infantem, et in suo natam suscepit gremio,
per annos viginti mariti solatio destituta, erudit neptem; docens quod a matre
didicit.
2. Haec brevi sermone perstrinxi, ut ostendam adolescentulam meam non
praestare monogamiam generi suo, sed reddere: nec tam laudandam esse, si
tribuat, quam omnibus execrandam, si negare tentaverit: praesertim cum
posthumus ejus Simplicius nomen patris referat, et nulla sit excusatio desertae
ac sine haeredibus domus; sub quorum patrocinio interdum sibi libido blanditur,
ut quod propter intemperantiam suam faciunt, videantur facere desiderio
liberorum. Sed quid ego quasi ad retrectantem loquor, cum audiam eam multos Palatii
procos, Ecclesiae vitare praesidio, quos certatim diabolus inflammat, ut viduae
nostrae castitatem probent, quam et nobilitas, et forma, et aetas, et opes
faciunt cunctis appetibilem: ut quanto plura sunt, quae impugnant pudicitiam,
tanto victricis majora sint praemia?
3. Et quia nobis de portu egredientibus, quasi quidam scopulus
opponitur, ne possimus ad pelagi tuta decurrere, et Apostoli Pauli scribentis
ad Timotheum profertur auctoritas, in qua de viduis disputans ait: Volo
autem juniores nubere, filios procreare, matresfamilias esse, nullam occasionem
dare adversario, maledicti gratia. Jam enim quaedam abierunt retro post Satanam
(1. Tim. 5. 14. et 15): oportet primum sensum tractare praecepti, et
omnem loci hujus continentiam (contextum sive complexum orationis)
discutere; atque ita Apostolicis vestigiis insistentem, ne transversum quidem,
ut dici solet, unguem in partem alteram declinare. Supra scripserat qualis
vidua esse deberet: Unius viri uxor, quae liberos educavit, quae in bonis
operibus habuit testimonium, suae tribulatis de sua substantiola subministravit
(Ibid. 9. et 10); cujus spes Deus est, et quae permanet in obsecratione,
et orationibus nocte ac die (Ibid. 5). Post quae jungit contraria: Quae
autem iu deliciis est, vivens mortua est. Statimque infert, ut discipulum
suum muniat omni arte doctrinae: Adolescentiores autem viduas devita, quae
cum lascivierint in Christo, nubere volunt: habentes damnationem quod primam
fidem irritam fecerunt (1 Tim. 11 et 12). Propter has igitur, quae
fornicatae sunt in injuriam viri sui Christi (hoc enim καταστρηνιάσωσι
Graecus sermo significat) vult Apostolus alterum matrimonium, praeterens
digamiam fornicationi: secundum indulgentiam duntaxat, non secundum imperium.
4. Simulque singula testimonii verba tractanda sunt. Volo,
inquit, adolescentulas nubere. Cur quaeso? quia nolo adolescentulas
fornicari. Procreare filios. Quam ob causam? ne metu partus ex
adulterio, filios necare cogantur. Matresfamilias esse. Quare obsecro? quia
multo tolerabilius est digamam esse, quam scortum, et secundum habere virum,
quam plures adulteros. In altero enim miseriarum consolatio, in altero poena
peccati est. Sequitur: Nullam occasionem dare adversario maledicti gratia;
in quo brevi accinctoque praecepto, multa simul monita continentur. Ne
propositum viduae exquisitior cultus infamet. Ne oculorum nutibus, et
hilaritate vultus, juvenum post se greges trahat. Ne aliud verbo, aliud habitu
polliceatur, et conveniat ei versiculus ille vulgatus:
Risit,
et arguto quiddam promisit ocello,
(OVID.
in Elegiis amatoriis, lib. 3. Eleg. 22).
Atque ut omnes nubendi causas brevi sermone concluderet, cur hoc
praecepisset, ostendit, dicens: Jam enim quaedam abierunt retro post
Satanam. Ideo ergo secunda, et, si necesse est, tertia incontinentibus
aperit matrimonia, ut a Satana abstrahat, ut magis mulierem qualicumque viro
junctam faciat esse, quam diabolo. Sed et ad Corinthios tale quid loquitur: Dico
autem innuptis, et viduis: bonum est illis, si sic permanserint, ut ego. Si
autem non se continent, nubant: Melius enim est nubere, quam uri (1.
Cor. 7. 8. 9). Cur Apostole? Statim intulit, quia pejus est uri.
5. Alioquin absolutum bonum est, et sine comparatione pejoris, esse
quod Apostolus est, id est, solutum, non ligatum; nec servum, sed liberum;
cogitantem ea quae Dei sunt, non ea quae uxoris. Et protinus in consequentibus:
Mulier, inquit, alligata est viro, quamdiu vir ejus vivit; quod si
dormierit vir ejus, libera est: cui vult nubat; tantum in Domino. Beatior autem
erit, si sic permanserit secundum consilium meum. Puto autem quod, et ego
spiritum Dei habeam (Ibid. 39), et in hoc idem sensus est, quia idem
spiritus; Diversae Epistolae, sed unus auctor Epistolarum. Vivente viro, mulier
alligata est; et mortuo, soluta. Ergo matrimonium vinculum est, et viduitas
solutio. Uxor alligata est viro, et vir uxori alligatus est: in tantum, ut sui
corporis non habeant potestatem, et alterutrum debitum reddant. Nec possint
habere pudicitiae libertatem, qui serviunt dominatui nuptiarum. Quodque
addidit, tantum in Domino, amputat Ethnicorum conjugia, de quibus in
alio loco dixerat: Nolite jugum ducere cum infidelibus. Quae enim
participatio justitiae cum iniquitate? Aut quae societas lucis cum tenebris?
Quae conventio Christi cum Belial? Aut quae pars fideli cum infideli? Qui
consensus templo Dei cum idolis (2. Cor. 6. 14. et seqq.)? Ne
scilicet aremus in bove, et asino (Deuter. 22. 10): ne tunica nuptialis,
vario sit texta subtegmine. Extemploque tollit quod concesserat, et quasi
poeniteat cum sententiae suae, retrahit: Beatior erit, si sic permanserit;
suique hoc magis dicit esse consilii. Quod ne contemnatur ut hominis: Spiritus
Sancti auctoritate confirmat, ut non indulgens homo fragilitati carnis humanae;
sed in Apostolo Spiritus Sanctus praecipiens audiatur. Nec sibi in eo annorum
puellarium debet vidua blandiri, quod non minus sexagenariam eligi praecipit (1.
Tim. 5. 9). Neque enim innuptas, vel juvenculas cogit, ut nubant, qui de nuptis
quoque loquitur: Tempus breve est: Superest, ut, et qui habent uxores sic
sint, quasi non habeant (1. Cor. 7. 29); sed de his viduis disputat,
quae suorum nutriuntur alimentis, quae filiorum, et nepotum cervicibus
imponuntur. Quibus imperat, ut discant domum suam colere, et remunerare
parentes et sufficienter eis tribuere, ut non gravetur Ecclesia, et possit
certis viduis ministrare. De quibus scriptum est: Honora viduas, quae verae
viduae sunt (1. Tim. 5. 3), hoc est, quae omni suorum auxilio
destitutae, quae manibus suis laborare non possunt, quas paupertas debilitat,
aetasque conficit: quibus Deus spes est, et omne opus oratio. Ex quo datur
intelligi, adolescentulas viduas, exceptis his quas excusat infirmitas, vel suo
labori, vel liberorum, et propinquorum ministerio delegari. Honor autem
impraesentiarum, vel pro eleemosyna, vel pro munere accipitur, ut est illud, Presbyteri
duplici honore digni habeantur, maxime qui laborant in verbo, et doctrina (1.
Tim. 5. 17). Et in Evangelio Dominus disserit mandatum Legis, in quo
dicitur: Honora patrem tuum, et matrem tuam (Exod. 20. 21); non
in verborum sono, qui inopiam parentum, cassa potest adulatione frustrari, sed
in victus necessariis ministrandis debere intelligi. Jubente enim Domino, ut
filii alerent parentes pauperes, et redderent beneficia senibus, quae parvuli
acceperant, Scribae, et Pharisaei e contrario docebant filios, ut parentibus
responderent: Corban, hoc est, donum, quod altari pollicitus sum,
et in templi dona promisi, si tu a me acceperis cibos, vertetur in tuum
refrigerium. Atque ita fiebat, ut egentibus patre, et matre, sacrificium
offerrent filii, quod Sacerdotes Scribaeque consumerent. Si ergo Apostolus
pauperes viduas (eas tamen quae adolescentulae sunt, et nulla debilitate
franguntur) cogit suis manibus laborare, ne gravetur Ecclesia, et possit anus
viduas sustentare; qua excusatione utetur, quae opibus mundi affluit, quae
potest etiam aliis ministrare, et de iniquo mammona sibi facere amicos, qui
possint eam in aeterna tabernacula recipere? Simulque considera, quod vidua non
eligatur nisi unius viri uxor: et nos putamus Sacerdotum hoc tantum esse
privilegium, ut non admittatur ad altare, nisi qui unam habuerit uxorem. Non
solum enim ab officio Sacerdotii digamus excluditur; sed et ab eleemosyna
Ecclesiae, dum indigna putatur stipe, quae ad secunda conjugia devoluta est.
Quanquam lege Sacerdotali teneatur, et laicus, qui talem praebere se debet, ut
possit eligi in Sacerdotium. Non enim eligitur, si digamus fuerit. Porro
eliguntur ex laicis sacerdotes. Ergo et laicus tenetur mandato, per quod ad
sacerdotium pervenitur.
7. Aliud est quod vult Apostolus: aliud quod cogitur velle. Ut concedat
secunda matrimonia meae est incontinentiae, non illius voluntatis. Vult omnes
esse sicut seipsum, et ea cogitare quae Dei sunt, et solutos nequaquam ultra
alligari. Sed si labentes, per incontinentiam ad barathrum stupri viderit
pervenire; digamiae porrigit manum, ut cum una magis, quam cum pluribus
volutentur. Quod nequaquam ut amare dictum, et contra Apostoli regulam,
secundus nuptiator exaudiat. Duae enim sunt Apostoli voluntates: una qua
praecepit, Dico autem innuptis, et viduis: bonum est illis si sic
permanserint, sicut et ego. Altera qua indulget: Si autem non se
continent, nubant. Melius est enim nubere, quam uri. Primum quid velit:
deinde quid cogatur velle, demonstrat. Vult nos permanere post nuptias, sicut
seipsum: et propositae beatitudinis Apostolicum ponit exemplum. Sin autem nos
viderit nolle quod ipse vult, incontinentiae nostrae tribuit indulgentiam. Quam
e duabus eligimus voluntatem, quod magis vult, et quod per se bonum est: an
quod mali comparatione fit levius, et quodam modo nec bonum est, quia
praefertur malo? Ergo si eligimus, quod Apostolus non vult, sed velle
compellitur, imo acquiescit deteriora cupientibus, non Apostoli, sed nostram
facimus voluntatem Legimus in veteri Testamento (Levit. 22; et Ezech. 44):
Semel maritatas filias Sacerdotum, si viduae fuerint, vesci debere de
sacerdotalibus cibis: mortuisque sicut patri, et matri sic exhibendum
inferiarum officium. Sin autem alios viros acceperint, alienas eas, et a patre,
et a sacrificis fieri, et inter externas debere deputari.
8. Quod quidem observat, et gentilitas, in condemnationem nostri, si
hoc non exhibeat veritas Christo, quod tribuit mendacium diabolo; qui et
castitatem reperit perditricem. Hierophanta apud Athenas ejurat virum, et
aeterna debilitate fit castus. Flamen unius uxoris ad sacerdotium admittitur.
Flaminea quoque unius mariti eligitur uxor. Ad tauri Aegyptii sacra semel
maritus assumitur. Ut omittam virgines Vestae, et Apollinis, Junonisque
Achivae, et Dianae ac Minervae, quae perpetua sacerdotii virginitate
marcescunt. Stringam breviter reginam Carthaginis, quae magis ardere voluit,
quam Hiarbae regi nubere: et Hasdrubalis uxorem, quae apprehensis utraque manu
liberis, in subjectum se praecipitavit incendium, ne pudicitiae damna sentiret:
et Lucretiam, quae amissa gloria castitatis, noluit pollutae conscientiae
supervivere. Ac ne multa longo sermone contexam, quae potes de primo contra
Jovinianum volumine ad aedificationem tuam sumere, unum tantum, quod in patria
tua gestum est, repetam; ut scias pudicitiam etiam barbaris ac feris, et
sanguinariis gentibus esse venerabilem. Gens Theutonum ex ultimis Oceani atque
Germaniae profecta littoribus, omnes Gallias inundavit; saepiusque caesis
Romanis exercitibus, apud Aquas Sextias Mario pugnante, superata est. Quorum
trecentae matronae, cum aliis se viris captivitatis conditione tradendas esse
didicissent, primum Consulem deprecatae sunt, ut templo Cereris ac Veneris in
servitium traderentur. Quod cum non impetrarent, submovente eas lictore,
parvulis caesis liberis, mane mortuae sunt repertae, suffocatis laqueo
faucibus, et mutuis complexibus se tenentes.
9. Quod igitur barbarae castitati non potuit inferre captivitas, hoc
matrona nobilis faciet? et experietur alterum virum, quae priorem aut bonum
perdidit, aut malum experta est, ut rursum contra judicium Dei facere nitatur?
Quid si statim secundum perdiderit, sortietur et tertium [al. societur et
tertio]? et si ille dormierit, in quartum quintumque procedet, ut nihil sit
quo a meretricibus differat? Omni ratione viduae providendum est, ne castitatis
primos excedat limites. Quos si excesserit, et verecundiam ruperit matronalem,
in omnem debacchabitur luxuriam, ita ut Prophetam mereatur audire dicentem: Facies
meretricis facta est tibi: Impudorata es tu (Jerem. 3. 3). Quid
igitur? Damnamus secunda matrimonia? Minime; sed prima laudamus. Abjicimus de
Ecclesia digamos? Absit: sed monogamos ad continentiam provocamus. In Arca Noe
non solum munda, sed et immunda fuerunt animalia. Habuit homines, habuit et
serpentes. In domo quoque magna, vasa diversa sunt; alia in honorem, alia in
contumeliam (2. Tim. 2. 20). Est crater ad bibendum; est et matula ad
secretiora naturae. Nam cum in semente terrae bonae, centesimum, et
sexagesimum, et trigesimum fructum Evangelia doceant (Matth. 13. 8); et
centenarius pro virginitatis corona, primum gradum teneat; sexagenarius pro
labore viduarum, in secundo sit numero; tricenarius foedera nuptiarum, ipsa
digitorum conjunctione testetur, digamia in quo erit numero? Imo extra numerum.
Certe in bona terra non oritur, sed in vepribus, et spinetis vulpium, quae
Herodi impiissimo comparantur, ut in eo se putet esse laudabilem, si scortis
melior sit: si publicarum libidinum victimas superet, si uni sit prostituta,
non pluribus.
10. Rem dicturus sum incredibilem, sed multorum testimoniis approbatam.
Ante annos plurimos, cum in chartis Ecclesiasticis juvarem Damasum Romanae
urbis Episcopum, et Orientis atque Occidentis Synodicis consultationibus
responderem, vidi duo inter se paria, vilissimorum e plebe hominum comparata,
unum qui viginti sepelisset uxores, alteram quae vicesimum secundum habuisset
maritum, extremo sibi, ut ipsi putabant, matrimonio copulatos. Summa omnium
exspectatio virorum pariter ac feminarum, post tantas rudes quis quem prius
efferret. Vicit maritus, et totius urbis populo confluente, coronatus, et
palmam tenens, adoreamque per singulos sibi acclamantes, uxoris multinubae
feretrum praecedebat. Quid dicemus tali mulieri? Nempe illud, quod Dominus
Samaritanae: Viginti duos habuisti maritos, et iste a quo nunc sepeliris, non
est tuus (Joan. 4).
11. Itaque obsecro te, religiosa in Christo filia, ut testimonia ista
non noveris, quibus incontinentibus et miseris subvenitur; sed illa potius
lectites, quibus pudicitia coronatur. Sufficit tibi quod primum perdidisti
virginitatis gradum, et per tertium venisti ad secundum, id est, per officium
conjugale, ad viduitatis continentiam. Extrema, imo abjecta ne cogites: nec
aliena et longe posita exempla perquiras. Habes aviam, matrem, et amitam,
quarum tibi abundans imitatio atque doctrina, et praecepta vivendi, norma
virtutum est. Si enim multae in conjugio, viventibus adhuc viris, intelligunt
illud Apostoli: Omnia licent, sed non omnia expediunt (1. Cor. 6. 12),
et castrant se propter regna coelorum, vel a secunda nativitate post lavacrum
ex consensu, vel post nuptias ex ardore fidei; cur vidua quae judicio Dei,
virum habere desiit, non illud laetabunda congeminet, Dominus dedit, Dominus
abstulit (Job. 1); et oblatam occasionem arripiat libertatis, ut sui
corporis habeat potestatem, nec rursum ancilla fiat hominis? Et certe multo
laboriosius est, non frui eo quod habeas, quam desiderare quod amiseris. Unde
et virginitas in eo facilior est, quod carnis incentiva non novit: et viduitas
in eo sollicitior, quod praeteritas animo recolit voluptates: MAXIME SI SE virum
putet perdidisse, non praemisisse: quorum alterum doloris, alterum gaudii est.
12. Primi hominis creatura nos doceat, plures nuptias refutare. Unus
Adam, et una Eva, imo una ex eo costa separatur in feminam. Rursumque quod
divisum fuerat, nuptiis copulatur, dicente Scriptura: Erunt duo in carnem
unam; non in duas, nec in tres. Propter quod relinquet homo patrem, et
matrem, et adhaerebit uxori suae (Genes. 2. 24); certe non uxoribus.
Quod testimonium Paulus edisserens, ad Christum refert, et ad Ecclesiam (1.
Cor. 6. 16. et seqq.); ut primus Adam in carne, et secundus in spiritu
monogamus sit. Sit una Eva mater cunctorum viventium, et una Ecclesia parens
omnium Christianorum. Sicut illam maledictus Lamech in duas divisit uxores, sic
hanc haeretici in plures Ecclesias lacerant, quae juxta Apocalypsim Joannis,
synagogae magis diaboli appellandae sunt (Apoc. 2. 9), quam Christi
conciliabula. Legimus in Carminum libro, Sexaginta sunt reginae, et
octoginta concubinae, et adolescentulae, quarum non est numerus. Una est
columba mea, perfecta mea: una est matri suae, electa genitrici suae (Cant.
6). Ad quam scribit idem Joannes Epistolam, Senior, Electae dominae, et
filiis ejus (2. Joan. 1). Sed et in Arcam quam Petrus Apostolus sub
typo interpretatur Ecclesiae (1. Petr. 3), Noe cum tribus filiis,
singulas, non binas uxores introduxit (Genes. 6). Etiam de immundis
animalibus bina sumuntur, masculus, et femina: ut ne in bestiis quidem,
serpentibusque, crocodilis, ac lacertis, digamia habeat locum. Quod si de
mundis septena ponuntur, id est, imparia: et in hoc virginitatis ac pudicitiae
palma monstratur. Egressus enim de Arca Noe, Deo victimas immolavit: non utique
de pari, sed de impari numero, quia alterum foetibus atque conjugio, alterum
sacrificio praeparatum est.
13. At [al. Atqui] Patriarchae non singulas habuerunt uxores,
imo et concubinas habuere plurimas. Et, ne hoc parum sit, David multas, et
Salomon habuit innumerabiles. Judas ad Thamar, quasi ad scortum ingreditur. Et juxta
occidentem litteram, Osee Propheta non solum meretrici, sed etiam adulterae
copulatur (Osee 1). Quod si et nobis jure conceditur, adhinniamus ad
omnes feminas, et in exemplum Sodomae et Gomorrae, ab ultimo die deprehendamur
vendentes, et ementes, nubentes, et nuptui tradentes (Matth. 24. 38), et
tunc sit finis conjugii, quando terminus vitae. Quod et si post Diluvium, et
ante Diluvium viguit ista sententia: Crescite et multiplicamini, et replete
terram (Genes. 1. 28), quid ad nos, in quos fines saeculorum
decurrerunt, quibus dicitur: Tempus breve est (1. Cor. 7. 29):
Et, Jam securis ad radices arborum posita est, quae silvam Legis, et
nuptiarum Evangelica castitate succidat? Tempus amplexandi, et tempus longe
fieri ab amplexibus (Eccles. 3. 5). Jeremias, captivitate propinqua,
uxorem prohibetur accipere. Ezechiel in Babylone, Mortua est, inquit, uxor
mea; et apertum est os meum (Ezech. 24. 28). Nec ducturus uxorem,
nec ille qui duxerat, possunt in opere conjugali libere prophetare. Olim
gloriae erat illum audire versiculum: Filii tui sicut novellae [al. novellatio
cum August. et Hilario] olivarum, in circuitu mensae tuae; Et, Videas
filios filiorum tuorum (Psal. 127). Nunc de continentibus dicitur: Qui
adhaeret Domino, unus spiritus est (1 Cor. 6. 17). Et, Adhaesit
anima mea post te: me suscepit dextera tua (Ps. 62. 9). Tunc oculum
pro oculo: nunc verberanti maxillam, praebemus et alteram. Illo tempore
bellatoribus dicebatur: Accingere gladio tuo super femur tuum, Potentissime
(Psal. 44. 4); modo audit Petrus: Conde gladium tuum in vaginam. Qui
enim gladio percutit, gladio morietur (Matth. 26. 52). Haec dicimus,
non separantes Legem, et Evangelium, ut Marcion calumniatur; sed unum atque
eumdem suscipientes Deum, qui pro varietate temporum atque causarum principium,
et finis; serit, ut metat; plantat, ut habeat quod succidat; jacit fundamentum,
ut aedificationi, consummato saeculo, culmen imponat. Alioqui si ad sacramenta
veniamus, et futurorum typos, non nostro arbitrio, sed Apostolo disserente
consideremus; Agar, et Sara, vel mons Sina, et Sion, duo Testamenta
significant. Lia lippientibus oculis, et Rachel, quam Jacob amabat plurimum (Genes.
29), Synagogam Ecclesiamque testantur. Unde et Anna prius sterilis,
Fennenae ubertate foecundior est (1. Reg. 1). Licet et monogamia nos in
Isaac, et Rebecca praecesserit: cujus solius partus Domini revelatio est. Nec
ulla alia feminarum Deum per seipsam consuluit. Quid loquar de Thamar, quae
Zaram, et Pharez geminos fudit infantes? In quorum nativitate divisa maceria, duos
populos separavit: et ligata manus coccino, conscientiam Judaeorum jam tunc
Christi passione respersit. Ac de scorto prophetico, cujus similitudo vel
Ecclesiam significat de gentibus congregatam: vel (quod ipsi loco magis
convenit) Synagogam primum assumptam de idololatris per Abraham, et Moysen:
deinde post adulterium, et negationem Salvatoris, sedentem plurimo tempore sine
altari, Sacerdotibus ac Prophetis, et viri pristini consortium praestolantem;
ut postquam subintraverit plenitudo gentium, tunc omnis Israel salvus fiat (Rom.
11).
14. Quasi in brevi tabella latissimos terrarum situs ostendere volui,
ut pergam ad alias quaestiunculas; quarum prima de Annae consilio est:
Solane
perpetua moerens carpere juventa?
Nec
dulces natos, Veneris nec praemia noris?
Id
cinerem, aut manes credis curare sepultos?
Cui breviter respondeat ipsa, quae passa est:
Tu
lacrymis evicta meis: tu prima furentem
His, germana, malis oneras, atque objicis hosti.
Non
licuit thalami expertem sine crimine vitam
Degere
more ferae, tales nec tangere curas.
Non
servata fides cineri promissa Sichaei
(Aeneid.
4).
Proponis mihi gaudia nuptiarum: ego tibi opponam pyram, gladium, et
incendium. Non tantum boni est in nuptiis quod speramus, quantum mali, quod
accidere potest, et timendum est. LIBIDO TRANSACTA semper sui relinquit
poenitudinem: nunquam satiatur; et extincta reaccenditur. Usu crescit, et
deficit: nec rationi paret, quae impetu ducitur. Sed dices: Amplae opes, et
dispensatio rei familiaris egent auctoritate viri. Scilicet perierunt domus
coelibum, et nisi cum servulis tuis ipsa servieris, familiae tuae imperare non
poteris. Avia tua, mater et amita, nonne auctoritatis pristinae, honorisque
majoris sunt, dum eas, et tota provincia, et Ecclesiarum principes suspiciunt?
Ergo milites, et peregrinantes, sine uxoribus sua hospitiola non regunt, et nec
invitant ad convivia, nec invitantur? Quasi non possis probatae aetatis habere
famulos, vel libertos, in quorum nutrita es manibus; qui praesint domui, ad
publicum respondeant, tributa persolvant; qui te suspiciant, ut patronam,
diligant, ut alumnam, venerentur, ut sanctam. Quaere primum regnum Dei, et haec
omnia adjicientur tibi (Matth. 6. 33). Si de veste cogitaveris, lilia
tibi de Evangelio proponuntur. Si de cibo, remitteris ad aves, quae non serunt,
neque metunt, et Pater tuus coelestis pascit illas. Quantae virgines et viduae
absque ulla sorde rumoris, suam substantiolam gubernarunt?
15. Cave ne jungaris adolescentulis: ne his adhaereas, propter quas
Apostolus concedit secunda matrimonia, et sustineas in media tranquillitate
naufragium. Si Timotheo dicitur: Adolescentiores viduas devita: Et
iterum: Ama anus, ut matres: adolescentulas, ut sorores cum omni castitate;
quare tu me commonentem non audias? Fuge personas, in quibus potest malae
conversationis esse suspicio, nec paratum habeas illud e trivio: Sufficit mihi
conscientia mea: non curo quid de me loquantur homines. Et certe Apostolus
providebat bona, non tantum coram Deo, sed etiam coram hominibus (Rom. 12),
ne per illum nomen Dei blasphemaretur in gentibus (Ibid. 2. 24). Habebat
utique potestatem sororem mulierem circumducendi, sed nolebat se judicari ab
infideli conscientia. Et cum posset de Evangelio vivere, diebus ac noctibus
laborabat manibus suis, ne quem gravaret credentium. Si scandalizat,
inquit, esca fratrem, in aeternum carnem non manducabo (1. Cor. 2.
13). Dicamus et nos: Si scandalizat soror, vel frater, non unum, et
alterum, sed totam Ecclesiam; nec sororem videbo, nec fratrem. Melius est rem
familiarem minui, quam salutem animae perire. Melius est amittere, quod
velimus, nolimus, aliquando periturum est. Melius est sponte dimittere; quam id
amittere, pro quo omnia dimittenda sunt. Quis nostrum, non dicam cubitum, quod
enorme est; sed unius unciolae decimam partem adjicere potest ad staturam suam?
et solliciti sumus quid manducemus, aut quid bibamus? Ne cogitemus ergo de
crastino: Sufficit diei malitia sua (Matth. 6. 34). Jacob fratrem
fugiens, magnis in patris domo divitiis derelictis, nudus pergit [al. profugit]
in Mesopotamiam; et ut nobis fortitudinis suae praeberet exemplum, lapide
capiti supposito, vidit scalam ad coelum usque subrectam, et Dominum innitentem
super eam: per quam ascendebant Angeli et descendebant (Gen. 28. 5); ut
nec peccator desperet salutem, nec justus in sua virtute securus sit. Atque, ut
multa praeteream (neque enim tempus est, ut assumpti testimonii omnia
edisseram) post annos viginti dives dominus, et pater [al. patre]
ditior, qui dudum Jordanem in baculo transierat, cum tribus turmis gregum in
patriam revertitur. Apostoli toto orbe peregrini, non aes in zona, non virgam in
manu, non caligas habuere in pedibus, et tamen dicere poterant: Nihil
habentes, et omnia possidentes (2. Cor. 6. 10). Et, aurum et
argentum non est nobis, quod autem habemus, hoc tibi damus: in nomine Jesu
Christi Nazareni, surge, et ambula (Act. 3. 6). Non enim erant
divitiarum sarcina praegravati. Et ideo stantes cum Elia in foramine petrae,
per angustias acus transire poterant, et posteriora Domini contemplari (3.
Reg. 19). Nos vero ardemus avaritia, et contra pecunias disputantes, auro
sinum expandimus; nihilque nobis satis est. Et illud, quod de Megarensibus
dicitur, jure miseris coaptari potest: Aedificant quasi semper victuri: vivunt
quasi altera die morituri. Et haec facimus, quia Domini verbis non credimus; et
quia aetas optata cunctis non viciniam mortis, quae debetur mortalibus lege
naturae; sed cassa spe, annorum nobis spatia pollicetur. Nemo enim tam fractis
viribus, et sic decrepitae senectutis est, ut non putet se unum adhuc annum
esse victurum. Unde subrepit oblivio conditionis suae, ut terrenum animal, et
jam jamque solvendum, erigatur in superbiam, et animo coelum teneat.
16. Verum quid ago? Fracta navi de mercibus disputo. Qui tenebat, de medio
fit, et non intelligimus Antichristum appropinquare, quem Dominus Jesus
Christus interficiet spiritu oris sui (2. Thes. 2. 8). Vae
praegnantibus, et nutrientibus in illa die (Marc. 13. 17; et Luc. 21);
quorum utrumque de fructibus nuptiarum est. Praesentium miseriarum pauca
percurram. Quod rari hucusque residemus, non nostri meriti, sed Domini misericordiae
est. Innumerabiles et ferocissimae nationes universas Gallias occuparunt.
Quidquid inter Alpes et Pyrenaeum est, quod Oceano et Rheno includitur, Quadus,
Wandalus, Sarmata, Halani, Gipedes, Heruli, Saxones, Burgundiones, Alemani, et,
o lugenda respublica! hostes Pannonii vastarunt. Etenim Assur venit cum
illis (Psal. 82. 9). Moguntiacum [al. Maguntiacum], nobilis
quondam civitas, capta atque subversa est, et in Ecclesia multa hominum millia
trucidata. Vangiones longa obsidione deleti. Remorum urbs praepotens, Ambiani,
Attrebatae, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemetae, Argentoratus,
translatae in Germaniam. Aquitaniae, Novemque populorum, Lugdunensis, et
Narbonensis provinciae, praeter paucas urbes populata sunt cuncta. Quas et
ipsas foris gladius, intus vastat fames. Non possum absque lacrymis Tolosae
facere mentionem, quae ut hucusque non rueret, sancti Episcopi Exuperii merita
praestiterunt. Ipsae Hispaniae jam jamque periturae, quotidie contremiscunt,
recordantes irruptionis Cimbricae, et quidquid alii semel passi sunt, illae
semper timore patiuntur.
17. Caetera taceo, ne videar de Dei desperare clementia. Olim a mari
Pontico usque ad Alpes Julias, non erant nostra, quae nostra sunt. Et per annos
triginta fracto Danubii limite, in mediis Romani imperii regionibus pugnabatur.
Aruerunt vetustate lacrymae. Praeter paucos senes, omnes in captivitate et
obsidione generati, non desiderabant, quam non noverant libertatem. Quis hoc
credet? quae digno sermone historiae comprehendent? Romam in gremio suo, non
pro gloria, sed pro salute pugnare? imo ne pugnare quidem, sed auro et cuncta
supellectile vitam redimere? Quod non vitio Principum, qui vel religiosissimi
sunt, sed scelere semibarbari accidit proditoris, qui nostris contra nos opibus
armavit inimicos. Aeterno quondam dedecore Romanum laborabat imperium, quod
Gallis cuncta vastantibus, fusoque apud Alliam exercitu, Romam Brennus
intravit. Nec pristinam poterat abolere ignominiam, donec et Gallias, genitale
Gallorum solum, et Gallograeciam, in qua consederant Orientis Occidentisque
victores, suo imperio subjugasset. Hannibal, de Hispaniae finibus orta
tempestas, cum vastasset Italiam, vidit urbem, nec ausus est obsidere. Pyrrhum
tanta tenuit Romani nominis reverentia, ut deletis omnibus, e propinquo recederet
loco: nec audebat victor aspicere, quam regum didicerat civitatem. Et tamen pro
hac injuria (non enim dicam superbia) quae bonos exitus habuit, alter toto orbe
fugitivus, tandem Bithyniae mortem veneno reperit; alter reversus in patriam,
in suo regno occubuit; et utriusque provinciae populi Romani vectigales sunt.
Nunc ut omnia prospero fine eveniant, praeter nostra quae amisimus, non habemus
quod victis hostibus auferamus. Potentiam Romanae urbis, ardens Poeta
describens, ait: Quid satis est, si Roma parum est (Lucan. in V.
Pharsal.) Quod nos alio mutemus elogio:
Quid
salvum est, si Roma perit?
Non
mihi si linguae centum sint, oraque centum,
Ferrea
vox, omnes captorum dicere poenas,
Omnia
caesorum percurrere nomina possim.
(VIRGIL.
Aeneid. 6).
Et haec ipsa quae dixi, periculosa sunt, tam loquentibus, quam audientibus,
ut ne gemitus quidem liber sit, nolentibus, imo nec audentibus nobis flere quae
patimur.
18. Responde mihi, carissima in Christo filia, inter ista nuptura es?
quem acceptura virum, cedo? fugiturum, an pugnaturum? Quid utrumque sequatur
intelligis. Et pro Fescennino carmine terribilis tibi rauco sonitu buccina
concrepabit: ut quas habes pronubas, habeas forte lugentes. Aut quibus deliciis
affluas, quae possessionum tuarum redditus perdidisti; quae obsessam familiolam
tuam, morbo et fame cernis contabescere? Sed absit, ut de te talia sentiam, ut
sinistrum quippiam suspicer de ea, quae suam Domino animam consecravit. Non tam
tibi, quam sub tuo nomine aliis sum locutus: quae otiosae et curiosae, atque
verbosae domos circumeunt matronarum: quarum Deus venter est, et gloria in
confusione earum (Philipp. 3), quae nihil aliud de Scripturis, nisi
digamiae praecepta noverunt; quae in alieno corpore, sua desideria consolantur,
ut quod ipsae fecerint, alias facere videant, et malarum societate palpentur.
Quarum cum impudentiam et propositiones, Apostolicarum sententiarum
interpretatione contriveris, legito quomodo tibi in viduitate servanda vivendum
sit, librum ad Eustochium de Virginitate servanda (Epistola XXII. ad
Eustoch.), et alios ad Furiam, atque Salvinam (Epist. LIV. ad Furiam et
LXXIX ad Salvinam), quarum altera Probi quondam consulis nurus, altera
Gildonis, qui Africam tenuit, filia est. Hic libellus de Monogamia sub
nomine tuo, titulum possidebit.
Epistola CXXIV
(alias 59; scripta sub anno 410)
Ad Avitum quid cavendum in libris περὶ
Ἀρχῶν
Librum Origenis περὶ
Ἀρχῶν, quem pridem Ruffinus sublesta fide
Latine reddiderat, addens mutilansque aliqua, Hieronymus cum a Pammachio
rogatus denuo vertisset, nihil immutans, quo posset citra fidei periculum legi,
ostendit quae sint in eo impie dicta, atque ut haeretica caveri debeant.
1. Ante annos circiter decem, sanctus vir Pammachius ad me cujusdam
schedulas misit, quae Origenis περὶ
Ἀρχῶν interpretata volumina continerent, imo
vitiata; hoc magnopere postulans, ut Graecam veritatem Latina servaret
translatio, et in utramque partem seu bene, seu male dixisset ille, qui
scripsit, absque interpretis patrocinio, Romana lingua cognosceret. Feci ut
voluit, misique ei libros, quos cum legisset, exhorruit, et reclusit scrinio,
ne prolati in vulgus, multorum animos vulnerarent. A quodam fratre qui habebat
zelum Dei, sed non secundum scientiam, rogatus ut traderet ad legendum, quasi
statim reddituro, propter angustiam temporis, fraudem non potuit suspicari. Qui
acceperat legendos, adhibitis notariis opus omne descripsit, et multo celerius
quam promiserat, codicem reddidit. Eademque temeritate, et (ut levius dicam)
ineptia, quod male surripuerat, pejus aliis credidit. Et quia difficile grandes
libri de rebus mysticis disputantes, notarum possunt servare compendia,
praesertim qui furtim celeriterque dictantur; ita in illis confusa sunt omnia,
ut et ordine in plerisque, et sensu careant. Quamobrem petis, Avite carissime,
ut ipsum ad te exemplar dirigam, quod a me olim translatum, et nulli alii
traditum, a supradicto fratre perverse editum est.
2. Accipe igitur quod petisti: sed ita, ut scias detestanda tibi in eis
esse quam plurima, et juxta sermonem Domini, inter scorpiones, et colubros
incedendum (Luc. 10), ut est illud statim in primo volumine: Christum
Filium Dei non natum esse, sed factum: Deum Patrem per naturam invisibilem,
etiam a Filio non videri. Filium, qui sit imago invisibilis Patris, comparatum
Patri, non esse veritatem: apud nos autem qui Dei omnipotentis non possumus
recipere veritatem, imaginariam veritatem videri; ut majestas ac magnitudo
majoris, quodammodo circumscripta sentiatur in Filio. Deum Patrem esse lumen
incomprehensibile. Christum collatione Patris, splendorem esse perparvum, qui
apud nos pro imbecillitate nostra magnus esse videatur. Duarum statuarum
majoris, et parvulae; unius, quae mundum impleat, et magnitudine sua quodammodo
invisibilis sit, et alterius, quae sub oculos cadat, ponit exemplum: priori
Patrem, posteriori Filium comparans. Deum Patrem omnipotentem appellat bonum,
et perfectae bonitatis. Filium non esse bonum, sed auram quamdam, et imaginem
bonitatis; ut non dicatur absolute bonus, sed cum additamento, pastor bonus,
et caetera. Tertium dignitate, et honore post Patrem, et Filium, asserit
Spiritum Sanctum. De quo cum ignorare se dicat, utrum factus sit, an infectus,
in posterioribus quid de eo sentiret, expressit: nihil absque solo Deo Patre
infectum esse confirmans. Filium quoque minorem Patre, eo quod secundus ab illo
sit, et Spiritum Sanctum inferiorem Filio, in sanctis quibusque versari. Atque
hoc ordine majorem Patris fortitudinem esse, quam Filii, et Spiritus Sancti. Et
rursum majorem Filii fortitudinem esse, quam Spiritus Sancti, et consequenter
ipsius Sancti Spiritus majorem esse virtutem caeteris, quae sancta dicuntur.
3. Cumque venisset ad rationales creaturas, et dixisset eas per
negligentiam [al. negligentias] ad terrena corpora esse delapsas, etiam
hoc addidit: Grandis negligentiae atque desidiae est, in tantum unumquemque
defluere atque evacuari, ut ad vitia veniens, irrationabilium jumentorum possit
crasso corpore colligari. Et in consequentibns: Quibus, inquit, moti
disputationibus, arbitramur sua sponte alios esse in numero Sanctorum, et
ministerio Dei; alios ob culpam propriam de sanctimonia corruentes, in tantam
negligentiam corruisse, ut etiam in contrarias fortitudines verterentur.
Rursumque nasci ex fine principium, et ex principio finem, et ita cuncta
variari, ut et qui nunc homo est, possit in alio mundo daemon fieri, et qui
daemon est, et negligentius egerit, in crassiora corpora relegetur, id est, ut
homo fiat. Sicque permiscet omnia, ut de Archangelo possit diabolus fieri, et
rursus diabolus in Angelum revertatur. Qui vero fluctuaverint, et motis
pedibus nequaquam corruerint, subjicientur omnino dispensandi et regendi, atque
ad meliora gubernandi Principatibus, Potestatibus, Thronis, Dominationibus, et
forsitan ex his hominum constabit genus in uno aliquo ex mundis, quando juxta
Isaiam, coelum, et terra nova fient (Is. 65). Qui vero non
fuerint meriti, ut per genus hominum revertantur ad pristinum statum, fient
diabolus et Angeli ejus, et pessimi daemones: ac pro varietate meritorum in
singulis mundis diversa officia sortientur. Ipsosque daemones ac rectores
tenebrarum in aliquo mundo, vel mundis, si voluerint ad meliora converti, fieri
homines, et sic ad antiquum redire principium: Ita duntaxat, ut per supplicia
atque tormenta, quae vel multo vel brevi tempore sustinuerint, in hominum
eruditi corporibus, rursum veniant ad Angelorum fastigia. Ex quo consequenti
ratione monstrari, omnes rationabiles creaturas ex hominibus posse fieri, non
semel et subito, sed frequentius: nosque et Angelos, futuros daemones, si
egerimus negligentius, et rursum daemones, si voluerint capere virtutes,
pervenire ad Angelicam dignitatem.
4. Corporales quoque substantias penitus dilapsuras: aut certe in fine
omnium hoc esse futura corpora, quod nunc est aether et coelum, et si quod
aliud corpus sincerius, et purius intelligi potest. Quod cum ita sit, quid de
resurrectione sentiat, perspicuum est. Solem quoque, et lunam et astra caetera,
esse animantia: imo quomodo nos homines, ob quaedam peccata his sumus
circumdati corporibus, quae crassa sunt et pigra [al. pinguia]: sic et
coeli luminaria talia vel talia accepisse corpora, ut vel plus vel minus
luceant, et daemones, ob majora delicta, aereo corpore esse vestitos. Omnem
creaturam, secundum Apostolum, vanitati esse subjectam, et liberari in
revelationem filiorum Dei (Rom. 18. 19. 20). Ac ne quis putet nostrum
esse quod dicimus, ipsius verba ponamus: In fine atque consummatione mundi,
quando velut de quibusdam repagulis atque carceribus missae fuerint a Domino
animae et rationabiles creaturae, alias earum tardius incedere ob segnitiem,
alias pernici volare cursu propter industriam. Cumque omnes liberum habeant
arbitrium, et sponte sua vel virtutes possint capere vel vitia; illae multo in
pejori conditione erunt, quam nunc sunt. Hae ad meliorem statum pervenient:
quia diversi motus, et variae voluntates in utramque partem diversum accipient
statum, id est, ut Angeli, homines, vel daemones, et rursum ex his, homines,
vel Angeli fiant. Cumque omnia vario sermone tractasset, asserens diabolum
non incapacem esse virtutis, et tamen necdum velle capere virtutem, ad extremum
sermone latissimo disputavit, Angelum, sive animam, aut certe daemonem, quos
unius asserit esse naturae, sed diversarum voluntatum, pro magnitudine
negligentiae, et stultitiae jumentum posse fieri, et pro dolore poenarum, et
ignis ardore, magis eligere ut brutum animal sit, et in aquis habitet et
fluctibus, ac corpus assumere hujus vel illius pecoris: ut nobis non solum
quadrupedum, sed, et piscium corpora sint timenda. Et ad extremum, ne teneretur
Pythagorici dogmatis reus, qui asserit μετεμψύχωσιν,
post tam nefandam disputationem, qua lectoris animum vulneravit, Haec,
inquit, juxta nostram sententiam non sint dogmata, sed quaesita tantum atque
projecta, ne penitus intractata viderentur.
5. CAP. II. — In secundo autem libro mundos asserit innumerabiles, non,
juxta Epicurum, uno tempore plurimos et sui similes; sed post alterius mundi
finem, alterius esse principium. Et ante hunc nostrum mundum, alium fuisse
mundum, et post hunc, alium esse futurum, et post illum, alium: rursumque
caeteros post caeteros. Et dubitat utrum futurus sit mundus alteri mundo ita ex
parte [f. ex omni parte] consimilis, ut nullo inter se distare
videantur, an certe nunquam mundus alteri mundo ex toto indiscretus et similis
sit futurus. Rursumque post modicum: "Si omnia, inquit, (ut ipse
disputationis ordo compellit) sine corpore vixerint, consumetur corporalis
universa natura, et redigetur in nihilum, quae aliquando facta est de nihilo:
eritque tempus, quo usus ejus iterum necessarius sit. Et in consequentibus: Sin
autem, ut ratione et Scripturarum auctoritate monstratum est, corruptivum
hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit immortalitatem (1.
Cor. 15), absorbebitur mors in victoriam, et corruptio in incorruptionem,
et forsitan omnis corporea natura tolletur e medio, in qua sola potest mors
operari." Et post paululum: "Si haec non sunt contraria fidei,
forsitan sine corporibus aliquando vivemus. Sin autem qui perfecte subjectus
est Christo, absque corpore intelligitur; omnes autem subjiciendi sunt Christo,
et nos erimus sine corporibus, quando ei ad perfectum subjecti fuerimus."
Et in eodem loco: "Si subjecti fuerint omnes Deo, omnes deposituri sunt
corpora, et tunc corporalium rerum universa natura solvetur in nihilum. Quae si
secundo necessitas postularit, ob lapsum rationabilium creaturarum rursus
existet. Deus enim in certamen, et luctam animas dereliquit, ut intelligant
plenam consummatamque victoriam, non ex propria se fortitudine, sed ex Dei
gratia consecutas. Et idcirco arbitror pro varietate causarum diversos mundos
fieri, et elidi errores eorum, qui similes sui mundos esse contendunt." Et
iterum: "Triplex ergo suspicio nobis de fine suggeritur: e quibus quae
vera et melior sit, lector inquirat. Aut enim sine corpore vivemus, cum
subjecti Christo, subjiciemur Deo, et Deus fuerit omnia in omnibus: aut quomodo
Christo subjecta, cum ipso Christo subjicientur Deo, et in unum foedus
arctabuntur: ita omnis substantia redigetur in optimam qualitatem, et
dissolvetur in aetherem, quod purioris simpliciorisque naturae est: aut certe
sphaera illa, quam supra appellavimus ἀπλανῆ,
et quidquid illius circulo continetur, dissolvetur in nihilum: illa vero qua αιτιζώνη ipsa tenetur,
et cingitur, vocabitur terra bona: nec non, et altera sphaera, quae hanc ipsam
terram circum ambit vertigine, et dicitur coelum; in sanctorum habitaculum
conservabitur."
6. Cum haec dicat, nonne manifestissime gentium sequitur errorem, et
Philosophorum deliramenta, simplicitati ingerit Christianae? Et in eodem libro:
"Restat ut invisibilis sit Deus. Si autem invisibilis per naturam est,
neque Salvatori visibilis erit. Et in inferioribus: Nulla alia anima, quae ad
corpus descendit humanum, puram et germanam similitudinem signi in se prioris
expressit, nisi illa de qua Salvator loquitur: Nemo tollet animam meam a me,
sed ego pono eam a meipso (Joan. 10). Et in alio loco: Unde cum infinita
cautione tractandum est, ne forte cum animae salutem fuerint consecutae, et ad
beatam vitam pervenerint, animae esse desistant. Sicut enim venit Dominus atque
Salvator quaerere, et salvum facere quod perierat (Luc. 19), ut perditum
esse desistat: sic anima quae perierat, et ob cujus salutem venit Dominus, cum
salva facta fuerit, anima esse cessabit. Illud quoque pariter requirendum,
utrum sicut perditum aliquando non fuit perditum, et erit tempus quando
perditum non erit: sic et anima aliquando fuerit anima, et fore tempus, quando
nequaquam anima perseveret. Et post multum de anima tractatum, haec intulit, νοῦς, id est, mens corruens, facta
est anima, et rursum anima instructa virtutibus mens fiet. Quod et de anima
Esau scrutantes possumus invenire, propter antiqua peccata eum in deteriori
vita esse damnatum. Et de coelestibus requirendum est, quod non eo tempore quo
factus est mundus, solis anima, vel quodcumque eam appellari oportet, esse
coeperit, sed antequam lucens illud, et ardens corpus intraret. De luna et
stellis similiter sentiamus, quod ex causis praecedentibus, licet invitae,
compulsae sint subjici vanitati, ob praemia futurorum, non suam facere, sed
Creatoris voluntatem, a quo in haec officia distributae sunt."
7. Ignem quoque gehennae, et tormenta, quae Scriptura sancta
peccatoribus comminatur, "non ponit in suppliciis, sed in conscientia
peccatorum, quando Dei virtute, et potentia omnis memoria delictorum ante
oculos nostros ponitur. Et veluti ex quibusdam seminibus in anima derelictis, universa
vitiorum seges exoritur: et quidquid feceramus in vita vel turpe, vel impium,
omnis eorum in conspectu nostro pictura describitur, ac praeteritas voluptates
mens intuens, conscientiae punitur ardore, et poenitudinis stimulis confoditur.
Et iterum: Nisi forte corpus hoc pingue atque terrenum caligo, et tenebrae
nominandae sunt; per quod, consummato hoc mundo, cum necesse fuerit in alium
transire mundum, rursum nascendi sumet exordia. Haec dicens, perspicue μετεμψύχωσιν
Pythagorae Platonisque defendit." Et in fine secundi voluminis de
Perfectione nostra disputans, intulit: "Cumque in tantum profecerimus, ut
nequaquam carnes, et corpora, forsitan ne animae quidem fuerimus, sed mens et
sensus ad perfectum veniens, nulloque perturbationum nubilo caligans,
intuebitur [fort. intuebimur] rationabiles intelligibilesque
substantias, facie ad faciem."
8. CAP. III. — In libro quoque tertio haec vitia continentur: "Sin
autem semel recepimus, quod ex praecedentibus causis aliud vas in honorem,
aliud in contumeliam sit creatum, cur non recurramus ad animae arcanum, et
intelligamus eam egisse antiquitus, propter quod in altero dilecta, in altero
odio habita sit (Malach. 1. 2), antequam in Jacob corpore supplantaret,
et in Esau planta teneretur a fratre (Gen. 25. 25)?" Et iterum:
"Ut autem aliae animae fierent in honorem, aliae in contumeliam,
materiarum causarumque merita praecesserunt. Et in eodem loco: Juxta nos autem
ex praecedentibus meritis, vas quod in honorem fuerit fabricatum, si non dignum
vocabulo suo opus fecerit, in alio saeculo fiet vas contumeliae, et rursum vas
illud, quod ex anteriori culpa contumeliae nomen acceperat, si in praesenti
vita corrigi voluerit, in nova creatione fiet vas sanctificatum, et utile
Domino, et in omne opus bonum paratum. Statimque subjungit: Ego arbitror posse
quosdam homines, a parvis vitiis incipientes, ad tantam nequitiam pervenire, si
tamen noluerint ad meliora converti, et poenitentia emendare peccata, ut et
contrariae fortitudines fiant; et rursum ex inimicis contrariisque virtutibus,
in tantum quosdam per multa tempora vulneribus suis adhibere medicinam, et
fluentia prius delicta constringere, ut ad locum transeant optimorum. Saepius
diximus, in infinitis perpetuisque saeculis, in quibus anima subsistit et
vivit, sic nonnullas earum ad pejora corruere, ut ultimum malitiae locum
teneant, et sic quasdam proficere, ut de ultimo malitiae gradu, ad perfectam
veniant consummatamque virtutem." Quibus dictis conatur ostendere, et
homines, id est, animas posse fieri daemones, et rursum daemones in Angelicam
redigi dignitatem. Atque in eodem volumine: "Sed et hoc requirendum, quare
humana anima nunc ab his, nunc ab aliis virtutibus ad diversa moveatur."
Et putat quorumdam antequam venirent in corpora, merita praecessisse, ut est
illud Joannis exultantis in utero matris suae, quando ad vocem salutationis
Mariae, indignam se confabulatione ejus Elizabeth confitetur. Statimque
subjungit: "Et e contrario parvuli licet, et pene lactentes malis
replentur spiritibus, et in divinos atque hariolos inspirantur: in tantum, ut
etiam daemon Pythonicus quosdam a tenera aetate possideat; quos derelictos esse
apud providentiam Dei, cum nihil tale fecerint, ut istiusmodi insaniam
sustinerent, non est ejus qui nihil vult absque Deo fieri, et omnia illius justitia
gubernari."
9. Rursumque de mundo: "Nobis autem, inquit, placet, et ante hunc
mundum alium fuisse mundum, et post istum alium futurum. Vis discere, quod post
corruptionem hujus mundi alius sit futurus? audi Isaiam loquentem: Erit
coelum novum, et terra nova, quae ego facio permanere in conspectu meo (Cap.
66. 22). Vis nosse, quod ante fabricam istius mundi, alii mundi in
praeterito fuerint? Asculta Ecclesiasten: Quid est quod fuit? ipsum quod
erit. Et quid est quod factum est? ipsum quod futurum est. Et non est omne
novum sub sole, quod loquatur, et dicat: Ecce hoc novum est. Jam enim fuit in
saeculis pristinis, quae fuerunt ante nos (Eccle. 1. 9. 10). Quod
testimonium non solum fuisse, sed futuros mundos esse testatur: non quod simul,
et pariter omnes fiant, sed alius post alium: statimque subjungit: Divinitatis
habitaculum et veram requiem apud superos existimo intelligi, in qua creaturae
rationabiles commorantes antequam ad inferiora descenderent, et de
invisibilibus ad visibilia commigrarent, ruentesque ad terram, crassis
corporibus indigerent, antiqua beatitudine fruebantur. Unde conditor Deus fecit
eis congrua humilibus locis corpora, et mundum istum visibilem fabricatus est:
ministrosque ob salutem et correptionem eorum, qui ceciderunt, misit in mundum:
ex quibus alii certa obtinerent loca, et mundi necessitatibus obedirent: alii
injuncta sibi officia, singulis quibusque temporibus, quae novit artifex Deus,
sedula mente tractarent. Et ex his sublimiora mundi loca, sol, et luna, et
stellae, quae ab Apostolo creatura dicuntur, acceperunt. Quae creatura vanitati
subjecta est (Rom. 8), eo quod crassis circumdata corporibus, et
aspectui pateat. Et tamen non sponte subjecta est vanitati: sed propter
voluntatem ejus, qui eam subjecit in spe. Et iterum: alii vero in singulis
locis atque temporibus, quae solus artifex novit, mundi gubernaculis serviunt,
quos Angelos ejus esse credimus." Et post paululum: "Quem rerum
ordinem totius mundi regit providentia, dum aliae virtutes de sublimioribus corruunt,
aliae paulatim labuntur in terras. Istae voluntariae descendunt, aliae
praecipitantur invitae. Hae sponte suscipiunt ministeria, ut ruentibus manum
porrigant: illae coguntur ingratae, ut tanto tempore in suscepto officio
perseverent." Et iterum: "Ex quo sequitur, ut ob varios motus, varii
creentur et mundi, et post hunc quem incolimus, alius multo dissimilis mundus
fiat. Nullusque alius diversis casibus, et profectibus, et vel virtutum
praemiis, vel vitiorum suppliciis, et in praesenti, et in futuro, atque in omnibus
et retro et postea temporibus potest merita dispensare, et ad unum rursum finem
cuncta pertrahere, nisi solus conditor omnium Deus, qui scit causas propter
quas alios permittat sua perfrui voluntate, et de majoribus ad ultima paulatim
delabi, alios incipiat visitare, et gradatim quasi manu data, ad pristinum
retrahere statum, et in sublimibus collocare."
9. Cumque de fine disputare coepisset, haec intulit: "Quia (ut
crebro jam diximus) principium rursus ex fine generatur, quaeritur utrum, et
tunc futura sint corpora, an sine corporibus aliquando vivendum sit, cum
redacta in nihilum fuerint, et incorporalium vita, incorporalis esse credenda
sit, qualem et Dei novimus. Nec dubium est, quin, si omnia corpora ad mundum
istum sensibilem pertineant, quae appellantur ab Apostolo visibilia (Rom. 1),
futura sit vita incorporalium incorporalis." Et paulo post: "Illud
quoque quod ab eodem Apostolo dicitur: Omnis creatura liberabitur a
servitute corruptionis, in libertatem gloriae filiorum Dei (Rom. 8. 21),
sic intelligimus, ut primam creaturam rationabilium et incorporalium esse
dicamus, quae non serviat corruptioni, eo quod non sit vestita corporibus; et
ubicumque corpora fuerint, statim corruptio subsequatur. Postea autem
liberabitur de servitute corruptionis, quando receperint gloriam filiorum [al. filii]
Dei, et Deus fuerit omnia in omnibus." Et in eodem loco: "Ut autem
incorporeum finem omnium rerum esse credamus, illa nos Salvatoris oratio
provocat, in qua ait: Ut quomodo ego et tu unum sumus, sic et isti in nobis
unum sint. Etenim scire debemus, quid sit Deus, et quid sit futurus in fine
Salvator, et quomodo in sanctis similitudo Patris, et Filii repromissa sit, ut
quomodo in se illi unum sunt, sic et isti in eis unum sint. Aut enim
suscipiendum est universitatis Deum vestiri corpore, et quomodo nos carnibus,
sic illum qualibet materia circumdari; ut similitudo vitae Dei, in fine sanctis
possit aequari; aut si hoc indecens est, maxime apud eos, qui saltem ex minima
parte Dei sentire cupiunt majestatem, et ingenitae atque omnia excedentis
naturae gloriam suspicari; e duobus alterum suscipere cogimur, ut aut
desperemus similitudinem Dei, si eadem semper sumus corpora habituri, aut si
beatitudo nobis ejusdem cum Deo vitae promittitur, eadem qua vivit Deus, nobis conditione
vivendum est."
10. Ex quibus omnibus approbatur, quid de resurrectione sentiat, et
quod omnia corpora interitura confirmet: ut simus absque corporibus, quomodo
prius fuimus, antequam crassis corporibus vestiremur. Rursumque de mundorum
varietate disputans, et vel ex Angelis daemones, vel de daemonibus Angelos,
sive homines futuros esse contestans, et e contrario ex hominibus daemones, et
omnia ex omnibus sententiam suam tali fine confirmat: "Nec dubium est,
quin post quaedam intervalla temporum, rursus materia subsistat, et corpora
fiant, et mundi diversitas construatur, propter varias voluntates rationabilium
creaturarum, quae post perfectam beatitudinem usque ad finem omnium rerum
paulatim ad inferiora dilapsae, tantam malitiam receperunt, ut in contrarium
verterentur: dum nolunt servare principium, et incorruptam beatitudinem
possidere. Nec hoc ignorandum, quod multae rationabiles creaturae, usque ad
secundum, et tertium, et quartum mundum servent principium, nec mutationi in se
locum tribuant. Aliae vero tam parum de pristino statu amissurae sint, ut pene
nihil perdidisse videantur, et nonnullae grandi ruina in ultimum praecipitandae
sint barathrum. Novitque dispensator omnium Deus, in conditione mundorum
singulis abuti juxta meritum, et opportunitates et causas, quibus mundi
gubernacula sustentantur, et initiantur: ut qui omnes vicerit nequitia, et
penitus se terrae coaequaverit, in alio mundo, qui postea fabricandus est, fiat
diabolus, principium plasmationis Domini, ut illudatur ei ab Angelis, qui
exordii amisere virtutem." Quibus dictis, quid aliud conatur ostendere,
nisi hujus mundi homines peccatores, in alio mundo posse diabolum et daemones
fieri? Et rursum nunc daemones, in alio mundo posse vel Angelos, vel homines
procreari? Et post disputationem longissimam, qua omnem creaturam corpoream in
spiritualia corpora, et tenuia dicit esse mutandam: cunctamque substantiam in
unum corpus mundissimum, et omni splendore purius convertendam, et talem,
qualem nunc humana mens potest cogitare, ad extremum intulit: "Et erit
Deus omnia in omnibus, ut universa natura corporea redigatur in eam
substantiam, quae omnibus melior est, in divinam scilicet, qua nulla est
melior."
11. CAP. IV. — In quarto quoque libro, qui operis ejus extremus est,
haec ab Ecclesia Christi damnanda interserit. "Et forsitan quomodo in isto
mundo qui moriuntur separatione carnis et animae, juxta operum differentiam,
diversa apud inferos obtinent loca: sic qui de coelestis Jerusalem (ut ita
dicam) administratione moriuntur, ad nostri mundi inferna descendunt, ut pro
qualitate meritorum, diversa in terris possideant loca." Et iterum:
"Et quia comparavimus, de isto mundo ad inferna pergentes animas, iis
animabus, quae de superiori coelo ad nostra habitacula pervenientes quodammodo
mortuae sunt, prudenti investigatione rimandum est, an hoc ipsum possimus etiam
in nativitate dicere singularum, ut quomodo quae in ista terra nostra nascuntur
animae, vel de inferno rursum meliora cupientes, ad superiora veniunt, et
humanum corpus assumunt, vel de melioribus locis ad nos usque descendunt; sic
et ea loca quae supra sunt in firmamento, aliae animae possideant, quae de
nostris sedibus ad meliora proficiant: aliae quae de coelestibus ad firmamentum
usque delapsae sint, nec tantum fecere peccatum, ut ad loca quae incolimus,
truderentur. Quibus dictis nititur approbare, et firmamentum, id est coelum, ad
comparationem superioris coeli esse inferos, et hanc terram, quam incolimus,
collatione firmamenti inferos appellari, et rursum ad comparationem inferorum,
qui subter nos sunt, nos coelum dici: ut quod aliis infernus est, aliis coelum
sit." Nec hac disputatione contentus, dicit, "In fine omnium rerum,
quando ad coelestem Jerusalem reversuri sumus, adversarium Fortitudinum contra
populum Dei bella consurgere, ut non sit eorum otiosa virtus, sed exerceantur
ad praelia, et habeant materiam roboris, quam consequi non possint, nisi fortes
primum adversariis restiterint:" quos ratione, et ordine, et solertia
repugnandi, in libro Numerorum legimus esse superatos (Num. 10. 26. 33).
12. Cumque dixisset juxta Joannis Apocalypsim (Cap. 4. v. 6),
Evangelium sempiternum, id est, futurum in coelis, tantum praecedere hoc
nostrum Evangelium, quantum Christi praedicatio Legis veteris sacramenta, ad
extremum intulit (quod et cogitasse sacrilegium est) pro salute daemonum,
Christum etiam in aere, et in supernis locis esse passurum. Et licet ille non
dixerit, tamen quod consequens sit, intelligitur: sicut pro hominibus homo
factus est, ut homines liberaret: sic et pro salute daemonum, Deum futurum quod
sunt hi, ad quos venturus est liberandos. Quod ne forsitan de nostro sensu
putemur asserere, ipsius verba ponenda sunt. "Sicut enim per umbram
Evangelii, umbram Legis implevit: sic quia omnis lex exemplum, et umbra est
caeremoniarum coelestium, diligentius requirendum, utrum recte intelligamus
Legem quoque coelestem, et caeremonias superni cultus plenitudinem non habere;
sed indigere Evangelii veritate, quod in Joannis Apocalypsi Evangelium legimus
sempiternum, ad comparationem videlicet hujus nostri Evangelii, quod temporale
est, et in transituro mundo ac saeculo praedicatum. Quod quidem etiam si usque
ad passionem Domini Salvatoris inquirere voluerimus, quanquam audax, et
temerarium sit, in coelo ejus quaerere passionem: tamen si spiritualia
nequitiae in coelestibus sunt, et non erubescimus crucem Domini confiteri
propter destructionem eorum, quae sua passione destruxit: cur timeamus etiam in
supernis locis, in consummatione saeculorum aliquid simile suspicari, ut omnium
locorum gentes illius passione salventur?"
13. Rursumque blasphemans de Filio sic locutus est: "Si enim
Patrem cognoscit Filius, videtur in eo quod novit Patrem, posse eum
comprehendere: ut si dicamus artificis animum artis scire mensuram. Nec dubium,
quin si Pater sit in Filio, et comprehendatur ab eo in quo est. Sin autem
comprehensionem eam dicimus, ut non solum sensu quis, et sapientia
comprehendat; sed et virtute, et potentia cuncta teneat, qui cognovit; non
possumus dicere, quod comprehendat Filius Patrem: Pater vero omnia
comprehendit. Inter omnia autem, et Filius est, ergo et Filium
comprehendit." Et ut sciremus causas, quibus Pater comprehendat Filium, et
Filius Patrem non queat comprehendere, haec verba subnectit: "Curiosus
lector inquirat utrum ita a semetipso cognoscatur Pater, quomodo cognoscitur a
Filio: sciensque illud quod scriptum est: Pater qui misit, major me est in
omnibus (Joan. 14. 28), verum esse contendet [fort. concedet],
ut dicat, et in cognitione Filio Patrem esse majorem, dum perfectius, et purius
a semetipso cognoscitur, quam a Filio".
14. Μετεμψύχωσιν
quoque, et abolitionem corporum, per hoc rursum sentire convincitur. "Si
quis autem potuerit ostendere incorporalem rationabilemque naturam, cum
expoliaverit se corpore, vivere per semetipsam, et in pejori conditione esse,
quando corporibus vestitur; in meliori, quando illa deponit: nulli dubium est
corpora non principaliter subsistere, sed per intervalla, et ob varios motus
rationabilium creaturarum nunc fieri; ut qui his indigent, vestiantur, et
rursum cum illa depravatione lapsuum se ad meliora correxerint, dissolvi in
nihilum, et hac semper successione variari." Et ne parvam putaremus
impietatem esse eorum, quae praemiserat, in ejusdem voluminis fine conjungit:
Omnes rationabiles naturas, id est Patrem, et Filium et Spiritum Sanctum,
Angelos, Potestates, Dominationes, caeterasque Virtutes, ipsum quoque hominem
secundum animae dignitatem, unius esse substantiae. "Intellectualem,
inquit, rationabilemque naturam sentit Deus, et unigenitus Filius ejus, et
Spiritus Sanctus: sentiunt Angeli, et Potestates, caeteraeque Virtutes, sentit
interior homo, qui ad imaginem, et similitudinem Dei conditus est. Ex quo
concluditur, Deum, et haec quodammodo unius esse substantiae." Unum addit
verbum, quodammodo, ut tanti sacrilegii crimen effugeret, et qui in alio
loco Filium, et Spiritum Sanctum non vult de Patris esse substantia, ne
divinitatem in partes secare videatur, naturam omnipotentis Dei Angelis
hominibusque largitur.
15. Cum haec ita se habeant, quae insania est, paucis de Filio et
Spiritu Sancto commutatis, quae apertam blasphemiam praeferebant; caetera ita
ut scripta sunt, protulisse in medium, et impia voce laudasse: cum utique, et
illa, et ista de uno impietatis fonte processerint? Adversum omnia scribere,
nec hujus est temporis, et omnes qui adversus Arium, et Eunomium,
Manichaeumque, et diversas scripserunt haereses, his quoque impietatibus
respondisse credendi sunt. Quisquis igitur hos voluerit legere libros, et
calciatis pedibus ad terram repromissionis pergere; ne alicubi a serpentibus
mordeatur, et arcuato Scorpii vulnere verberetur, legat prius hunc librum, et
antequam ingrediatur viam, quae sibi cavenda sint, noverit.
Epistola CXXV
(alias 4; scripta anno 411)
Ad Rusticum Monachum
Docet, quemadmodum oporteat instituere vitam, Monachi dignam nomine;
monetque imprimis vitandam suspectarum feminarum consuetudinem: tulius autem
esse juvenem in coenobio, quam in solitudine vitam agere. Tum sero ad docendum,
et scribendos libros esse veniendum: obtrectatorum familiaritatem modis omnibus
fugiendam.
1. Nihil Christiano felicius, cui promittitur regnum coelorum. Nihil
laboriosius, qui quotidie de vita periclitatur. Nihil fortius, qui vincit
diabolum. Nihil imbecillius, qui a carne superatur. Utriusque rei exempla sunt
plurima. Latro credit in cruce, et statim meretur audire: Amen dico tibi:
hodie mecum eris in paradiso (Luc. 23. 43). Judas de Apostolatus
fastigio, in perditionis tartarum labitur, et nec familiaritate convivii, nec
instinctione buccellae, nec osculi gratia frangitur, ne quasi hominem tradat,
quem Filium Dei noverat. Quid Samaritana vilius? Non solum ipsa credidit, et
post sex viros unum invenit Dominum, Messiamque cognovit ad fontem, quem in
Templo Judaeorum populus ignorabat: sed et auctor fit salutis multorum, et
Apostolis ementibus cibos, esurientem reficit, lassumque sustentat (Joan. 4).
Quid Salomone sapientius? Attamen infatuatur amoribus mulierum (3. Reg. 11.
1). Bonum est sal, nullumque sacrificium absque hujus aspersione suscipitur
(Lev. 2). Unde et Apostolus praecepit: Sermo vester semper in gratia
sale sit conditus (Coloss. 4. 6). Quod si infatuatur, foras
projicitur (Marc. 8), in tantumque perdit nominis dignitatem, ut ne in
sterquilinium quidem utile sit, quo solent credentium arva condiri, et sterile
animarum solum pinguescere. Haec dicimus, ut prima te, fili Rustice, fronte
doceamus, magna cepisse, et excelsa sectari; et adolescentiae, imo pubertatis
incentiva calcantem, perfectae quidem aetatis gradum scandere: sed lubricum iter
esse, per quod ingrederis; NEC TANTUM SEQUI gloriae post victoriam, quantum
ignominiae post ruinam.
2. Non mihi nunc per virtutum prata ducendus est rivulus: nec
laborandum, ut ostendam tibi variorum pulchritudinem florum: quid in se lilia
habeant puritatis, quid rosa verecundiae possideat, quid violae purpura
promittat in regno, quid rutilantium spondeat pictura gemmarum. Jam enim,
propitio Domino, stivam tenes. Jam tectum atque solarium cum Petro Apostolo
conscendisti; qui esuriens in Judaeis, Cornelii saturatur fide; et famem
incredulitatis eorum, gentium conversione restinguit: atque in vase
Evangeliorum quadrangulo, quod de coelo descendit ad terram, docetur, et discit
omnes homines posse salvari. Rursumque quod viderat, in specie candidissimi linteaminis
in superna transfertur, et credentium turbam de terris ad coelum rapit: ut
pollicitatio Domini compleatur: Beati mundo corde: quoniam ipsi Deum
videbunt (Matth. 5. 8). Totum quod apprehensa manu insinuare tibi
cupio, quod quasi doctus nauta, post multa naufragia, rudem conor instruere
vectorem, illud est, ut in quo littore pudicitiae pirata sit [al. pirata
sint] noveris; ubi Charybdis, et radix omnium malorum avaritia; ubi
Scyllaei obtrectatorum canes, de quibus Apostolus loquitur: Ne mordentes
invicem, mutuo consumamini (Galat. 5), quomodo in media
tranquillitate securi, Lybicis interdum vitiorum Syrtibus obruamur; quid
venenatorum animantium, desertum hujus saeculi nutriat [al. deserta his
nutriant].
3. Navigantes Rubrum mare, in quo optandum nobis est, ut verus Pharao
cum suo mergatur exercitu, multis difficultatibus ac periculis ad urbem Auxumam
perveniunt. Utroque in littore Gentes vagae, imo belluae habitant ferocissimae.
Semper solliciti, semper armati, totius anni vehunt cibaria. Latentibus saxis
vadisque durissimis plena sunt omnia, ita ut speculator, et doctor in summa
mali arbore sedeat, et inde regendae, et circumflectendae navis dictata
praedicet. Felix cursus est, si post sex menses supradictae urbis portum
teneant, a quo se incipit aperire Oceanus; per quem vix anno perpetuo ad Indiam
pervenitur, et ad Gangem fluvium (quem Phison Sancta Scriptura
commemorat) qui circumit totam terram Evila, et multa genera pigmentorum de
paradisi dicitur fonte devehere. Ubi nascitur carbunculus, et smaragdus; et
margarita candentia, et uniones, quibus nobilium feminarum ardet ambitio:
montesque aurei, quos adire propter gryphas, et dracones, et immensorum
corporum monstra, hominibus impossibile est: ut ostendatur nobis, quales
custodes habeat avaritia.
4. Quorsum ista? Perspicuum est, si negotiatores saeculi tanta
sustinent, ut ad incertas periturasque divitias perveniant, et servent cum
animae discrimine, quae multis periculis quaesierunt, quid Christi negotiatori
faciendum est, qui venditis omnibus quaerit, pretiosissimum margaritum? qui
totis substantiae suae opibus emit agrum, in quo reperiat thesaurum, quem nec
fur effodere, nec latro possit auferre?
5. Scio me offensurum esse quamplurimos, qui generalem de vitiis disputationem,
in suam referunt contumeliam; et dum mihi irascuntur, suam indicant
conscientiam: multoque pejus de se, quam de me judicant. Ego enim neminem
nominabo: nec veteris Comoediae licentia certas personas eligam atque
perstringam. PRUDENTIS VIRI EST, ac prudentium feminarum, dissimulare, imo
emendare quod in se intelligunt, et indignari sibi magis quam mihi; nec in
monitorem maledicta congerere. Qui etsi iisdem teneatur criminibus, certe in eo
melior est, quod sua ei mala non placent.
6. Audio religiosam habere te matrem, multorum annorum viduam, quae
aluit, quae erudivit infantem: ac post studia Galliarum, quae vel florentissima
sunt, misit Romam, non parcens sumptibus, et absentiam filii, spe sustinens
futurorum; ut ubertatem Gallici nitoremque sermonis, gravitas Romana condiret:
nec calcaribus in te, sed fraenis uteretur, quod et in disertissimis viris
Graeciae legimus, qui Asianum tumorem Attico siccabant sale, et luxuriantes
flagellis vineas, falcibus reprimebant, ut eloquentiae torcularia, non verborum
pampinis, sed sensuum, quasi uvarum, expressionibus redundarent. Hanc tu
suspice, ut parentem: ama, ut nutricem: venerare, ut sanctam. Nec aliorum
imiteris exemplum, qui relinquunt suas, et alienas appetunt: quorum dedecus in
propatulo est, sub nominibus pietatis quaerentium suspecta consortia. Novi ego
quasdam jam maturioris aetatis, et plerasque libertini generis adolescentibus
delectari, et filios quaerere spirituales: paulatimque pudore superato, per
ficta matrum nomina erumpere in licentiam maritalem. Aliae sorores virgines
deserunt, et externis viduis copulantur. Sunt quae oderunt suos, et non suorum
palpantur affectu: quarum impatientia, index animi, nullam recipit
excusationem; et cassa impudicitiae velamenta, quasi aranearum fila disrumpit.
Videas nonnullos accinctis renibus, pulla tunica, barba prolixa, a mulieribus
non posse discedere, sub eodem manere tecto, simul inire convivia, ancillas
juvenes habere in ministerio, et praeter vocabulum nuptiarum, omnia esse
matrimonii. Nec haec culpa est Christiani nominis, si simulator religionis in
vitio sit: quinimo confusio gentilium, cum ea vident Ecclesiis displicere, quae
omnibus bonis non placent.
7. Boni Monachi officium. — Tu vero si monachus esse vis, non
videri, habeto curam, non rei familiaris, cui renuntiando, hoc esse coepisti,
sed animae tuae. SORDIDAE VESTES candidae mentis indicia sint: vilis tunica
contemptum saeculi probet: ita duntaxat, ne animus tumeat, ne habitus sermoque
dissentiant. Balnearum fomenta non quaerat, qui calorem corporis, jejuniorum
cupit frigore extinguere. Quae et ipsa moderata sint, ne nimia debilitent
stomachum, et majorem refectionem poscentia, erumpant in eruditatem, quae
parens libidinum est. MODICUS AC temperatus cibus et carni et animae utilis
est. Matrem ita vide, ne per illam alias videre cogaris: quarum vultus cordi
tuo haereant, Et tacitum vivat sub pectore vulnus (Aeneid. 4).
Ancillas quae illi in obsequio sunt, tibi scias esse in insidiis; quia quanto
vilior earum conditio, tanto facilior est ruina. Et Joannes Baptista sanctam
matrem habuit, Pontificisque filius erat; et tamen nec matris affectu, nec
patris opibus vincebatur, ut in domo parentum cum periculo viveret castitatis.
Vivebat in eremo (Luc. 1), et oculis desiderantibus Christum, nihil
aliud dignabatur aspicere. Vestis aspera, zona pellicea, cibus locustae, melque
silvestre (Marc. 1), omnia virtuti, et continentiae praeparata. Filii
Prophetarum (quos monachos in veteri Testamento legimus) aedificabant sibi casulas
propter fluenta Jordanis, et turbis urbium derelictis, polenta, et herbis
agrestibus victitabant (4. Reg. 6). Quamdiu in patria tua es, habeto
cellulam pro paradiso: varia Scripturarum poma decerpe: his utere deliciis:
harum fruere complexu. Si scandalizat te oculus, pes, manus, projice ea (Matth.
5). Nulli parcas, ut soli parcas animae. Qui viderit, inquit
Dominus, mulierem ad concupiscendum eam, jam moechatus est eam in corde suo.
Quis gloriabitur castum se habere cor (Prov. 20. 9)? Astra non sunt
munda in conspectu Domini: quanto magis homines (Job. 25. 5. 6), quorum
vita tentatio est? Vae nobis, qui quoties concupiscimus, toties fornica mur. Inebriatus
est, inquit, gladius meus in coelo (Isai. 34. 5), multo
amplius in terra, quae spinas, et tribulos generat. Vas electionis, in cujus
ore Christus resonabat, macerat corpus suum, et subjicit servituti (1. Cor.
9. 27); et tamen cernit naturalem carnis ardorem suae repugnare sententiae,
ut quod non vult, hoc agere compellatur, et quasi vim patiens, vociferatur, et
dicit: Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus (Rom.
7. 24)? Et tu te arbitraris absque lapsu et vulnere posse transire, nisi
omni custodia servaveris cor tuum, et cum Salvatore dixeris: Mater mea, et
fratres mei hi sunt, qui faciunt voluntatem Patris mei (Matth. 12. 50;
et Marc. 3. 35)? Crudelitas ista, pietas est; imo quid tam pium, quam
sanctae matri sanctum filium custodire? Optat et illa te vivere, et non videre
ad tempus, ut semper cum Christo videat. Anna Samuelem, non sibi, sed
Tabernaculo genuit (1. Reg. 2). Filii Jonadab, qui vinum, et siceram non
bibebant, qui habitabant in tentoriis, et quas nox compulerat, sedes habebant,
scribuntur in Psalmo (Psal. 70. seq. LXX), quod primi captivitatem
sustinuerint, qui ab exercitu Chaldaeorum vastante Judaeam, urbes introire
compulsi sunt.
8. Viderint alii quid sentiant. Unusquisque enim suo sensu ducitur.
MIHI OPPIDUM carcer, et solitudo paradisus est. Quid desideramus urbium
frequentiam, qui de singularitate censemur? Moyses ut praeesset populo
Judaeorum, quadraginta annis eruditur in eremo (Exod. 3): pastor ovium,
hominum factus est pastor (Luc. 5. 10). Apostoli de piscatione lacus
Genezareth, ad piscationem hominum transierunt. Tunc [al. qui tunc]
habentes patrem, rete, naviculam, secuti Dominum, protinus omnia reliquerunt,
portantes quotidie crucem suam, et ne virgam quidem in manu habentes. Haec
dico, ut etiam si Clericatus te titillat desiderium, discas quod possis docere;
et rationabilem hostiam offeras Christo: ne miles antequam tiro, ne prius
magister sis, quam discipulus. Non est humilitatis meae, neque mensurae,
judicare de Clericis, et de ministris Ecclesiarum sinistrum quippiam dicere.
Habeant illi ordinem, et gradum suum, quem si tenueris, quomodo tibi in eo
vivendum sit, editus ad Nepotianum liber (Epist. LII), docere te
poterit. Nunc monachi incunabula, moresque discutimus: et ejus monachi, qui
liberalibus studiis eruditus in adolescentia, jugum Christi collo suo imposuit.
9. Laus vitae Coenobiticae. — Primumque tractandum est, utrum
solus, an cum aliis in monasterio vivere debeas. Mihi quidem placet, ut habeas
Sanctorum contubernium, nec ipse te doceas, et absque ductore ingrediaris viam,
quam nunquam ingressus es, statimque tibi in partem alteram declinandum sit, et
errori pateas, plusque aut minus ambules, quam necesse est; ne aut currens
lasseris, aut moram faciens, obdormias. In solitudine cito subrepit superbia:
et si parumper jejunaverit, hominemque non viderit, putat se alicujus esse
momenti: oblitusque sui, unde, et quo venerit, intus corde, lingua foris
vagatur. Judicat, contra Apostoli voluntatem, alienos servos: quo gula
voluerit, porrigit manum: dormit quantum voluerit: nullum veretur, facit quod
voluerit, omnes inferiores se putat, crebriusque in urbibus, quam in cellula
est: et inter fratres simulat verecundiam, qui platearum turbis colliditur.
Quid igitur? Solitariam vitam reprehendimus? minime: quippe quam saepe
laudavimus. Sed de ludo monasteriorum, hujuscemodi volumus egredi milites, quos
eremi dura rudimenta non terreant: qui specimen conversationis suae multo
tempore dederint: qui omnium fuerint minimi, ut primi omnium fierent: quos nec
esuries aliquando, nec saturitas superavit: qui paupertate laetantur: quorum
habitus, sermo, vultus, incessus, doctrina virtutum est: qui nesciunt secundum
quosdam ineptos homines, daemonum pugnantium contra se portenta confingere, ut
apud imperitos, et vulgi homines miraculum sui faciant, et exinde lucra
sectentur.
10. Vidimus nuper et planximus, Croesi opes unius morte deprehensas:
urbisque stipes, quasi in usus pauperum congregatas, stirpi et posteris
derelictas. Tunc ferrum quod latebat in profundo, supernatavit aquae, et inter
palmarum arbores, Merrhae amaritudo monstrata est. Nec mirum: talem et socium
et magistrum habuit, qui egentium famem, suas fecit esse divitias; et miseris
derelicta, in suam reservavit miseriam. Quorum clamor tandem pervenit ad
coelum, et patientissimas Dei vicit aures, ut missus Angelus pessimus, Nabal
Carmelio diceret: Stulte, hac nocte auferent animam tuam a te; quae autem
praeparasti, cujus erunt? (Luc. 12. 2).
11. Volo ergo te, et propter causas quas supra exposui, non habitare
cum matre; et praecipue, ne aut offerentem delicatos cibos, renuendo
contristes: aut si acceperis, oleum igni adjicias; et inter frequentiam
puellarum per diem videas, quod nocte cogites. Nunquam de manu et oculis tuis
recedat liber, discatur Psalterium ad verbum; oratio sine intermissione; vigil
sensus, nec vanis cogitationibus patens. Corpus pariter et animus tendatur ad
Dominum. Iram vince patientia: AMA SCIENTIAM Scripturarum, et carnis vitia non
amabis. Nec vacet mens tua variis perturbationibus, quae si pectori insederint
dominabuntur tui; et te deducent ad delictum maximum. Facito aliquid operis, ut
te semper diabolus inveniat occupatum. Si Apostoli habentes potestatem de
Evangelio vivere, laborabant manibus suis, ne quem gravarent; et aliis
tribuebant refrigeria, quorum pro spiritualibus debebant metere carnalia (1.
Cor. 9. 11), cur tu in usus tuos cessura non praepares? Vel fiscellam texe
junco, vel canistrum lentis plecte viminibus: sarriatur humus: areolae aequo
limite dividantur: in quibus cum olerum jacta fuerint semina, vel plantae per
ordinem positae, aquae ducantur irriguae, ut pulcherrimorum versuum spectator
assistas:
Ecce
supercilio, clivosi tramitis undam
Elicit,
illa cadens raucum per laevia murmur
Saxa
ciet scatebrisque arentia temperat arva.
(Georg.
l. 3.)
Inserantur infructuosae arbores, vel gemmis, vel surculis, ut parvo post
tempore, laboris tui dulcia poma decerpas. Apum fabricare alvearia, ad quas te
mittunt Salomonis Proverbia (Prov. 6. 8. juxta LXX); et monasteriorum
ordinem, ac regiam disciplinam, in parvis disce corporibus. Texantur et lina
capiendis piscibus, scribantur libri, ut et manus operetur cibum, et animus
lectione saturetur. In desideriis est omnis otiosus (Prov. 13. 14.
juxta LXX). Aegyptiorum Monasteria hunc morem tenent, ut nullum absque
operis labore suscipiant, non tam propter victus necessitatem, quam propter
animae salutem. Ne vagetur perniciosis cogitationibus mens, et instar
fornicantis Jerusalem, omni transeunti divaricet pedes suos (Ezech. 17. 23).
12. Dum essem juvenis, et solitudinis me deserta vallarent, incentiva
vitiorum ardoremque naturae ferre non poteram, quem cum crebris jejuniis
frangerem, mens tamen cogitationibus aestuabat. Ad quam edomandam, cuidam
fratri, qui ex Hebraeis crediderat, me in disciplinam dedi, ut post Quintiliani
acumina, Ciceronis fluvios, gravitatemque Frontonis, et lenitatem Plinii,
alphabetum discerem, et stridentia anhelantiaque verba meditarer. Quid ibi
laboris insumpserim, quid sustinuerim difficultatis, quoties desperaverim,
quotiesque cessaverim, et contentione discendi rursus inceperim, testis est
conscientia, tam mea qui passus sum, quam eorum qui mecum duxerunt vitam. Et
gratias ago Domino, quod de amaro semine litterarum, dulces fructus carpo.
13. Dicam et aliud, quod in Aegypto viderim: Graecus adolescens erat in
coenobio, qui nulla abstinentia [al. continentia], nulla operis
magnitudine flammam poterat carnis extinguere. Hunc periclitantem Pater
monasterii hac arte servavit: imperavit cuidam viro gravi, ut jurgiis atque
conviciis insectaretur hominem, et post irrogatam injuriam, primus veniret ad
querimoniam. Vocati testes pro eo loquebantur, qui contumeliam fecerat. Flere
ille contra mendacium, quod nullus crederet veritati: solus Pater defensionem
suam callide opponere, ne abundantiori tristitia absorberetur frater. Quid
multa? Ita annus ductus est: quo expleto, interrogatus adolescens super
cogitationibus pristinis, an adhuc molestiae aliquid sustineret: papae, inquit,
vivere mihi non licet: et fornicari libeat? Hic si solus fuisset, quo adjutore
superasset?
14. Philosophi saeculi solent amorem veterem amore novo, quasi clavum
clavo expellere. Quod et Assuero regi septem principes fecere Persarum, ut
Vasthi reginae desiderium, aliarum puellarum amore compescerent (Esth. 2. 3).
ILLI VITIUM VITIO, peccatumque peccato medicantur, nos amore virtutum, vitia
superemus. Declina, ait, a malo, et fac bonum (Ps. 36. 37):
Quaere pacem, et persequere eam. Nisi oderimus malum, bonum amare non
possumus. Quin potius faciendum est bonum, ut declinemus a malo. Pax quaerenda,
ut bella fugiamus. Nec sufficit eam quaerere, nisi inventam fugientemque omni
studio persequamur, quae exsuperat omnem sensum: in qua habitatio Dei est,
dicente Propheta: Et factus est in pace locus ejus (75. 2).
Pulchreque persecutio pacis dicitur, juxta illud Apostoli: Hospitalitatem
persequentes [Rom. 12. 13], ut non levi usitatoque sermone, et (ut
ita loquar) summis labiis hospites invitemus; sed toto mentis ardore teneamus,
quasi auferentes secum de lucro nostro atque compendio.
15. Nulla ars absque magistro discitur. Etiam muta animalia, et ferarum
greges, ductores sequuntur suos. In apibus principes sunt: grues unam sequuntur
ordine litterato. Imperator unus: Judex unus provinciae. Roma ut condita est,
duos fratres simul habere reges non potuit, et parricidio dedicatur. Iu
Rebeccae utero, Esau, et Jacob bella gesserunt (Gen. 25. 22). Singuli
Ecclesiarum Episcopi, singuli Archipresbyteri, singuli Archidiaconi: et omnis
ordo Ecclesiasticus suis rectoribus nititur. In navi unus gubernator: in domo
unus Dominus: in quamvis grandi exercitu, unius signum expectatur. Et ne plura
replicando fastidium legenti faciam, per haec omnia ad illud tendit oratio; ut
doceam te, non tuo arbitrio dimittendum, sed vivere debere in monasterio sub
unius disciplina Patris, consortioque multorum, ut ab alio discas humilitatem,
ab alio patientiam: hic te silentium, ille doceat mansuetudinem. Non facias
quod vis, comedas quod juberis, vestiare quod acceperis, operis tui pensum
persolvas, subjiciaris cui non vis, lassus ad stratum venias, ambulansque
dormites, et necdum [al. nec demum] expleto somno, surgere compellaris.
Dicas Psalmum in ordine tuo; IN QUO NON dulcedo vocis, sed mentis affectus
quaeritur, dicente Apostolo: Psallam spiritu, psallam et mente (1.
Cor. 14. 15): Et, Cantantes in cordibus vestris Domino. Legerat enim
esse praeceptum, Psallite sapienter. Servias fratribus, hospitum laves
pedes; passus injuriam taceas; Praepositum monasterii timeas ut dominum,
diligas ut parentem. Credas tibi salutare quidquid ille praeceperit; nec de
majorum sententia judices, cujus officii est obedire, et implere quae jussa
sunt, dicente Moyse: Audi Israel, et tace (Deut. 27. 9. juxta LXX).
Tantis negotiis occupatus, nullis vacabis cogitationibus, et dum ab alio transis
ad aliud, opusque succedit operi, illud solum mente tenebis, quod agere
compelleris.
16. Falsi Monachi. — Vidi ego quosdam, qui postquam renuntiavere
saeculo, vestimentis duntaxat, et vocis professione, non rebus, nihil de
pristina conversatione mutarunt. Res familiaris magis aucta quam imminuta.
Eadem ministeria servulorum, idem apparatus convivii. In vitro, et patella
fictili aurum comeditur, et inter turbas et examina ministrorum, nomen sibi
vindicant solitarii. Qui vero pauperes sunt, et tenui substantiola, videnturque
sibi scioli; pomparum ferculis similes procedunt in publicum, ut caninam
exerceant facundiam. Alii sublatis in altum humeris, et intra se nescio quid
cornicantes, stupentibusque in terram oculis, tumentia verba trutinantur, ut si
Praeconem addideris, putes incedere Praefecturam. Sunt qui humore cellarum,
immoderatisque jejuniis, taedio solitudinis, ac nimia lectione, dum diebus ac
noctibus auribus suis personant, vertuntur in melancholiam, et Hippocratis
magis fomentis, quam nostris monitis indigent. Plerique artibus, et
negotiationibus pristinis carere non possunt, mutatisque nominibus institorum,
eadem exercent commercia: non victum et vestitum, quod Apostolus praecipit (2.
Tim. 6), sed majora quam saeculi homines, emolumenta sectantes. Et prius
quidem ab Aedilibus, quos ἀγορανόμους
Graeci appellant, vendentium coercebatur rabies, nec erat impune peccatum. Nunc
autem sub religionis titulo exercentur injusta compendia [al. commercia],
ET HONOR nominis Christiani fraudem magis facit, quam patitur. Quodque pudet
dicere, sed necesse est, ut saltem sic ad nostrum erubescamus dedecus, publice
extendentes manus, pannis aurum tegimus: et contra omnium opinionem, plenis
sacculis morimur divites, qui quasi pauperes viximus. Tibi cum in monasterio
fueris, haec facere non licebit: et inolescente paulatim consuetudine, quod
primum cogebaris, vel incipies, et delectabit te labor tuus; oblitusque
praeteritorum, semper priora sectaberis: nequaquam considerans, quid alii mali
faciant, sed quid boni tu facere debeas.
17. Clericorum laus. — Neque vero peccantium ducaris
multitudine, et te pereuntium turba sollicitet, ut tacitus cogites: Quid? ergo
omnes peribunt, qui in urbibus habitant? Ecce illi fruuntur suis rebus,
ministrant Ecclesiis, adeunt balneas, unguenta non spernunt; et tamen in omnium
ore versantur. Ad quod et ante respondi, et nunc breviter respondeo, me in
praesenti opusculo non de Clericis disputare, sed monachum instituere. Sancti
sunt Clerici et omnium vita laudabilis. Ita ergo age, et vive in monasterio, ut
Clericus esse merearis, ut adolescentiam tuam nulla sorde commacules, ut ad
altare Christi quasi de thalamo virgo procedas, et habeas de foris bonum
testimonium: feminaeque nomen tuum noverint, et vultum tuum nesciant. Cum ad
perfectam aetatem veneris, si tamen vita comes fuerit, et te vel populus, vel
Pontifex civitatis, in Clericum elegerit, agito quae Clerici sunt, et inter
ipsos sectare meliores. QUIA IN OMNI conditione et gradu, optimis mixta sunt
pessima.
18. Quid cavendum. — Ne ad scribendum cito prosilias, et levi
ducaris insania. Multo tempore disce quod doceas. Ne credas laudatoribus tuis,
imo irrisoribus aurem ne libenter accommodes; qui cum te adulationibus
foverint, et quodammodo impotem mentis effecerint, si subito respexeris, aut
ciconiarum deprehendes post te colla curvari, aut manu auriculas agitari asini,
aut aestuantem canis protendi linguam. Nulli detrahas nec in eo te sanctum
putes, si caeteros laceres. Accusamus saepe quod facimus, et contra nosmetipsos
diserti, in nostra vitia invehimur, muti de eloquentibus judicantes. Testudineo
Grunnius incedebat ad loquendum gradu, et per intervalla quaedam, vix pauca
verba carpebat, ut eum putares singultire, non proloqui. Et tamen cum mensa
posita, librorum exposuisset struem, adducto supercilio, contractisque naribus,
ac fronte rugata, duobus digitulis concrepabat, hoc signo ad audiendum
discipulos provocans. Tum nugas meras fundere, et adversum singulos declamare:
criticum diceres esse Longinum, Censoremque Romanae facundiae, notare quem
vellet, et de Senatu doctorum excludere. Hic bene nummatus, plus placebat in
prandiis. Nec mirum, si qui multos inescare solitus erat, facto cuneo
circumstrepentium garrulorum, procedebat in publicum: intus Nero, foris Cato.
Totus ambiguus, ut ex contrariis diversisque naturis, unum monstrum novamque
bestiam diceres esse compactam, juxta illud poeticum: Prima leo, postrema
draco, media ipsa chimaera.
19. Nunquam ergo tales videas, nec hujusmodi hominibus appliceris, nec
declines cor tuum in verba malitiae, et audias: Sedens adversus fratrem tuum
loquebaris, et adversus filium matris tuae ponebas scandalum. Et iterum: Filii
hominum, dentes eorum arma et sagittae (Psal. 56. 5). Et
alibi: Molliti sunt sermones ejus super oleum, et ipsi sunt jacula (Ps.
54. 22). Et apertius in Ecclesiaste: Sicut mordet serpens in silentio,
sic qui fratri suo occulte detrahit (Eccl. 10. 11). Sed dices: Ipse
non detraho, aliis loquentibus quid facere possum? Ad excusandas
excusationes in peccatis (Psal. 140) ista praetendimus. Christus
arte non illuditur. Nequaquam mea, sed Apostoli sententia est: Nolite
errare: Deus non irridetur (Galat. 6. 7). Ille in corde, nos videmus
in facie. Salomon loquitur in Proverbiis: Ventus aquilo dissipat nubes, et
vultus tristis, linguas detrahentium (Prov. 25. 23). Sicut enim
sagitta si mittatur contra duram materiam, nonnunquam in mittentem revertitur,
et vulnerat vulnerantem; illudque completur: Facti sunt mihi in arcum pravum
(Ps. 77. 57). Et alibi: Qui mittit in altum lapidem, recidet in caput
ejus (Eccl. 27. 28): ita detractor cum tristem faciem viderit
audientis, imo ne audientis quidem, sed obturantis aures suas, ne audiat
judicium sanguinis, illico conticescit, pallet vultus, haerent labia, saliva
siccatur. Unde idem vir sapiens: Cum detractoribus, inquit, ne
miscearis: quoniam repente veniet perditio eorum et ruinam utriusque quis novit
(Prov. 24. 21): tam scilicet ejus qui loquitur, quam illius, qui audit
loquentem. VERITAS ANGULOS non amat, nec quaerit susurrones. Timotheo dicitur: Adversum
presbyterum accusationem cito non receperis. Peccantem autem, coram omnibus
argue, ut et caeteri metum habeant (1. Tim. 5. 19. et 20). Non est
facile de provecta aetate credendum, quam et vita praeterita defendit, et
honorat vocabulum dignitatis. Verum quia homines sumus, et interdum contra
annorum maturitatem, puerorum vitiis labimur; si me vis corrigere delinquentem,
aperte increpa, tantum ne occulte mordeas. Corripiet me justus in
misericordia, et increpabit: Oleum autem peccatoris non impinguet caput meum
(Ps. 140. 5). Quem enim diligit Dominus, corripit: castigat
autem omnem filium quem recipit (Prov. 3. 12). Et per Isaiam clamat
Dominus: Populus meus, qui beatos vos dicunt, seducunt vos, et semitas pedum
vestrorunt supplantant (Isai. 3. 11). Quid enim mihi prodest, si
aliis mala referas mea? Si me nesciente, peccatis meis, imo detractionibus tuis
alium vulneres; et cum certatim omnibus narres, sic singulis loquaris, quasi
nulli dixeris alteri? Hoc est non me emendare: sed vitio tuo satisfacere.
Praecipit Dominus, peccantes in os argui debere secreto, vel adhibito teste; et
si audire noluerint, referri ad Ecclesiam, habendosque in malo pertinaces,
sicut ethnicos et publicanos (Matth. 18).
20. Haec expressius loquor, ut adolescentem meum, et linguae et aurium
prurigine liberem: ut renatum in Christo, sine ruga et macula, quasi pudicam
virginem exhibeam, castam tam mente quam corpore; ne solo nomine glorietur, et
absque oleo bonorum operum, extincta lampade, excludatur a sponso. Habes istic
sanctum doctissimumque Pontificem Proculum, qui viva et praesenti voce nostras
schedulas superet, quotidianisque tractatibus iter tuum dirigat; nec patiatur
te in partem alteram declinando, viam relinquere regiam, per quam Israel ad
terram repromissionis properans, se transiturum esse promittit. Atque utinam
exaudiatur vox Ecclesiae implorantis: Domine, pacem da nobis: omnia enim
dedisti nobis (Is. 16. sec. LXX). Utinam quod renuntiamus saeculo,
voluntas sit, non necessitas: ET PAUPERTAS habeat expetita gloriam, non illata
cruciatum. Caeterum juxta miserias hujus temporis, et ubique gladios
saevientes, satis dives est, qui pane non indiget. Nimium potens est, qui
servire non cogitur. Sanctus Exuperius, Tolosae Episcopus, viduae Sareptensis
imitator, esuriens pascit alios: et ore pallente jejuniis, fame torquetur
aliena: omnemque substantiam Christi visceribus erogavit. Nihil illo ditius,
qui Corpus Domini [al. Christi] canistro vimineo, Sanguinem portat in
vitro. Qui avaritiam ejecit e Templo: qui absque funiculo et increpatione,
cathedras vendentium columbas, id est, dona Sancti Spiritus, mensasque
subvertit mamonae, et nummulariorum aera dispersit; ut domus Dei, domus vocetur
orationis, et non latronum spelunca. Hujus e vicino sectare vestigia, et
caeterorum qui virtutum illius similes sunt, quos Sacerdotium et humiliores
facit et pauperes. Aut si perfecta desideras, exi cum Abraham de patria et
cognatione tua, et perge quo nescis. Si habes substantiam, vende, et da
pauperibus. Si non habes, grandi onere liberatus es: nudum Christum, nudus
sequere. Durum, grande, difficile; sed magna sunt praemia.
Epistola CXXVI
(al. 82; scripta an. 411)
Ad Marcellinum et Anapsychiam
Exponit diversas sententias de origine animae, hortans ut reliqua petant
ab Augustino, et indicans quibus ipse sit occupatus studiis.
Dominis vere sanctis atque omni officiorum caritate venerandis filiis
MARCELLINO et ANAPSYCHIAE, HIERONYMUS in Christo salutem.
1. Tandem ex Africa vestrae litteras unanimitatis accepi; et non me poenitet
impudentiae, qua tacentibus vobis epistolas meas frequenter ingessi, ut
rescriptum mererer, et vos esse sospites, non aliis nuntiantibus, sed vestro
potissimum sermone cognoscerem. Super animae statu memini vestrae
quaestiunculae, imo maxime ecclesiasticae quaestionis: Utrum lapsa de coelo
sit, ut Pythagoras philosophus, omnesque Platonici, et Origenes putant: An a
propria Dei substantia, ut Stoici, Manichaeus, et Hispana Priscilliani haeresis
suspicantur: An in thesauro habeantur Dei, olim conditae, ut quidam
Ecclesiastici stulta persuasione confidunt: An quotidie a Deo fiant, et
mittantur in corpora, secundum illud, quod in Evangelio scriptum est, Pater
meus usque modo operatur, et ego operor (Joan. 5. 17): An certe ex
traduce, ut Tertullianus, Apollinaris, et maxima pars Occidentalium autumant;
ut, quomodo corpus ex corpore, sic anima nascatur ex anima, et simili cum
brutis animantibus conditione subsistat. Super quo quid mihi videretur [al. videatur],
in opusculis contra Ruffinum scripsisse me novi, adversus eum libellum, quem
sanctae memoriae Anastasio Episcopo Romanae Ecclesiae dedit [al. edidit]:
in quo lubrica et subdola, imo stulta confessione, dum auditorum simplicitati
illudere nititur, suae fidei, imo perfidiae illusit: quos libros reor sanctum
parentem vestrum habere Oceanum. Olim enim editi sunt, multis Ruffini libris
adversus calumnias respondentes. Certe habes ibi virum sanctum et eruditum
Augustinum Episcopum, qui viva, ut aiunt, voce docere te poterit et suam, imo
per se nostram explicare sententiam.
2. Ezechielis volumen olim aggredi volui, et sponsionem creberrimam
studiosis lectoribus reddere; sed in ipso dictandi exordio ita animus meus
Occidentalium provinciarum, et maxime urbis Romae [al. Romanae]
vastatione confusus est, ut, juxta vulgare proverbium, proprium quoque
ignorarem vocabulum: diuque tacui, sciens tempus esse lacrymarum. Hoc autem
anno cum tres explicassem libros, subitus impetus barbarorum, de quibus tuus
dicit Virgilius, lateque vagantes Barcaei (Aeneid. 4), et sancta
Scriptura de Ismahel, Contra faciem omnium fratrum suorum habitabit (Gen.
16. 12), sic Aegypti limitem, Palaestinae, Phoenicis, Syriae percurrit ad
instar torrentis cuncta secum trahens, ut vix manus eorum misericordia Christi
potuerimus evadere. Quod si, juxta inclytum oratorem, silent inter arma
leges (Cicero pro Milone), quanto magis studia Scripturarum? quae et
librorum multitudine, et silentio, ac librariorum sedulitate, quodque proprium
est, securitate et otio dictantium indigent. Duos itaque libros misi sanctae
filiae meae Fabiolae, quorum exempla [al. exemplaria] si volueris, ab
ipsa poteris mutuari. Pro angustia quippe temporis alios describere non potui:
quos cum legeris et vestibula videris, facilis conjectura erit, qualis ipsa sit
futura domus. Sed credo in Dei misericordia, qui nos adjuvit in difficillimo
principio supradicti operis, quod ipse adjuvet et in penultimis Prophetae
partibus, in quibus Gog et Magog bella narrantur: et in extremis, in quibus
sacratissimi et inexplicabilis templi aedificatio, varietas, mensuraque
describitur.
3. Sanctus frater noster Oceanus, cui vos cupitis commendari, tantus et
talis est, et sic eruditus in Lege Domini, ut, absque nostro rogatu, instruere
[al. instituere] vos possit, et nostram super cunctis quaestionibus
Scripturarum pro modulo communis ingenii explicare sententiam. Incolumes vos et
prolixa aetate florentes Christus Deus noster tueatur omnipotens, Domini vere
sancti.
Epistola CXXVII
(al. 16; scripta an. 412)
Ad Principiam Virginem, sive Marcellae viduae Epitaphium
Laudat Marcellam primae nobilitatis mulierem, quae septimo a nuptiis
mense viro orbata, deinde Cerealem Consulem, nuptias ejus ambientem, rejecit,
et Monachae vitam, prima nobilium feminarum ausa est Romae profiteri, multas ad
idem institutum pertrahens: tum ab ipso Hieronymo divinas litteras
diligentissime Romae didicit: absenti saepe scripsit; ejusque tandem opera
factio Origenistarum, quae in urbe coeperat invalescere, prodita atque extincta
est. Obiit paucis diebus post urbem a Gothis direptam.
1. Saepe et multum flagitas, virgo Christi Principia, ut memoriam
sanctae feminae Marcellae litteris recolam, et bonum quo diu fruiti sumus,
etiam caeteris noscendum, imitandumque describam. Satisque doleo, quod hortaris
sponte currentem, et me arbitraris indigere precibus, qui ne tibi quidem in
ejus dilectione concedam: multoque plus accipiam, quam tribuam beneficii
tantarum recordatione virtutum. Nam ut hucusque reticerem, et biennium
praeterirem silentio, non fuit dissimulationis, ut male existimas, sed
tristitiae incredibilis, quae ita meum oppressit animum, ut melius judicarem
tacere impraesentiarum, quam nihil dignum illius laudibus dicere. Neque vero
Marcellam tuam, imo meam, et ut verius loquar, nostram, omniumque Sanctorum, et
propriae Romanae urbis inclytum decus institutis rhetorum praedicabo; ut
exponam illustrem familiam, alti sanguinis decus, et stemmata per Consules et
Praefectos Praetorio decurrentia. Nihil in illa laudabo, nisi quod proprium
est, et eo nobilius, quod, opibus et nobilitate contempta, facta est paupertate
et humilitate nobilior.
2. Orba [al. orbata] patris morte: viro quoque post nuptias
septimo mense privata est. Cumque eam Cerealis (cujus clarum inter Consules
nomen est) propter aetatem et antiquitatem familiae, et insignem (quod maxime
viris placere consuevit) decorem corporis, ac morum temperantiam ambitiosius
peteret, suasque longaevus polliceretur divitias, et non quasi in uxorem, sed
quasi in filiam vellet donationem transfundere: Albinaque mater tam clarum praesidium
viduatae domus ultro appeteret, illa respondit: Si vellem nubere, et non me
cuperem aeternae pudicitiae dedicare, utique maritum quaererem, non
haereditatem. Illoque mandante, posse et senes diu vivere, et juvenes cito
mori, eleganter lusit: Juvenis quidem potest cito mori; sed senex diu vivere
non potest. Qua sententia repudiatus, exemplo caeteris fuit, ut ejus nuptias
desperarent. Legimus in Evangelio secundum Lucam: Et erat Anna Prophetissa
filia Phanuelis de tribu Aser: Et haec provectae aetatis in diebus plurimis.
Vixeratque cum viro suo annis septem a virginitate sua, et erat vidua annis
octoginta quatuor, nec recedebat de Templo: jejuniisque et obsecrationibus
Domino serviens nocte ac die (Luc. 2. 36. 37). Nec mirum, si videre
meruit Salvatorem, quem tanto labore quaerebat. Conferamus septem annos, septem
mensibus: sperare Christum, et tenere: natum confiteri, et in crucifixum
credere, parvulum non negare, et virum gaudere regnantem. Non facio ullam inter
sanctas feminas differentiam, quod nonnulli inter sanctos viros et Ecclesiarum
principes stulte facere consueverunt: sed illo tendit assertio, ut quarum unus
est labor, unum et praemium sit.
3. Difficile est in maledica civitate, et in urbe, in qua orbis quondam
populus fuit, palmaque vitiorum, si honestis detraherent, et pura ac munda
macularent, non aliquam sinistri rumoris fabulam contrahere. Unde quasi rem
difficillimam, et pene impossibilem optat Propheta, potiusquam praesumit,
dicens: Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini (Psal.
118. 1). Immaculatos in via hujus saeculi appellat, quos nulla obscoeni
rumoris aura macularit: qui opprobrium non acceperint adversus proximos suos.
De quibus Salvator in Evangelio: Esto, inquit, benevolus, sive bene
sentiens, de adversario tuo, dum es in via cum illo (Matth. 5. 25).
Quis unquam de hac muliere, quod displiceret, audivit, ut crederet? quis
credidit, ut non magis se ipsum malignitatis et infamiae condemnaret? Ab hac
primum confusa gentilitas est, dum omnibus patuit quae esset viduitas Christiana,
quam et conscientia et habitu promittebat. Illae enim solent purpurisso et
cerussa ora depingere, sericis nitere vestibus, splendere gemmis, aurum portare
cervicibus, et auribus perforatis, Rubri maris pretiosissima grana suspendere,
fragrare mure, maritos ita plangere, ut tandem dominatu eorum se caruisse
laetentur, quaerantque alios: non quibus juxta Dei sententiam serviant, sed
quibus imperent. Unde et pauperes eligunt, ut nomen tantum virorum habere
videantur, qui patienter rivales sustineant; si mussitaverint, illico
projiciendi. Nostra vidua talibus usa est vestibus, quibus arceret frigus, non
membra nudaret: aurum usque ad annuli signaculum repudians, et magis in
ventribus egenorum, quam in marsupiis recondens. Nusquam sine matre: nullum Clericorum,
aut Monachorum (quod amplae domus interdum exigebat necessitas) vidit absque
arbitris. Semper in comitatu suo virgines, ac viduas, et ipsas graves feminas
habuit: sciens ex lascivia puellarum saepe de dominarum moribus judicari; et
qualis quaeque sit, talium consortio delectari.
4. Divinarum Scripturarum ardor erat incredibilis, semperque cantabat: In
corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi (Psal. 118. 11),
Et illud de perfecto viro; Et in lege Domini voluntas ejus, et in lege ejus
meditabitur die ac nocte (Psal. 1. 2). Meditationem legis non in
replicando quae scripta sunt, ut Judaeorum existimant Pharisaei; sed in opere
intelligens, juxta illud Apostolicum: Sive comeditis, sive bibitis, sive
quid agitis; omnia in gloriam Domini facientes (1. Cor. 10). Et
Prophetae verba dicentis: A mandatis tuis intellexi (Psal. 118. 104):
ut postquam mandata complesset, tunc se sciret mereri intelligentiam
Scripturarum. Quod et alibi legimus: Quia coepit Jesus facere et docere (Act.
1. 1). ERUBESCIT enim quamvis praeclara doctrina, quam propria reprehendit
conscientia; frustraque ejus lingua praedicat paupertatem, et docet
eleemosynas, qui Croesi divitiis tumet; vilique opertus pallio, pugnat contra
tineas vestium sericarum. Illi erant moderata jejunia, carnium abstinentia,
vini odor magis, quam gustus, propter stomachum et frequentes infirmitates (1.
Tim. 5). Raro procedebat ad publicum, et maxime nobilium matronarum vitabat
domos, ne cogeretur videre quod contempserat. Apostolorum et Martyrum basilicas
secretis celebrans orationibus, et quae populorum frequentiam declinarent.
Matri in tantum obediens, ut interdum faceret, quod nolebat. Nam cum illa suum
negligeret sanguinem, et absque filiis et nepotibus, vellet in fratris liberos
universa conferre: ista pauperes eligebat, et tamen matri contraire non
poterat: monilia, et quidquid supellectilis fuit, divitibus peritura concedens,
magisque volens pecuniam perdere, quam parentis animum contristare.
5. Nulla eo tempore nobilium feminarum noverat Romae propositum
Monachorum, nec audebat propter rei novitatem, ignominiosum, ut tunc putabatur,
et vile in populis nomen assumere. Haec ab Alexandrinis Sacerdotibus, Papaque
Athanasio, et postea Petro, qui persecutionem Arianae haereseos declinantes,
quasi ad tutissimum communionis suae portum Romam confugerant, vitam beati
Antonii adhuc tunc viventis, monasteriorumque in Thebaide, Pachomii, et
virginum ac viduarum didicit disciplinam. Nec erubuit profiteri, quod Christo
placere cognoverat. Hanc multos post annos imitata est Sophronia [al. Sophronium],
et aliae: quibus rectissime illud Ennianum aptari potest: Utinam ne in
nemore Pelio. Hujus amicitiis fruita est Paula venerabilis. In hujus
cubiculo nutrita Eustochium, virginitatis decus: ut facilis aestimatio sit,
qualis magistra, ubi tales discipulae. Rideat forsan infidelis lector, me in
muliercularum laudibus immorari, qui, si recordetur sanctas feminas, comites
Domini Salvatoris, quae ministrabant ei de sua substantia, et tres Marias
stantes ante crucem, Mariamque proprie Magdalenen, quae ob sedulitatem
et ardorem fidei, turritae nomen accepit, et prima ante Apostolos,
Christum videre meruit resurgentem, se potius superbiae, quam nos condemnabit
ineptiarum: QUI VIRTUTES non sexu, sed animo judicamus; contemptaeque nobilitatis
ac divitiarum majorem gloriam ducimus. Unde et Jesus Joannem Evangelistam
amabat plurimum: qui propter generis nobilitatem erat notus Pontifici, et
Judaeorum insidias non timebat: in tantum, ut Petrum introduceret in atrium, et
staret solus Apostolorum ante crucem: matremque Salvatoris in sua reciperet; ET
HAEREDITATEM virginis Domini, virginem matrem filius virgo susciperet.
6. Annis igitur plurimis sic suam transegit aetatem, ut ante se vetulam
cerneret, quam adolescentulam fuisse meminisset, laudans illud Platonicum, qui
Philosophiam meditationem mortis esse dixit. Unde et noster Apostolus: Quotidie,
inquit, morior propter vestram salutem (1. Cor. 15. 31). Et
Dominus, juxta antiqua exemplaria: Nisi quis tulerit crucem suam quotidie,
et secutus fuerit me, non potest meus esse discipulus (Luc. 14. 27.)
Multoque ante per Prophetam Spiritus Sanctus: Propter te mortificamur tota
die, aestimati sumus ut oves occisionis (Rom. 8 36). Et post multas
aetates illa sententia: Memento semper diem mortis, et nunquam peccabis (Eccli.
7). Disertissimique praeceptum Satyrici:
Vive
memor lethi, fugit hora, hoc quod loquor, inde est.
Sic ergo (ut dicere coeperamus) aetatem duxit, et vixit, ut semper se
crederet esse morituram. Sic induta est vestibus, ut meminisset sepulcri,
offerens se hostiam rationabilem, vivam, placentem Deo.
7. Quando Romam venit. — Denique cum et me Romam cum sanctis
Pontificibus, Paulino et Epiphanio, Ecclesiastica traxisset necessitas (quorum
alter Antiochenam Syriae, alter Salaminiam Cypri rexit Ecclesiam) et verecunde
nobilium feminarum oculos declinarem, ita egit secundum Apostolum, importune,
opportune (2. Tim. 4), ut pudorem meum sua superaret industria. Et
quia alicujus tunc nominis esse existimabar super studio Scripturarum, nunquam
convenit, quin de Scripturis aliquid interrogaret: nec ut statim [al. nec
statim] acquiesceret, sed moveret e contrario quaestiones; non ut
contenderet, sed ut quaerendo disceret earum solutiones, quas opponi posse
intelligebat. Quid in illa virtutum, quid ingenii, quid sanctitatis, quid
puritatis invenerim, vereor dicere, ne fidem credulitatis excedam, et tibi
majorem dolorem incutiam, recordanti quanto bono carueris. Hoc solum dicam,
quod quidquid in nobis longo fuit studio congregatum, et meditatione diuturna,
quasi in naturam versum; hoc illa libavit, hoc didicit, atque possedit: ita ut
post profectionem nostram, si de aliquo testimonio Scripturarum esset oborta
contentio, ad illam judicem pergeretur. Et quia valde prudens erat, et noverat
illud, quod appellant Philosophi τὸ
πρέπον id est, decere quod facias:
sic ad interrogata respondebat, ut etiam sua, non sua diceret, sed vel mea, vel
cujuslibet alterius, ut in eo ipso quod docebat, se discipulam fateretur.
Sciebat enim dictum ab Apostolo: Docere autem mulieri non permitto (1.
Tim. 2. 2); ne virili sexui, et interdum Sacerdotibus, de obscuris et
ambiguis sciscitantibus, facere videretur injuriam.
8. In nostrum locum statim audivimus te illius adhaesisse consortio, et
nunquam ab illa ne transversum quidem unguem, ut dicitur, recessisse. Eadem
domo, eodem cubiculo usam, ut omnibus in urbe clarissima notum fieret, et te
matrem, et illam filiam reperisse. Suburbanus ager vobis pro monasterio fuit,
et rus electum pro solitudine. Multoque ita vixistis tempore, ut ex imitatione
vestri, conversatione multarum gauderemus Romam factam Jerosolymam. Crebra
virginum monasteria, monachorum innumerabilis multitudo; ut pro frequentia
servientium Deo, quod prius ignominiae fuerat, esset postea gloriae. Interim
absentiam nostri mutuis solabamur alloquiis, et quod carne non poteramus,
spiritu reddebamus. Semper obviare epistolis, superare officiis, salutationibus
praevenire. Non multum perdebat absentia, quae jugibus sibi litteris jungebatur.
9. Origenistae. — In hac tranquillitate, et Domini servitute,
haeretica in his provinciis exorta tempestas, cuncta turbavit; et in tantam
rabiem concitata est, ut nec sibi, nec ulli bonorum parceret. Et quasi parum
esset, hic universa movisse, navem plenam blasphemiarum Romano intulit portui.
Invenitque protinus patella operculum, et Romanae fidei purissimum fontem,
lutosa coeno permiscuere vestigia. Nec mirum si in plateis, et in foro rerum
venalium, fictus ariolus stultorum verberet nates, et obtorto fuste dentes
mordentium quatiat: cum venenata spurcaque doctrina Romae invenerit quos
induceret. Tunc librorum περὶ
ἀρχῶν infamis interpretatio: tunc discipulus ὄλβιος, vere nominis sui, si in
talem magistrum non impegisset. Tunc nostrorum διάλυτος
contradictio, et Pharisaeorum turbata est schola. Tunc sancta Marcella, quae
diu se cohibuerat, ne per aemulationem quippiam facere videretur, postquam
sensit fidem apostolico ore laudatam (Rom. 1. 18), in plerisque violari,
ita ut sacerdotes quoque, et nonnullos monachorum, maximeque saeculi homines,
in assensum sui traheret; ac simplicitati illuderet Episcopi, qui de suo
ingenio caeteros aestimabat, publice restitit: malens Deo placere, quam
hominibus.
10. Laudat Salvator in Evangelio villicum iniquitatis, quod contra
dominum quidem fraudulenter, attamen pro se prudenter fecerit (Luc. 16. 10).
Cernentes haeretici de parva scintilla maxima incendia concitari; et suppositam
dudum flammam jam ad culmina pervenisse; nec posse latere, quod multos
deceperat, petunt, et impetrant ecclesiasticas epistolas: ut communicantes
Ecclesiae discessisse viderentur. Non multum tempus in medio, succedit in
pontificatum vir insignis Anastasius, quem diu Roma habere non meruit, ne orbis
caput sub tali episcopo truncaretur. Imo idcirco raptus atque translatus est,
ne semel latam sententiam, precibus suis flectere conaretur: dicente Domino ad
Jeremiam: Ne oraveris pro populo isto, neque depreceris in bonum. Quia si
jejunaverint, non exaudiam preces eorum. Et si holocausta et victimas obtulerint,
non suscipiam eas. In gladio enim et fame, et pestilentia ego consumam eos (Jerem.
14. 11. 12). Dicas, quid haec ad laudem Marcellae? Damnationis haereticorum
haec fuit principium: dum adducit testes, qui prius ab eis eruditi, et postea
ab haeretico fuerant errore correpti: dum ostendit multitudinem deceptorum, dum
impia περὶ ἀρχῶν
ingerit volumina, quae emendata manu scorpii (2) monstrabantur: dum acciti
frequentibus litteris haeretici, ut se defenderent, venire non sunt ausi:
tantaque vis conscientiae fuit, ut magis absentes damnari, quam praesentes
coargui maluerint. Hujus tam gloriosae victoriae origo Marcella est: tuque
caput horum et causa bonorum, scis me vera narrare: quae nosti, vix de multis
pauca me dicere, ne legenti fastidium faciat odiosa replicatio; et videar apud
malevolos sub occasione laudis alterius, stomachum meum digerere. Pergam ad
reliqua.
11. De Occidentis partibus ad Orientem turbo transgressus, minitabatur
plurimis magna naufragia. Tunc impletum est: Putas veniens Filius hominis
fidem inveniet super terram (Luc. 18. 8)? Refrigerata caritate
multorum, pauci qui amabant fidei veritatem, nostro lateri jungebantur, quorum
publice petebatur caput: contra quos opes omnes parabantur; ita ut Barnabas
quoque duceretur in illam simulationem, imo apertum parricidium, quod non
viribus, sed voluntate commisit. Et ecce universa tempestas, Domino flante,
deleta est, expletumque vaticinium prophetale: Auferes spiritum eorum et
deficient, et in pulverem suum revertentur (Ps. 103. 29) In illa
dic peribunt omnes cogitationes eorum (Ps. 145. 4). Et illud
Evangelicum: Stulte, hac nocte auferetur anima tua a te: quae autem
praeparasti, cujus erunt (Luc. 12. 20)?
12. Dum haec aguntur in Jebus (Jerusalem), terribilis de
Occidente rumor affertur, obsideri Romam, et auro salutem civium redimi,
spoliatosque rursum circumdari, ut post substantiam, vitam quoque perderent.
Haeret vox, et singultus intercipiunt verba dictantis. Capitur Urbs, quae totum
cepit orbem: imo fame perit antequam gladio, et vix pauci qui caperentur,
inventi sunt. Ad nefandos cibos erupit esurientium rabies, et sua invicem
membra laniarunt, dum mater non parcit lactenti infantiae, et recipit [al. et
suo recipit] utero, quem paulo ante effuderat. Nocte Moab capta est, nocte
cecidit murus ejus (Isai. 15. 1). Deus, venerunt gentes in
haereditatem tuam, polluerunt templum sanctum tuum. Posuerunt Jerusalem in
pomorum custodiam: posuerunt cadavera sanctorum tuorum escas volatilibus coeli,
carnes Sanctorum tuorum bestiis terrae. Effuderunt sanguinem eorum tanquam
aquam in circuitu Jerusalem, et non erat qui sepeliret (Ps. 78. 1. et
seqq.).
Quis
cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet,
aut possit lacrymis aequare dolorem?
Urbs
antiqua ruit, multos dominata per annos;
Plurima,
perque vias sparguntur inertia passim
Corpora,
perque domos, et plurima mortis imago.
(VIRGIL.
l. II. Aeneid.).
13. Cum interim, ut in tanta confusione rerum, Marcellae quoque domum
cruentus victor ingreditur. Sit mihi fas audita loqui (Ex VIRGIL.
Aeneid. l. VI), imo a sanctis viris visa narrare, qui interfuere
praesentes, qui te dicunt in periculo quoque ei fuisse sociatam. Intrepido
vultu excepisse dicitur introgressos: cumque posceretur aurum, et defossas opes
vili excusaret tunica, non tamen fecit fidem voluntariae paupertatis. Caesam
fustibus flagellisque, aiunt non sensisse tormenta; sed hoc lacrymis, hoc
pedibus eorum prostratam egisse, ne te a suo consortio separarent: ne
sustineret adolescentia, quod senilis aetas timere non poterat. Christus dura
corda mollivit, et inter cruentos gladios invenit locum pietas. Cumque et illam
et te ad apostoli Pauli basilicam barbari deduxissent, ut vel salutem vobis
ostenderent, vel sepulcrum; in tantam laetitiam dicitur erupisse, ut gratias
ageret Deo, quod te integram sibi reservasset: quod pauperem illam non fecisset
captivitas, sed invenisset: quod egeret quotidiano cibo: quod saturata Christo,
non sentiret esuriem: quod et voce et opere loqueretur, Nuda exivi de utero
matris meae, nuda et redeam. Sicut Domino visum est, ita et factum est. Sit
nomen Domini benedictum (Job. 1. 21).
14. Post aliquot dies, sano, integro, vegetoque corpusculo, obdormivit
in Domino: et te paupertatulae suae, imo per te pauperes reliquit haeredes,
claudens oculos in manibus tuis, reddens spiritum in tuis osculis; dum inter
lacrymas tuas illa rideret conscientia vitae bonae, et praemiis futurorum. Haec
tibi, Marcella venerabilis, et haec tibi Principia filia, una et brevi
lucubratione dictavi, non eloquii venustate, sed voluntate in vos animi
gratissimi, et Deo, et legentibus placere desiderans.
Epistola CXXVIII
(alias 12; scripta circ. an. 413)
Ad Gaudentium de Pacatulae infantulae educatione
Docet quibus rudimentis imbuenda sit rudis aetas puellae, virginitati
destinatae, prius quam boni maligue discrimen noverit.
1. Causa difficilis, parvulae scribere, quae non intelligit quid
loquaris: cujus animum nescias: de cujus voluntate periculose promittas; ut
secundum praeclari Oratoris exodium, spes in ea magis laudanda sit, quam res.
Quid enim horteris ad continentiam, quae placentas desiderat? quae in sinu
matris garrula voce balbutit? cui dulciora sunt mella, quam verba? Audiat
profunda Apostoli, quae anilibus magis fabulis delectatur? Prophetarum
aenigmata sentiat, quam tristior gerulae vultus exagitat? Evangelii intelligat
majestatem, ad cujus fulgura omnis mortalium sensus hebetatur? Ut parenti subjiciatur
horter, quae manu tenera ridentem verberat matrem? Itaque Pacatula nostra hoc
epistolium post lectura suscipiat. Interim, modo litterarum elementa cognoscat,
jungat syllabas, discat nomina, verba consociet: atque ut voce tinnula ista
meditetur, proponantur ei crustula: mulsa praemia, et quidquid gustu suave est:
quod vernat in floribus, quod rutilat in gemmis, quod blanditur in pupis,
acceptura festinet. Interim et tenero tentet pollice fila ducere: rumpat saepe
stamina, ut aliquando non rumpat: post laborem lusibus gestiat: de matris
pendeat collo: rapiat oscula propinquorum: Psalmos mercede decantet: amet quod
cogitur discere, ut non opus sit, sed delectatio, non necessitas, sed voluntas.
2. Solent quaedam, cum futuram virginem spoponderint, pulla tunica eam
induere, et furvo [al. fulvo] operire pallio, auferre linteamina: nihil
in collo, nihil in capite auri sinere: revera bono consilio, ne habere discat
in tenero, quod postea ponere compellatur. Aliis vero e contra videtur. Quid
enim, aiunt, si ipsa non habuerit, habentes alias non videbit? φιλόκοσμος
genus femineum est; multasque etiam insignis pudicitiae, quamvis nulli virorum,
tamen sibi scimus libenter ornari. Quin potius habendo satietur; et cernat
laudari alias, quae ista non habeant. Meliusque est, ut satiata contemnat, quam
non habendo, habere desideret. Tale vero quid et Israelitico fecisse populo
Dominum, ut cupientibus aegyptias carnes, usque ad nauseam, et vomitum
praeberet examina coturnicum: multosque saeculi prius homines, facilius carere
experta corporis voluptate, quam eos qui a pueritia libidinem nesciant. Ab alii
enim nota calcari, ab aliis ignota appeti. Illos vitare poenitendo suavitatis
insidias, quas fugerunt: hos carnis illecebras, dulci titillatione corporis
blandientes dum mella putant, venena noxia reperire. Mel enim distillare
labia meretricis (Prov. 5. juxta LXX); quod ad tempus impinguat
vescentium fauces, et postea felle amarius invenitur. Unde et in Domini
sacrificiis mel non offerunt, ceraque contempta, quae mellis hospitium est,
oleum accenditur in templo Dei (Levit. 2); quod de amaritudine
exprimitur olivarum. Pascha quoque cum amaritudinibus comedi (Exod. 12)
in azymis sinceritatis et veritatis (1. Cor. 5. 8): quas qui habuerit,
in saeculo persecutionem sustinebit. Unde et Propheta mystice cantat: Sedebam
solus, quia amaritudine repletus sum (Jerem. 15. 17).
3. Quid igitur? luxuriandum est in adolescentia, ut postea luxuria
fortius contemnatur? Absit vero, inquiunt, Unusquisque enim in qua vocatione
vocatus est, in ea permaneat (1. Cor. 7. 24). Circumcisus quis, id
est, virgo vocatus est, non adducat praeputium, hoc est non quaerat pelliceas
tunicas nuptiarum, quibus Adam ejectus de paradiso virginitatis, indutus est. In
praeputio quis vocatus est, hoc est, habens uxorem, et matrimonii pelle
circumdatus, non quaerat virginitatis, et aeternae pudicitiae nuditatem, quam
semel habere desivit; sed utatur vase suo in sanctificatione et pudicitia (1.
Thess. 4. 4), bibatque de fontibus suis, et non quaerat cisternas luparum
dissipatas, quae purissimas aquas pudicitiae continere non possunt (Prov. 5).
Unde et idem Paulus in eodem capitulo, de virginitate, et nuptiis disputans,
servos carnis vocat in matrimonio constitutos: liberos eos, qui absque jugo
nuptiarum, tota Domino serviunt libertate. Quod loquimur, non in universum
loquimur, sed in parte tractamus: nec de omnibus, sed de quibusdam dicimus. Ad
utrumque enim sexum, non solum ad vas infirmum, noster sermo dirigitur. Virgo
es, quid te mulieris delectat societas? quid fragilem, et sutilem ratem magnis
committis fluctibus, et grande periculum navigationis incertae securus
ascendis? Nescis quid desideres, et tamen sic ei jungeris, quasi aut ante
desideraveris, aut (ut levissime dicam) postea desideraturus sis. Sed ad
ministerium iste sexus est aptior. Elige ergo anum deformem, elige probatae in
Domino continentiae. Quid te adolescentula, quid pulchra, quid luxuriosa
delectat? Uteris balneis, cute nitida, rubicundis genis incedis, carnibus
vesceris, affluis divitiis, pretiosa veste circumdaris, et juxta serpentem
mortiferum secure dormire te credis? At non habitas in eodem hospitio. In nocte
dumtaxat. Caeterum totos dies in hujus confabulatione consumis. Quare solus cum
sola, et non cum arbitris sedes, ut cum ipse non pecces, aliis peccare
videaris: ut exemplo sis miseris, qui nominis tui auctoritate delinquant? Tu
quoque virgo, vel vidua, cur tam longo sermone viri retineris? cur cum solo
relicta non metuis? Saltem alvi te, vessicae cogat necessitas, ut exeas foras,
ut deseras in hac re eum, cum quo licentius, quam cum germano: multo
inverecundius, quam cum marito egisti. Sed de Scripturis sanctis aliquid
interrogas: Interroga publice; audiant pedissequae, audiant comites tuae. Omne
quod manifestatur, lux est (Ephes. 5. 13). BONUS SERMO secreta non
quaerit, quin potius delectatur laudibus suis et testimonio plurimorum.
Magister egregius contemnit viros, despicit fratres, et in unius mulierculae
secreta eruditione desudat.
3. Declinavi parumper de mea disputatione, aliorum occasione; et dum
infantem Pacatulam instituo, imo et nutrio, multarum subito mihi male pacatarum
bella suscepi. Revertar ad propositum: Sexus femineus suo jungatur sexui:
nesciat, imo timeat cum pueris ludere. Nullum impudicum verbum noverit; et si
forte in tumultu familiae discurrentis aliquid audiat, non intelligat. Matris
nutum pro verbis ac monitis, et pro imperio habeat. Amet ut parentem,
subjiciatur ut dominae, timeat ut magistram. Cum autem virgunculam rudem et
edentulam, septimus aetatis annus exceperit, et ceperit erubescere, scire quid
taceat, dubitare quid dicat: discat memoriter Psalterium, et usque ad annos
pubertatis, libros Salomonis: Evangelia, Apostolos, et Prophetas sui cordis
thesaurum faciat. Nec liberius procedat ad publicum, nec semper ecclesiarum
quaerat celebritatem. In cubiculo suo totas delicias habeat. Nunquam
juvenculos, nunquam cincinnatos videat, vocis dulcedines per aurem animam
vulnerantes, puellarumque lascivia repellantur. Quae quanto licentius adeunt,
tanto difficilius evitantur: et quod didicerunt, secreto docent, inclusamque
Danaen vulgi sermonibus violant. Sit ei magistra comes, paedagoga custos: non
multo vino dedita: non, juxta Apostolum, otiosa atque verbosa; sed sobria,
gravis, lanifica, et ea tantum loquens, quae animum puellarem ad virtutem
instituant. Ut enim aqua in areola digitum sequitur praecedentem, ita aetas
mollis, et tenera in utramque partem flexibilis est, et quocumque duxeris,
trahitur. Solent lascivi et comptuli juvenes blandimentis, affabilitate,
munusculis, aditum sibi per nutrices aut alumnas quaerere; et cum clementer
intraverint, de scintillis incendia concitare, paulatimque proficere ad
impudentiam: et nequaquam posse prohiberi, illo in se versiculo comprobato: Aegre
reprehendas, quod sinis consuescere. Pudet dicere: et tamen dicendum est:
Nobiles feminae, quae nobiliores habuere neglectui procos, vilissimae
conditionis hominibus, et servulis copulantur; ac sub nomine religionis, et
umbra continentiae, interdum deserunt viros, Helenae sequuntur Alexandros, nec
Menelaos pertimescunt. Videntur haec, plaguntur, et non vindicantur: quia
multitudo peccantium peccandi licentiam subministrat.
4. Proh nefas, orbis terrarum ruit, in nobis peccata non ruunt. Urbs
inclyta et Romani imperii caput, uno hausta est incendio. Nulla est regio, quae
non exules Romanos habeat. In cineres ac favillas sacrae quondam Ecclesiae
conciderunt, et tamen studemus avaritiae. VIVIMUS QUASI altera die morituri, et
aedificamus quasi semper in hoc saeculo victuri. Auro parietes, auro laquearia,
auro fulgent capita columnarum, et nudus atque esuriens ante fores nostras
Christus in paupere moritur. Legimus Aaron Pontificem isse obviam furentibus
flammis, et accenso thuribulo, Dei iram cohibuisse (Num. 16). Stetit
inter mortem, et vitam Sacerdos magnus, nec ultra vestigia ejus ignis procedere
ausus est. Moysi loquitur Deus: Dimitte me, et delebo populum istum (Exod.
32. 10). Quando dicit: dimitte me, ostendit se teneri posse, ne
faciat quod minatus est, Dei enim potentiam servi preces impediebant. Quis
putas ille sub coelo est, qui nunc irae Dei possit occurrere? qui obviare
flammis? et cum Apostolo dicere, Optabam ego anathema esse pro fratribus
meis (Rom. 9. 3)? Pereunt cum pastoribus greges, quia sicut populus,
sic Sacerdos. Moyses compassionis loquebatur affectu: Si dimittis populo
huic, dimitte: sin autem, dele me de libro tuo (Exod. 32. 31. 32).
Vult perire cum pereuntibus, nec propria salute contentus est. Gloria
quippe regis, multitudo populi (Prov. 14). His Pacatula nostra
nata est temporibus. Inter haec crepundia primam carpit aetatem, ante lacrymas
scitura, quam risum; prius fletum sensura, quam gaudium. Necdum introitus, jam
exitus. Talem semper putet fuisse mundum. Nesciat praeterita, fugiat
praesentia, futura desideret. Haec ut tumultuario sermone dictarem, et post
neces amicorum, luctumque perpetuum, infanti senex longo postliminio scriberem,
tua, Gaudenti frater, impulit caritas: maluique parum, quam nihil omnino
poscenti dare: quia in altero voluntas oppressa luctu, in altero amicitiae
dissimulatio est.
Epistola CXXIX
(al. 129; scripta circa annum 414)
Ad Dardanum de Terra promissionis
Ferram promissionis non eam esse, quam Judaei possederunt: sed aliam
coelestem intelligendam, terram nempe viventium, mitibus in Evangelio repromissam.
Neque aliam causam miseriarum et aeternae captivitatis Judaeorum esse, quam
sanguis Christi effusus, et execrabile facinus, quo mortem ipsi inferre non
timuerunt.
1. Quaeris Dardane, Christianorum nobilissime, et nobilium
christianissime, quae sit terra repromissionis, quam Judaei redeuntes ex
Aegypto possederunt, cum a majoribus eorum jam fuerit ante possessa, ac proinde
non sit promissa, sed reddita! His enim verbis uteris in calce epistolae tuae.
Quod interrogans, videris illud sentire, quod plurimis nostrorum placet, aliam
repromissionis terram esse quaerendam, de qua et David loquitur in psalmo: Credo
videre bona Domini, in terra viventium (Psal. 26. 13). Et Dominus in
Evangelio: Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram (Matth. 3. 4).
Utique David quando haec cantabat in spiritu, in terra repromissionis erat, et
non solum in Judaeae finibus morabatur, sed multarum in circuitu nationum
victor extiterat, quae a torrente Aegypti, qui est Rhinocorurae, usque ad
Euphratem fluvium tendebantur; dicens in alio loco: In Idumaeam extendam
calceamentum meum: mihi alienigenae servient (Psal. 59.
49). Quomodo ergo se credebat accipere, quod jam victoria possidebat? Et ne
forsitan legentibus Judaeis ambiguum derelinquat, quae sit illa terra, quam
videre cupiebat, ipso sermone demonstrat, dicens: Credo videre bona Domini,
in terra viventium. Ergo terra Judaeae, quae ditionis illius erat, non est
terra viventium, id est Abraham, Isaac, et Jacob, de quibus Dominus in
quaestione Resurrectionis dicit: Non est Deus mortuorum, sed viventium (Matth.
22. 32): verum terra et regio mortuorum, de quibus loquitur Ezechiel: Anima
quae peccaverit, ipsa morietur (Ezech. 18. 4). Et: Non mortui
laudabunt te Domine, sed nos qui vivimus (Psal. 113, 17. et 18): qui
et in resurrectione occursuri sunt Domino Salvatori, dicente Apostolo: Hoc
enim dico vobis in sermone Domini, quoniam nos qui vivimus, qui relinquimur in
adventum Domini, non praeveniemus eos qui dormiunt (1. Thess. 4.
14): de quibus et Jeremias loquitur: Derelinquentes te, super terram
scribentur (Jer. 17. 13). Quodque David promittit: Credo videre
bona Domini, ad spiritalem nos perspicue trahit intelligentiam. Quae enim
bona rex alia requirebat, aut quo indigebat, qui tantae potentiae fuit, ut
partis per illum opibus, Salomon filius ejus (quo nullus in orbe terrarum
ditior fuit) contentus esset? Sed in terra viventium bona illa quaerebat, quae
nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, quae
praeparavit Deus diligentibus se. Quod autem in Evangelio dicitur: Beati
mites, quoniam ipsi possidebunt terram (Matth. 5. 4); juxta litteram
sibi videtur esse contrarium. Non enim terrae possessio mansuetorum est et
mitium, qui saepe etiam a parentibus derelicta perdunt propter mansuetudinem:
sed virorum fortium et violentorum, qui sunt ad bella promptissimi. Denique et
in psalmo quadragesimo quarto, qui sub nomine Salomonis ad Christi Ecclesiaeque
ejus sacramentum refertur, scribitur: Accingere gladio tuo super femur tuum,
Potentissime. Specie tua et decore tuo, intende, et prosperare, et regna.
Propter mansuetudinem et justitiam et veritatem, et deducet te mirabiliter
dextera tua. Hic est qui et in alio psalmo loquebatur: Memento, Domine,
David, et omnis mansuetudinis ejus (Psal. 131. 1). Et iterum: Assumens
mansuetos Dominus (Psal. 146. 6). Et apertius in Evangelio: Discite
a me, quia humilis sum, et mansuetus corde (Matth. 11. 29). In cujus
typum et Moyses omnium hominum, qui erant super terram, mansuetissimus
scribitur (Num. 12. 3).
2. Haec est, ut diximus, terra viventium, in qua sanctis viris atque
mansuetis bona Domini praeparantur: quae ante adventum in carne Domini
Salvatoris, nec Abraham, nec Isaac, nec Jacob, nec Prophetae, et alii justi
viri consequi potuerunt. Denique et Abraham, licet diversis locis, cum Lazaro
videtur apud inferos (Luc. 16): et Jacob vir justus dicit: Lugens et
gemens descendam ad Infernum (Gen. 37. 35). SANGUIS CHRISTI, clavis
paradisi est, dicentis ad latronem: Hodie mecum eris in paradiso (Luc.
23. 42). Ista est, ut diximus, terra viventium, terra divitiarum et bonorum
Dei, quam primus Adam perdidit, et secundus Adam invenit: imo ab illo perditam
iste restituit, dicente Apostolo: Regnavit mors ab Adam usque ad Moysen
(sub cujus persona lex intelligitur) in similitudinem praevaricationis Adam,
qui est forma futuri (Rom. 5. 14). Volumus scire manifestius, quae
sit haec terra, legamus in Malachia: Beatos vos dicent omnes, dicit Dominus:
quoniam eritis vos in terra voluntaria (Malach. 3. 12) [al. voluptaria],
quae significantius Graece appellatur θελητή,
quam vel Sancti desiderant, vel quae placeat Deo. Isaias quoque in haec verba
consentit, dicens: Et erit vir abscondens sermones suos, et apparebit in
terra Sion, sicut fluvius gloriosus in terra sitienti (Isai. 32. 2. sec.
LXX). Quae est terra Sion, in qua apparebit fluvius gloriosus? illa
videlicet, de qua idem David in alio psalmo canit: Gloriosa dicta sunt de
te, civitas Dei. Et iterum: Diligit Dominus portas Sion, super omnia
tabernacula Jacob (Psal. 86. 3). Numquid istas portas diligit Deus,
quas videmus in cineres et favillas esse conversas? Non dico prudentibus, sed
ne stultis quidem hoc persuaderi potest. Ego arbitror et illud, quod in
sexagesimo quarto Psalmo legimus: Visitasti terram, et inebriasti eam:
multiplicasti locupletare illam. Fluvius Dei repletus est aquis: parasti
cibum illorum, quoniam sic est praeparatio ejus: sulcos ejus inebria,
multiplica genimina illius: in stillicidiis ejus laetabitur germinans; huic
sensui convenire. Illa enim terra quotidie visitatur a Deo, et inebriatur,
cunctisque plena est divitiis. De hac fluvius egreditur Dei, de quo scriptum
est: Fluminis impetus laetificat civitatem Dei (Psal. 45. 5); qui
et in descriptione templi Ezechiel mystico sermone narratur (Ezech. 47):
in cujus ripis arbores sunt, ex utraque parte per singulos menses novis
frugibus abundantes. De qua terra et in Proverbiis vir scripsit sapientissimus:
Qui operatur terram suam, implebitur panibus (Prov. 12. 11). Quod
si de hac terra quam cernimus, et quae magis a peccatoribus possidetur, de qua
scriptum est: Maledicta terra in operibus tuis (Gen. 3. 17),
aliquis intelligendum putat; respondeat quomodo possit haec stare sententia: Qui
operatur terram suam implebitur panibus. Quanti enim operantur terram, et
exercent vomere: et tamen multis impedientibus causis, egestate conficiuntur et
penuria? Sed considerandum, Scriptura quid dicat: Qui operatur terram suam,
quae proprie juris sui est, de qua nunquam ejici potest: secundum quem sensum
et illud scriptum est: Redemptio animae viri, propriae divitiae (Prov.
13. 8). Et hoc secundum litteram sentiri non potest. Quanti enim alienis
amicorumque redimuntur pecuniis? Hujus terrae cultores et agricolae, Apostoli
sunt, quibus dicitur: Vos estis sal terrae (Matth. 3. 13). Et in
alio loco: In patientia vestra, possidebitis animas vestras (Luc. 21.
19): quorum unus, vas electionis, confidentissime loquebatur? Dei enim
cooperatores sumus, Dei agricultura, Dei aedificatio estis (1. Cor. 3.
9); et multa alia, quae idcirco non replico, ne sensum videar legentis
obtundere, et memoriae illius diffidere.
3. Illud quoque sollicita mente tractemus, et Scripturarum nos doceat
auctoritas, sanctos hujus terrae, quam Judaei terram repromissionis autumant,
non habitatores esse, sed accolas atque peregrinos. Ex justi viri persona
legimus: Advena sum ego et peregrinus, sicut omnes patres mei (Psal.
38. 13). Qui cum diu in terrae hujus tenebris versaretur, flebiliter
ingemiscit et dicit, Heu me, quia peregrinatio mea prolongata est, habitavi
cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea (Psal.
119. 5). Ubicumque autem habitator terrae legitur, et priora, et media, et
extrema tractemus, et liquido Scripturarum poterit regula comprobari, semper
habitatores terrae peccatores appellari: de quibus in Apocalypsi Joannis illud
exemplum est: Vae habitatoribus terrae (Apoc. 8. 13). Abraham ad
quem primum facta est repromissio, dicente Domino. Tibi dabo terram hanc et
semini tuo (Gen. 12. 7), juxta Stephani primi in Christo martyris
concionem, ne vestigium quidem pedis hujus terrae dicitur accepisse. Ita enim
scriptum est: Tunc egressus de terra Chaldaeorum habitavit in Carran: et
inde, postquam mortuus est pater ejus, migravit in terram, in qua vos nunc
habitatis: et non dedit ei possessionem, ne vestigium quidem pedis, quam
repromisit dare ei in possessionem, et semini ejus post eum (Act. 7. 4.
et seqq.). Ac ne forsitan lectoris tacita cogitatio trahat eum ad illam
intelligentiam, ut quod non est datum parenti, reddatur posteris, vas
electionis loquitur ad Hebraeos: Fide qui vocatur Abraham, obedivit egredi
in locum, quem accepturus erat in possessionem: et egressus est, nesciens quo
iret. Fide peregrinatus est in terra repromissionis, quasi in aliena: in
tabernaculis habitans cum Isaac et Jacob, et cohaeredibus ejusdem promissionis:
exspectavit enim fundamentum habentem civitatem, cujus artifex et creator Deus
est (Hebr. 11. 8. et seqq.). Et iterum cum de Abel et Enoch, et Noe,
Saraque dixisset, intulit: Juxta fidem mortui sunt hi omnes, non acceptis
repromissionibus, sed procul eas videntes et salutantes et confitentes, quia
peregrini et advenae erant super terram. Qui enim haec loquuntur, ostendunt
quod quaerant patriam: et siquidem illius recordabantur, de qua egressi erant,
habebant tempus, ut reverterentur: nunc vero meliorem desiderant, id est
coelestem (Ibid. 13. et seqq.). Multisque in medio Sanctis
commemoratis, ad extremum intulit, Et hi omnes testimonium habentes in fide,
non acceperunt repromissionem, Deo de nobis melius quid providente, ne sine
nobis perfecti fierent (Ibid. 49. et seqq.). Accessimus enim ad
montem Sion et civitatem Dei viventis, Jerusalem coelestem, et multa
millia angelorum solemnitatis, et Ecclesiam primitivorum, qui scripti sunt in
coelis (Hebr. 12. 22. 23). Nec me fugit, quod perfidia Judaeorum
haec testimonia non suscipiat, quae utique Veteris Testamenti auctoritate
firmata sunt. Illud nostris dicendum est, hanc epistolam quae inscribitur ad
Hebraeos, non solum ab ecclesiis Orientis, sed ab omnibus retro ecclesiasticis
Graeci sermonis scriptoribus, quasi Pauli apostoli suscipi, licet plerique eam
vel Barnabae, vel Clementis arbitrentur; et nihil interesse, cujus sit, cum
ecclesiastici viri sit, et quotidie ecclesiarum lectione celebretur. Quod si
eam Latinorum consuetudo non recipit inter Scripturas canonicas; nec Graecorum
quidem ecclesiae Apocalypsin Joannis eadem libertate suscipiunt; et tamen nos
utramque suscipimus, nequaquam hujus temporis consuetudinem, sed veterum
scriptorum auctoritatem sequentes, qui plerumque utriusque abutuntur
testimoniis, non ut interdum de apocryphis facere solent, quippe qui et
gentilium litterarum raro utantur exemplis, sed quasi canonicis et
ecclesiasticis.
4. Respondeant mihi qui hanc terram (quae nunc nobis Christi passione et
resurrectione, terra repromissionis effecta est) possessam putant a populo
Judaeorum, postquam reversus est ex Aegypto, quantum possederit; utique a Dan
usque Bersabee, quae vix centum sexaginta millium in longum spatio tenditur.
Neque enim David et Salomon potentissimos reges, exceptis iis quos post
victoriam in amicitiam receperunt, plus tenuisse Scriptura testatur (2. Reg.
17). Et hoc dico, ut taceam quinque Palestinae civitates, Gazam, Ascalonem,
Geth, Accaron, et Azotum: Idumaeos quoque a meridiana plaga vix septuaginta
quinque millibus ab Jerosolyma separatos, Arabas et Agarenos, quos nunc
Sarracenos vocant, in vicinia urbis Jerusalem. Pudet dicere latitudinem terrae
repromissionis, ne ethnicis occasionem blasphemandi dedisse videamur. Ab Joppe
usque ad viculum nostrum Bethleem, quadraginta sex millia sunt, cui succedit
vastissima solitudo, plena ferocium barbarorum de quibus dicitur, Contra
faciem omnium fratrum suorum habitabit (Gen. 16. 12); et quorum
facit Poeta eloquentissimus mentionem. Lateque vagantes Barcaei, a Barca
oppido, quod in solitudine situm est; quos nunc corrupto sermone, Afri
Baricianos vocant. Hi sunt qui pro locorum qualitatibus, diversis nominibus
appellantur; et a Mauritania per Africam et Aegyptum, Palaestinamque et
Phoenicem, Coelen Syriam et Osrhohenem, Mesopotamiam, atque Persidem tendunt ad
Indiam. Haec est, Judaee, tuarum longitudo et latitudo terrarum; in his
gloriaris, super his te per diversas provincias ignorantibus jactitas. Ad
populum phaleras, ego te intus et in cute novi.
(PERSII Satyr. 3).
5. Quod si objeceris terram repromissionis dici, quae in Numerorum
volumine continetur (Cap. 34), a meridie maris Salinarum per Sina et
Cades-Barne, usque ad torrentem Aegypti, qui juxta Rhinocoruram mari magno
influit; et ab occidente ipsum mare, quod Palaestinae, Phoenici, Syriae Coeles,
Ciliciaeque protenditur; ab aquilone Taurum montem et Zephyrium usque Emath,
quae appellatur Epiphania Syriae; ad orientem vero per Antiochiam et lacum
Cenereth, quae nunc Tyberias appellatur, et Jordanem, qui mari influit
Salinarum, quod nunc Mortuum dicitur; trans Jordanem autem duarum et semis
tribuum possessio est, Ruben et Gad, et dimidiae tribus Manasse. Et ego fatebor
haec tibi repromissa, non tradita: si observasses mandata Dei, et in praeceptis
illius ambulasses; si non pro omnipotente Deo coluisses Beelphegor et Baalim,
Beelzebub et Chamos; quos quia praetulisti Deo, omnia quae tibi promissa
fuerant, perdidisti. Et mihi in Evangelio promittuntur regna coelorum, quae
instrumentum vetus omnino non nominat. Sed si non fecero quae praecepta sunt,
nequaquam erit culpa in promittente, sed in me qui promissum accipere non
merui. Ubi enim optio proponitur ad eligendum, qui operari renuis, frustra
cupias quod promissum est. Lege librum Josue et Judicum, et quantis
possessionum angustiis sis coarctatus, intelliges. Quid diversarum urbium
alienigenas commemorem, quos populus Judaeorum non quivit expellere de urbibus
et sedibus suis, cum ipsa metropolis tua prius Jebus, postea Salem, tertio
Jerosolyma, et nunc Aelia, Jebusaeos expellere non valuerit; sed manserit cum
eis in scandalum exemplumque vicinorum: intantum ut ibi templum tuum conditum
sit, ubi area Orne fuerit Jebusaei, et ipsum templum septuaginta millium
latomorum, et octoginta millium vectorum, hoc est, centum quinquaginta millium,
exceptis praepositis operum, prae multitudine habitantium tecum
incircumcisorum, ab ethnicis extructum sit.
6. Nec hoc dico in suggillationem terrae Judaeae, ut haereticus
sycophanta mentitur; aut quo auferam historiae veritatem, quae fundamentum est
intelligentiae spiritalis, sed ut decutiam supercilium Judaeorum, qui synagogae
angustias, Ecclesiae latitudini praeferunt. Si enim occidentem tantum sequuntur
litteram, et non spiritum vivificantem, ostendant terram repromissionis lacte
et melle manantem. Sin autem per tropologiam dictum putant pro rerum omnium
abundantia: et nos terram confessionis terramque viventium, terrae veprium
praeferemus, dicente Domino ad Moysen de abjectione Israelis et assumptione
gentium, Dimitte me, ut deleam populum istum, et faciam te in gentem magnam
(Exod. 32. 10). Et eodem Patre ad filium, Postula a me, et dabo tibi
haereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae (Psal. 2. 8).
Et apertius per Isaiam, Parum tibi est, ut sis puer meus ad suscitandas
tribus Jacob, et feces, vel reliquias Israel congregandas. Dedi te in
lucem cunctis gentibus, ut sis salvator universae terrae (Isa. 49. 6).
Ex quo perspicue demonstratur, omnia illius populi in umbra et typo, et imagine
praecessisse, scripta autem esse pro nobis, in quos fines saeculi decurrerunt.
7. Multa, Judaee, scelera commisisti, cunctis circa te servisti
nationibus. Ob quod factum? utique propter idolatriam. Cumque servisses crebro,
misertus tui est Deus, et misit Judices et salvatores, qui te de famulatu
Moabitarum et Ammonitarum, Philistiim quoque et diversarum gentium liberarunt.
Novissime sub regibus offendisti Deum, et omnis tua provincia, gente Babylonica
vastante, deleta est. Per septuaginta annos templi solitudo permansit. A Cyro
rege Persarum est laxata captivitas. Esdras hoc et Nehemias planissime
referunt. Exstructum est templum sub Dario rege Persarum atque Medorum a
Zorobabel filio Salathiel, et Jesu filio Josedec sacerdote magno. Quae passi
sitis a Medis, Aegyptiis, Macedonibusque, non enumero. Nec tibi adducam in
memoriam Antiochum Epiphanem crudelissimum omnium tyrannorum nec Gn. Pompeium,
Gabinium, Scaurum, Varum, Cassium, Sosiumque replicabo, qui tuis urbibus et
praecipue Jerosolymae insultavere. Ad extremum sub Vespasiano et Tito urbs
capta, templumque subversum est. Deinde civitatis usque ad Hadrianum principem
per quinquaginta annos mansere reliquiae. Post eversionem Templi paulo minus
per quadringentos annos et urbis et templi ruinae permanent. Ob quod tantum facinus?
Certe non colis idola, sed etiam serviens Persis atque Romanis, et captivitatis
pressus jugo, ignoras alienos deos. Quomodo clementissimus quondam Deus, qui
nunquam tui oblitus est: nunc per tanta spatia temporum miseriis tuis non
adducitur, ut solvat captivitatem, et ut verius dicam, expectatum tibi mittat
Antichristum? Ob quod, inquam, facinus, et tam execrabile scelus avertit a te
oculos suos? Ignoras? Memento vocis parentum tuorum, Sanguis ejus super nos,
et super filios nostros (Matth. 27. 25). Et, Venite occidamus
eum, et nostra erit haereditas (Ibid. 21. 8). Et, non habemus
regem, nisi Caesarem (Joan. 19. 15). Habes quod elegisti, usque ad
finem mundi serviturus es Caesari, donec gentium introeat plenitudo, et sic
omnis Israel salvus fiat, ut qui quondam erat in capite, vertatur in caudam.
8. Haec tibi, vir eloquentissime, in duplicis Praefecturae honore
transacto, nunc in Christo honoratior, tumultuaria et brevi lucubratione
dictavi, ne viderer omnino reticere. Eodem enim tempore, imo eodem mihi die, et
litterae tuae redditae sunt, et meae expetitae, ut aut tacendum fuerit, aut
incompto eloquio respondendum: quorum alterum pudoris, alterum caritatis est.
Epistola CXXX
(alias 8; scripta eod. anno. 414)
Ad Demetriadem de servanda Virginitate
Laudat Demetriadem Virginem, Julianae filiam, neptem Probae, quod se
Christo consecrarit; hortans ut perseveret, utque statim obsit instinctibus
diaboli sollicitantis ad turpia. De studio, de jejunio, de obedientia, de
fugiendis jocis, caeterisque rebus, quae ad virginis institutum pertinent,
praecipit.
1. Inter omnes materias, quas ab adolescentia usque ad hanc aetatem,
vel mea, vel notariorum scripsi manu, nihil praesenti opere difficilius.
Scripturus enim ad Demetriadem virginem Christi, quae et nobilitate et
divitiis, prima est in orbe Romano, si cuncta virtutibus ejus congrua dixero,
adulari putabor: si quaedam subtraxero, ne incredibilia videantur, damnum
laudibus ejus mea faciet verecundia. Quid igitur faciam? Quod implere non
possum, negare non audeo: tanta est aviae ejus et matris, insignium feminarum,
in jubendo auctoritas, in petendo fides, in extorquendo perseverantia. Neque
enim ut novum et praecipuum quiddam a me flagitant, cujus ingenium in
hujuscemodi materiis saepe detritum est: sed ne vocis meae, pro virili parte,
desit testimonium in ejus virtutibus explicandis, cujus ut inclyti oratoris
utar sententia, Spes magis laudanda est, quam res. Quanquam puellares annos
fidei ardore superarit; et inde coeperit, unde alias desisse, perfectae consummataeque
virtutis est.
2. Procul [al. sit procul] obtrectatio: facessat invidia. Nullum
in ambitione sit crimen. Ignoti ad ignotam scribimus, dumtaxat juxta faciem
corporalem. Alioquin interior homo, pulchre sibi cognitus est illa notitia, qua
et Paulus apostolus Colossenses multosque credentium noverat, quos ante non
viderat. Quantum sit apud me meritum, imo miraculum virginis nostrae, hinc
potest aestimari, quod occupatus in explanatione Templi Ezechielis, quod opus
in omnibus Scripturis sanctis, vel difficillimum est: et in ea parte delubri,
in qua Sancta sanctorum, et thymiamatis altare describitur, malui parumper uti
hoc diverticulo, ut de altari transirem ad altare, et hostiam vivam, placentem
Deo, ac sine ulla macula, aeternae pudicitiae consecrarem. Scio quod ad
imprecationem pontificis, flammeum virginalem sanctum operuerit caput; et illud
apostolicae vocis insigne, celebratum sit: Volo autem vos omnes virginem
castam exhibere Christo. Quando astitit regina a dextris ejus, in vestitu
deaurato, circumdata varietate. Qua veste polymita, et multarum virtutum
diversitate contexta, indutus fuit et Joseph, et regum quondam utebantur
filiae. Unde et ipsa sponsa laetatur ac dicit: Introduxit me rex in
cubiculum suum (Cant. 1. 3). Sodaliumque respondet chorus: Omnis
gloria filiae regis intrinsecus (Ps. 44. 14). Sed et nostra oratio
dabit aliquid emolumenti. Equorum cursus favore pernicior fit. Pugilum
fortitudo clamoribus incitatur: paratas ad praelium acies, strictosque
mucrones, sermo Imperatoris accendit. Igitur et in opere praesenti, avia quidem
materque plantaverunt; sed et nos rigabimus, et Dominus incrementum dabit.
3. Rhetorum disciplina est, ab avis et atavis, et omni retro
nobilitate, ornare quem laudes, ut ramorum sterilitatem, radix foecunda
compenset, et quod in fructu non teneas, mireris in trunco. Scilicet nunc mihi
Proborum et Olybriorum clara repetenda sunt nomina: et illustre Anicii
sanguinis genus, in quo aut nullus, aut rarus est, qui non meruerit Consulatum.
Aut proferendus Olybrius virginis nostrae pater, quem immatura morte subtractum
Roma congemuit. Vereor plura dicere, ne sanctae matris vulnus exasperem, et
virtutum ejus recordatio, fiat doloris instauratio. Pius filius, vir amabilis,
clemens dominus, civis affabilis, Consul quidem in pueritia; sed morum bonitate
Senator illustrior. Felix morte sua, qui non vidit patriam corruentem; imo
felicior sobole, qui Demetriadis proaviae nobilitatem, insigniorem reddidit,
Demetriadis filiae perpetua castitate.
4. Verum quid ago? Oblitus propositi, dum admiror juvenem, laudavi
aliquid bonorum saecularium, cum in eo mihi virgo magis nostra laudanda sit,
quod haec universa contempserit, quod se non nobilem, non divitiis
praepollentem, sed hominem cogitarit. Incredibilis animi fortitudo, inter
gemmas et sericum: inter eunuchorum et puellarum catervas, et adulationem ac
ministeria familiae perstrepentis, et exquisitas epulas, quas amplae domus
praebebat abundantia, appetisse eam jejuniorum laborem, asperitatem vestium,
victus continentiam. Legerat enim Domini verba dicentis: Qui mollibus
vestiuntur, in domibus regum sunt (Matth. 11. 8). Stupebat ad
conversationem Eliae et Joannis Baptistae, quorum uterque zona pellicea
astrinxit et mortificavit lumbos suos: alter venisse narratur in spiritu et
virtute Eliae, praecursor Domini, in utero prophetans parentis, et ante diem
judicii, judicis voce laudatus. Annae filiae Phanuelis mirabatur ardorem, quae
orationibus atque jejuniis usque ad ultimam senectutem in templo Domino
serviebat. Quatuor virginum filiarum Philippi desiderabat chorum, et unam se
illarum esse cupiebat, quae pudicitia virginali, Prophetiae gratiam consecutae
sunt. His et hujuscemodi cogitationibus pascebat animum, nihil ita metuens,
quam aviam matremque offendere. Quarum cum incitaretur exemplo, voluntate et
studiis terrebatur: non quo displiceret eis sanctum propositum, sed quod pro
rei magnitudine, optare id et appetere non auderent. Aestuabat Christi
tyruncula. Oderat ornatum suum; et cum Esther loquebatur ad Dominum: Tu
nosti quod oderim insigne capitis mei (hoc est diadema, quo utebatur quasi
regina) et tantae ducam immunditiae, velut pannum menstruatae (Esther.
14 16). Aiunt sanctae et nobiles feminae, quae eam viderunt, quae norunt,
quas de littore Galliarum ad habitationem sanctorum Locorum, hostium per
Africam compulit saeva tempestas, noctibus et secreto, consciis tantum
virginibus Dei, quae in matris et aviae comitatu erant, nunquam eam linteamine,
nunquam plumarum usam mollitie; sed ciliciolum in nuda humo habuisse pro
stratu, jugibus faciem rigasse lacrymis, Salvatoris genibus mente advolutam, ut
suum reciperet propositum, ut impleret desiderium, ut aviae animum matrisque
molliret.
5. Quid ultra differo? Cum jam nuptiarum appropinquaret dies, et futuro
matrimonio thalamus pararetur: secreto et absque arbitris, noctemque habens pro
solatio, talibus se fertur armasse consiliis. Quid agis, Demetrias? cur
pudicitiam tanto pavore defendis? Libertate opus est et audacia. Quae sic in
pace metuis, quid faceres in martyrio perpetiendo? Quae tuorum vultum ferre non
potes, quomodo sustineres tribunalia persecutorum? Si te virorum exempla non
provocant, hortetur faciatque securam beata martyr Agnes quae et aetatem vicit,
et tyrannum, et titulum castitatis martyrio consecravit. Nescis misera, nescis
cui virginitatem tuam debeas. Dudum inter barbaras tremuisti manus, aviae
matrisque sinu, et palliis tegebaris. Vidisti te captivam, et pudicitiam tuam,
non tuae potestatis. Horruisti truces hostium vultus: raptas virgines Dei
gemitu tacito conspexisti. Urbs tua, quondam orbis caput, Romani populi
sepulcrum est; et tu in Libyco littore, exulem virum, exul ipsa accipies? Quam
habitura pronubam? quo deducenda comitatu? Stridor Punicae linguae procacia
tibi Fescennina cantabit. Rumpe moras omnes. Perfecta Dei dilectio, foras
mittit timorem (1. Joan. 4. 18). Assume scutum fidei, loricam
justitiae, galeam salutis, procede ad praelium. Habet et servata pudicitia
martyrium suum. Quid metuis aviam? quid formidas parentem? Forsitan et ipsae
velint, quod te velle non credunt. His et aliis quampluribus inflammata
stimulis, omnem corporis cultum, et habitum saecularem, quasi propositi sui
impedimenta, projecit: Pretiosa monilia, et graves censibus uniones,
ardentesque gemmae, redduntur scriniis: vili tunica induitur, viliori tegitur
pallio: et insperata aviae genubus repente provolvitur, fletu tantum et
planctibus quae esset ostendit. Obstupuit sancta et gravis femina, alienum
habitum in nepte conspiciens. Mater gaudio stabat attonita. Utraque verum non
credere, quod verum esse cupiebant. Haesit vox faucibus, et inter ruborem et
pallorem metumque atque laetitiam, cogitationes variae nutabant.
6. Succumbendum est huic loco, neque [f. ne quid] narrare
aggrediar, quod dicendo minus faciam. Ad explicandam incredibilis gaudii
magnitudinem, et Tulliani fluvius siccaretur ingenii, et contortae Demosthenis
vibrataeque sententiae, tardius languidiusque ferrentur. Quidquid potest
cogitare animus, quidquid sermo potest [al. non potest] explicare, illo
in tempore factum est. Certatim in oscula neptis, et filia, mater, et avia
ruunt. Ubertim flere prae gaudio, jacentem manu attollere, amplexarique
trepidantem. Agnoscere in illius proposito mentem suam, et gratulari, quod
nobilem familiam, virgo virginitate sua nobiliorem faceret. Invenisse eam quod
praestaret generi, quod Romanae urbis cineres mitigaret. Jesu bone, quid illud
in tota domo exultationis fuit? Quasi ex radice foecunda, multae simul virgines
pullularunt, exemplumque patronae et dominae secuta est clientum turba atque
famularum. Per omnes domos fervebat virginitatis professio: QUARUM CUM impar
esset in carne conditio, unum erat praemium castitatis. Parum loquor. Cunctae
per Africam Ecclesiae quodam exultavere tripudio. Non solum ad urbes, oppida,
viculosque: sed ad ipsa quoque magalia [al. mapalia], celebris fama
penetravit. Omnes inter Africam Italiamque insulae, hoc rumore completae [al. repletae]
sunt, et inoffenso pede, longius gaudia cucurrere. Tunc lugubres vestes Italia
mutavit, et semiruta urbis Romae moenia, pristinum ex parte recepere fulgorem,
propitium sibi existimantes Deum, in alumnae conversione perfecta. Putares
extinctam Gotthorum manum, et colluviem perfugarum atque servorum Domini
desuper intonantis fulmine concidisse. Non sic post Trebiam, Thrasymenum, et
Cannas; in quibus locis Romanorum exercituum caesa sunt millia, Marcelli primum
apud Nolam praelio, se populus Romanus erexit. Minori prius gaudio strata
Gallorum agmina, auro redempta nobilitas, et seminarium romani generis in arce
cognovit. Penetravit hic rumor Orientis littora, et in mediterraneis quoque
urbibus, christianae gloriae triumphus auditus est. Quae virginum Christi non
hujus se societate jactavit? quae mater non tuum, Juliana, beatum clamavit
uterum? Incerta apud infideles sint praemia futurorum. Plus interim recepisti
virgo, quam obtulisti. Quam sponsam hominis una tantum provincia noverat,
virginem Christi totus orbis audivit. Solent miseri parentes, et non plenae
fidei Christiano, deformes et aliquo membro debiles filias, quia dignos generos
non inveniunt; virginitati tradere. Tanti, ut dicitur, vitrum, quanti
margaritum. Certe qui religiosiores sibi videntur, parvo sumptu, et qui vix ad
alimenta sufficiat, virginibus dato, omnem censum in utroque sexu, saecularibus
liberis largiuntur. Quod nuper in hac urbe dives quidam fecit Presbyter ut duas
filias in proposito virginali inopes relinqueret, et aliorum ad omnem copiam
filiorum luxuriae atque deliciis provideret. Fecerunt hoc multae, proh dolor,
nostri propositi feminae; atque utinam rarum esset exemplum, quod quanto
crebrius est, tanto istae feliciores, quae ne plurimarum quidem exempla secutae
sunt.
7. Fertur, et omnium christianorum laude celebratur, quidquid fuerat
nuptiis praeparatum, a sancta Christi synoride virgini traditum, ne sponso
fieret injuria: imo ut dotata pristinis opibus veniret ad sponsum: ET QUOD IN
REBUS mundi periturum erat, domesticorum Dei sustentaret inopiam. Quis hoc
credat? Proha illa omnium dignitatum, et cunctae nobilitatis in orbe romano
nomen illustrius, cujus sanctitas et in universos effusa bonitas, etiam apud
barbaros venerabilis fuit; quam trium liberorum, Probini, Olybrii, et Probi,
non fatigarunt ordinarii Consulatus; cum [al. et cum] incensis
direptisque omnibus in Urbe captivitas sit, nunc habitas venundare dicitur possessiones,
et facere sibi amicos de iniquo mamona, qui se recipiant in aeterna
tabernacula; UT ERUBESCANT OMNIS Ecclesiastici ministerii gradus, et cassa
nomina monachorum emere praedia, tanta nobilitate vendente. Vix barbarorum
effugerat manus; et avulsas de complexu suo virgines fleverat, cum subito
intolerabili, quod nunquam timuerat, amantissimi filii orbitate percutitur, et
quasi futura virginis Christi avia, spe futurorum mortiferum vulnus excepit:
probans in se verum esse, quod in lyrico carmine super justi praeconio dicitur:
Si
fractus illabatur orbis,
Impavidum
ferient ruinae.
(HORAT.
lib. 3. Carm. Oda. 3).
Legimus in volumine Job: Adhuc isto loquente, venit alius nuntius (Job.
1). Et in eodem: Tentatio, sive (ut melius habetur in Hebraico) militia
est vita hominis super terram (Ibid. 7. 1). Ad hoc enim laboramus,
et in saeculi hujus periclitamur militia, ut in futuro saeculo coronemur. Nec mirum
hoc de hominibus credere, cum Dominus ipse tentatus sit (Matth. 4). Et
de Abraham Scriptura testatur: quod Deus tentaverit eum (Genes. 22).
Quam ob causam et Apostolus loquitur: Gaudentes in tribulatione. Et, scientes,
quod tribulatio patientiam operatur: patientia, probationem: probatio, spem:
spes autem non confundit (Rom. 5. et seqq.). Et in alio loco: Quis
nos separabit a caritate Dei [al. Christi.]? tribulatio, an angustia? an
persecutio? an fames? an nuditas? an periculum? an gladius? Sicut scriptum est:
Quia propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis (Rom.
8. 35. 36). Et Isaias hujuscemodi homines cohortatur, dicens: Qui
ablactati estis a lacte, qui avulsi ab ubere, tribulationem super tribulationem
exspectate: spem super spem (Isai. 28. 7. 10). Non sunt condignae
passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis (Rom.
8. 18). Cur ista replicaverim, sequens sermo monstrabit. Quae de mediomari
fumantem viderat patriam, et fragili cymbae, salutem suam suorumque commiserat,
crudeliora invenit Africae littora. Excipitur enim ab eo quem nescias, utrum
avarior, an crudelior fuerit: cui nihil dulce praeter vinum, et pretium; et qui
sub occasione partium clementissimi Principis, saevissimus omnium extitit tyrannorum;
et (ut aliquid loquar de fabulis Poetarum) quasi Orcus in tartaro, non
tricipitem, sed multorum capitum habuit Cerberum qui cuncta traheret ac
laceraret. Hic matrum gremiis abducere pactas; negotiatoribus et
avidissimis mortalium Syris, nobilium puellarum nuptias vendere: non
pupillarum, non viduarum, non virginum Christi inopiae parcere, magisque manus
rogantium spectare quam vultus. Hanc feram Charybdim, Scyllamque succinctam
multis canibus, fugiens barbaros matrona sustinuit; qui nec naufragiis parcerent,
nec captivitatibus flecterentur. Imitare crudelis saltem hostem Romani imperii.
Brennus nostri temporis, tantum quod invenerat tulit: tu quaeris quod non
invenis. Et mirantur aemuli (virtus enim semper invidiae patet) cur tantarum
secum pudicitiam tacita proscriptione mereata sit, cum et ille partem dignatus
sit accipere, qui totum potuit auferre: et haec quasi Comiti negare non ausa
sit, quae se intelligebat sub nomine privatae dignitatis tyranno servientem?
Sentio me inimicorum patere morsibus? quod adulari videar clarissimae et
nobilissimae feminae; qui accusare non poterunt, si me scierint [al. scient]
hucusque tacuisse. Neque enim laudavi in ea unquam antiquitatem generis,
divitiarum et potentiae magnitudinem, viro vivente vel mortuo, quae alii
forsitan mercenaria oratione laudaverint. Mihi propositum est stylo
ecclesiastico laudare aviam virginis meae, et gratias agere, quod voluntatem
ejus, sua adjuverit voluntate. Alioquin cellula monasterii, vilis cibus,
vestisque contempta, et aetas vicina jam morti, brevisque tempori viaticum,
carent omni assentationis infamia. Denique in reliquis partibus, omnis mihi
sermo ad virginem dirigetur, et virginem nobilem, et nobilem non minus
sanctitate, quam genere: CUJUS QUANTO sublimior ascensus est, tanto lapsus
periculosior.
Unum
illud tibi nata Deo: praeque omnibus unum.
Praedicam,
et repetens, iterumque iterumque monebo,
ut animum tuum sacrae lectionis amore occupes: nec in bona terra pectoris
tui sementem lolii avenarumque suscipias: ne dormiente patrefamilias: (qui est νοῦς, id est, animus, Deo semper
adhaerens) inimicus homo zizania superseminet; sed semper loquaris: In
noctibus quaesivi quem dilexit [al. diligit] anima mea (Cant. 3.
1), ubi pascis, ubi cubas in meridie (Ibid. 1. 6)? Et, Inhaesit
post te anima mea, me suscepit dextera tua (Ps. 62, 9). Illudque
Jeremiae: Non laboravi sequens te, neque enim est dolor in Jacob, nec labor
in Israel (Jerem. 17). Quando eras in saeculo, ea quae erant saeculi
diligebas. Polire faciem purpurisso, et cerussa ora depingere; ornare crinem,
et alienis capillis turritum verticem struere. Ut taceam de inaurium pretiis,
candore margaritarum, Rubri maris profunda testantium, smaragdorum virore,
cerauniorum flammis, hiacynthorum pelago, ad quae ardent et insaniunt studia
matronarum. Nunc autem quia saeculum reliquisti, et secundo post baptismum
gradu, inisti pactum cum adversario tuo, dicens ei: Renuntio tibi, diabole,
et saeculo tuo, et pompae tuae, et operibus [al. opibus] tuis, serva
foedus quod pepigisti, et esto consentiens, pactumque custodiens cum adversario
tuo, dum es in via hujus saeculi, ne forte tradat te judici, et te de suo
aliquid usurpasse convincat: tradarisque ministro, qui ipse est, et inimicus et
vindex; et mittaris in carcerem (Matth. 5) et in tenebras exteriores,
quae quanto a Christo vero lumine separantur, tanto nos majori horrore
circumdant; et non inde exeas, nisi solvas novissimum quadrantem, id est,
minimum quodque delictum: quia et pro otioso verbo reddituri sumus rationem in
die judicii (Ibid. 12. 36).
8. Haec dicta sint, non infausto contra te vaticinio, sed pavidi
cautique monitoris officio, ea quoque in te, quae tuta sunt formidantis. Si
spiritus inquit, potestatem habentis ascenderit super te, locum tuum ne
dimiseris (Eccles. 10. 4). Quasi in procinctu, et in acie stamus
semper ad pugnam. Vult nos loco movere hostis, et de gradu decedere; sed
solidanda vestigia sunt, et dicendum. Statuit supra petram pedes meos (Ps.
39. 3); Et, Petra refugium leporibus (Ps. 103. 18), pro quo
multi Herinaceos legunt. Herinacios animal parvum, et fugax, et
spinarum sentibus praegravatum. Sed ideo Jesus spinis coronatus est, et nostra
delicta portavit, et pro nobis doluit, ut de sentibus et tribulationibus
feminarum, ad quas dicitur, In anxietatibus, et doloribus paries mulier, et
ad virum conversio tua, et ipse tui dominabitur (Genes. 3),
rosae virginitatis, et lilia castitatis nascerentur. Unde et sponsus pascitur
inter lilia, et inter eos qui vestimenta sua non coinquinaverunt, virgines enim
permanserunt, audieruntque praeceptum: Candida sint semper vestimenta tua
(Eccl. 9. 8), et quasi auctor virginitatis et princeps loquitur
confidenter: Ego flos campi, et lilium convallium (Cant. 2. 1).
Petra igitur leporum est, qui in persecutionibus fugiunt de civitate in
civitatem; nec timent illud Propheticum: Periit fuga a me (Ps. 141.
5). Montes autem excelsi cervis, quorum colubri cibus sunt, quos
educit puer parvulus de foramine, quando pardus et hoedus requiescunt simul; et
bos et leo comedunt paleas, ut nequaquam bos discat feritatem, sed leo doceatur
mansuetudinem. Revertamur ad propositum testimonium. Si spiritus potestatem
habentis ascenderit super te, locum tuum ne dimiseris. Post quod sequitur: Quia
curatio quiescere facit peccata maxima. Qui versiculus hunc habet sensum:
Si in cogitationes tuas coluber ascenderit, omni custodia serva cor tuum, et
cum David canito: Ab occultis meis munda me, Domine: et ab alienis parce
servo tuo (Ps. 18. 13), et ad peccatum maximum, quod opere
perpetratur, nequaquam parvenies: sed incentiva vitiorum statim in mente
jugulabis, et parvulos Babylonis allides ad petram; in qua serpentis vestigia
non reperiuntur, cauteque Domino promittes: Si mei non fuerint dominati:
tunc immaculatus ero, et emundabor a delicto maximo (Ps. 18. 14).
Hoc est quod alibi Scriptura testatur: Peccata patrum reddam in filios in
tertiam et in quartam generationem (Num. 14. 18); ut cogitationes
nostras mentisque decretum, non statim puniat, sed reddat in posteris, id est
in malis operibus, et in delictorum perseverantia, quoniam per Amos loquitur: Super
tribus et quatuor impietatibus illius, et illius civitatis, nonne aversabor eam
(Amos. 1. 3. et 2. 4)?
9. Haec cursim quasi de prato pulcherrimo sanctarum Scripturarum, parvos
flores carpsisse sufficiat pro commonitione tui; ut et claudas cubiculum
pectoris, et crebro signaculo crucis munias frontem tuam, ne exterminator
Aegypti in te locum reperiat; sed primogenita, quae apud Aegyptios pereunt, in
tua mente salventur, et dicas cum Propheta: Paratum cor meum, Deus, paratum
cor meum: cantabo et psallam. Exurge gloria mea, exurge psalterium et cithara
(Psal. 107. 1. et 2). Quam assumere jubetur et Tyrus, multis peccatorum
confossa vulneribus; ut agat poenitentiam, et maculas pristinae foeditatis, cum
Petro amaris lacrymis abluat. Verum nos ignoremus poenitentiam, ne facile
peccemus. Illa quasi secunda post naufragium miseris tabula sit: in virgine
integra servetur navis. Aliud est quaerere quod perdideris, aliud est possidere
quod nunquam amiseris. Unde et Apostolus castigabat corpus suum, et in
servitutem redigebat; ne aliis praedicans, ipse reprobus inveniretur;
corporisque ex persona generis humani inflammatus ardoribus, loquebatur: Miser
ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus (Rom. 7. 24)? Et
iterum: Scio quia non habitat in me, hoc est, in carne mea bonum: Velle enim
adjacet mihi; ut faciam autem bonum, nequaquam. Neque enim quod volo, bonum,
sed quod nolo malum, hoc facio (Ibid. 18. et 19). Et denuo: Qui
in carne sunt, Deo placere non possunt. Vos autem non estis in carne, sed in
spiritu: si tamen spiritus Dei habitat in vobis (Ibid. 8. 8. et 9).
10. Post cogitationum diligentissimam cautionem, jejuniorum tibi arma
sumenda sunt, et canendum cum David: Humiliavi in jejunio animam meam (Psal.
68 11). Et, cinerem tanquam panem manducavi (Psal. 101. 10).
Et, cum molesti erant mihi, induebar cilicio (Psal. 34. 13). Eva
per cibum ejecta est de paradiso. Elias quadraginta dierum exercitatus jejunio,
igneo curru rapitur in coelum (3. Reg. 19). Moyses quadraginta diebus ac
noctibus, familiaritate et sermone Dei pascitur (Exod. 24. et 34); in se
verissimum probans quod dicitur: Non in solo pane vivit homo, sed in omni
verbo quod procedit de ore Dei (Matth. 44). Salvator generis humani,
qui virtutum et conversationis suae nobis reliquit exemplum, post baptismum
statim assumitur a spiritu ut pugnet contra diabolum, et oppressum atque
contritum, tradat discipulis conculcandum. Unde et Apostolus loquitur: Deus
autem conteret Satanam sub pedibus vestris velociter (Rom. 16. 20).
Et tamen hostis antiquus post quadraginta dierum jejunium, per cibum molitur
insidias, et dicit: Si Filius Dei es, die ut lapides isti panes fiant (Matth.
4. 3). In Lege, mense septimo post clangorem tubarum decimo die mensis
totius gentis Hebraeae jejunium est; et exterminatur illa anima de populo suo,
quae saturitatem praetulerit continentiae. In Job scriptum est de dracone: Virtus
ejus in lumbis ejus, et fortitudo illius super umbilicum ventris ejus (Job.
38). Adversum juvenes et puellas, aetatis ardore hostis noster abutitur, et
inflammat rotam nativitatis nostrae, et implet illud Osee: Omnes
adulterantes, quasi clibanus corda eorum (Osee. 7. 4), quae Dei
misericordia, et jejuniorum rigore [al. frigore] restinguuntur. Haec
sunt ignita diaboli jacula, quae simul et vulnerant et inflammant, et a rege
Babylonio tribus pueri, praeparantur, qui succendit fornacem quadraginta novem
cubitorum, habens et ipse septem hebdomadas ad perditionem, quas Dominus observari
jusserat ad salutem. Sed quomodo ibi quartus speciem habens quasi filii
hominis, immensos mitigavit ardores, et inter camini aestuantis incendium
docuit flammas calorem amittere, et aliud oculis comminari, aliud praebere
tactui, sic et in animo virginali, rore coelesti, et jejuniorum rigore [al. frigore],
calor puellaris extinguitur, et in humano corpore, angelorum impetratur
conversatio. Quam ob rem et vas electionis de virginibus se dicit Domini non
habere praeceptum (1. Cor. 7), quia contra naturam, imo ultra naturam
est, non exercere quod nata sis: interficere in te radicem tuam, et sola
virginitatis poma decerpere, nescire thorum, omnem virorum horrere contactum,
et in corpore vivere sine corpore.
11. Neque vero immoderata tibi imperamus jejunia, et enormem ciborum
abstinentiam, quibus statim corpora delicata franguntur, et ante aegrotare
incipiunt, quam sanctae conversationis jacere fundamenta. Philosophorum quoque
sententia est, μεσότητας
ἀρετάς,
ὑπερβολὰς
κακίας εἶναι,
quod latinus ita potest sermo resonare, moderatas esse virtutes, excedentes
modum atque mensuram, inter vitia reputari [al. deputari]. Unde et
unus de septem sapientibus, ne quid, ait, nimis. Quod tam celebre
factum est, ut comico quoque versu expressunt sit. Sic debes jejunare, ut non
palpites, et respirare vix possis, et comitum tuarum, vel porteris, vel
traharis manibus; sed ut fracto corporis appetitu, nec in lectione, nec in
Psalmis, nec in vigiliis solito quid minus facias. Jejunium non perfecta
virtus, sed caeterarum virtutum fundamentum est; et sanctificatio atque
pudicitia, sine qua nemo videbit Deum, gradus praebet ad summa scandentibus,
nec tamen si sola fuerit, virginem poterit coronare. Legamus Evangelium
sapientium et stultarum virginum; quarum aliae cubiculum sponsi ingrediuntur:
aliae bonorum operum oleum non habentes, exstinctis lampadibus excluduntur (Matth.
25). Latus est super jejuniis campus, in quo et nos saepe cucurrimus, et
multorum proprii habentur libri, ad quorum te mittimus lectionem, ut discas
quid boni habeat continentia, et quid e contrario mali, saturitas.
12. Imitare sponsum tuum: esto aviae matrique subjecta. Nullum virorum,
et maxime juvenum, nisi cum illis, videas. Nullum scias, quem illae nesciant.
Saecularis quoque sententia est. Eadem velle, et eadem nolle, ea demum firma
amicitia est. Ut appeteres virginitatem, ut Christi praecepta cognosceres,
ut scires quid tibi expediret, quid eligere [al. diligere] deberes,
illarum te exempla docuerunt: sancta domi instruxit conversatio. Non igitur
solum putes tuum esse quod tuum est, sed earum quae suam in te expressere
pudicitiam, et honorabilium nuptiarum, cubilisque immaculati pretiosissimum
germinavere te florem: qui perfectos afferet fructus, si humiliaveris te sub
potenti manu Dei, et scriptum semper memineris: Superbis Deus resistit,
humilibus autem dat gratiam (Jacob. 4. 6). Ubi autem gratia, non
operum retributio, sed donantis est largitas; ut impleatur dictum Apostoli: Non
est volentis, neque currentis, sed Dei miserentis (Rom. 9. 16). Et tamen
velle, et nolle nostrum est: ipsumque quod nostrum est, sine Dei miseratione
nostrum non est.
13. Eunuchorum quoque tibi, et puellarum ac servulorum mores magis
eligantur quam vultuum elegantia, quia in omni sexu et aetate, et truncatorum
corporum violenta pudicitia, animi considerandi sunt, qui amputari, nisi
Christi timore non possunt. Scurrilitas atque Iascivia, te praesente, non
habeant locum. Nunquam verbum inhonestum audias: aut si audieris, non
inesceris. Perditae mentis homines uno frequenter levique sermone, tentant
claustra pudicitiae. Ridere, et rideri, saecularibus derelinque. Gravitas tuam
personam decet. Catonem quoque (illum dico Censorium) et vestrae quondam urbis
principem, qui extrema aetate graecas litteras, nec erubuit censor, nec desperavit
senex discere: et M. Crassum semel in vita scribit risisse Lucilius. Fuerit
illa affectata severitas, et gloriam quarens auramque popularem: nos affectus
et perturbationes, quamdiu in tabernaculo corporis hujus habitamus, et fragili
carne circumdamur, moderari et regere possumus; amputare non possumus. Unde et
Psalmista dicit: Irascimini, et nolite peccare (Psal. 4. 5). Quod
Apostolus edisserens. Sol, inquit, non occidat super iracundiam
vestram (Ephes. 4. 26); quia et irasci hominis est, et finem
iracundiae imponere, christiani.
14. Superfluum reor te monere contra avaritiam, cum generis tui sit, et
habere et calcare divitias, et Apostolus doceat avaritiam esse idolorum cultum (Ephes.
5. 5), Dominusque respondeat sciscitanti: Magister bone, quid boni
faciens, vitam aeternam possidebo? Si vis esse perfectus, vade, vende omnia
quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in coelis, et veni, sequere
me (Matth. 19. 16. et 21). Apostolici fastigii est, perfectaeque
virtutis, vendere omnia, et pauperibus distribuere, et sic levem atque
expeditum, cum Christo ad coelestia subvolare Nobis, imo tibi diligens credita
est dispensatio, quanquam in hoc, omni aetati, omnique personae, libertas
arbitrii relicta sit. Si vis, inquit, esse perfectus. Non cogo, non
impero, sed propono palmam, ostendo praemia: tuum est eligere, si volueris in
agone atque certamine coronari. Et consideremus, quam sapienter sapientia sit
locuta: Vende quae habes. Cui ista praecipiuntur? Nempe illi, cui dictum
est: Si vis esse perfectus. Non partem bonorum tuorum vende: sed omnia.
Cumque vendideris, quid sequitur? Et da pauperibus. Non divitibus, non
propinquis, non ad luxuriam, sed ad necessitatem. Sive ille sacerdos sit, sive
cognatus, et affinis, nihil in illo aliud consideres, quam paupertatem. Laudent
te esurientium viscera, non ructantium opulenta convivia. In Actis Apostolorum (Cap.
4. v. 5), quando Domini nostri adhuc calebat cruor, et fervebat recens in
credentibus fides, vendebant omnes possessiones suas, et pretia earum ad Apostolorum
deferebant pedes, ut ostenderent pecunias esse calcandas: dabaturque singulis,
prout cuique opus erat. Ananias et Sapphira dispensatores timidi, imo corde
duplici, et ideo condemnati, quia post votum obtulerunt quasi sua et non ejus,
cui semel ea voverant: partemque sibi alienae substantiae reservaverunt,
metuentes famem, quam vera fides non timet, praesentem meruere vindictam: non
crudelitate sententiae, sed correptionis exemplo. Denique et apostolus Petrus
nequaquam imprecatur eis mortem, ut stultus Porphyrius calumniatur; sed Dei
judicium prophetico spiritu annuntiat, ut poena duorum hominum sit doctrina
multorum. Ex eo tempore, quo virginitati perpetuae consecrata es, tua, non tua
sunt, imo vere tua, quia Christi esse coeperunt, quae, avia vivente vel matre,
ipsarum arbitrio dispensanda sunt. Sin autem obierint, et somno Sanctorum
requieverint (scio enim, et hoc illas optare, ut te habeant superstitem), cum
aetas maturior fuerit, et voluntas gravior, firmiorque sententia, facies quod
tibi visum fuerit; imo quod Dominus imperarit (al. imperat), scitura
nihil te habituram, nisi quod in bonis operibus erogaveris. Alii aedificent
Ecclesias, vestiant parietes marmorum crustis; columnarum moles advehant,
earumque deaurent capita pretiosum ornatum non sentientia; ebore argentoque
valvas, et gemmis aurata distinguant altaria. Non reprehendo, non abnuo.
Unusquisque in sensu suo abundet. Meliusque est hoc facere, quam repositis
opibus incubare. Sed tibi aliud propositum est: Christum vestire in pauperibus,
visitare in languentibus, pascere in esurientibus, suscipere in his qui tecto
indigent, et maxime in domesticis fidei, virginum alere monasteria, servorum
Dei, et pauperum spiritu habere curam, qui diebus et noctibus serviunt Domino
tuo: qui in terra positi, imitantur angelorum conversationem, et nihil aliud
loquuntur, nisi quod ad laudes Dei pertinet: habentesque victum et vestitum,
his gaudent divitiis, qui plus habere nolunt: si tamen servant propositum.
Alioqui si amplius desiderant, his quoque quae necessaria sunt, probantur
indigni. Haec ad virginem divitem, et virginem nobilem sum locutus.
15. Nunc tantum ad virginem loquar, id est non ea quae extra te, sed in
te sunt, tantum considerans. Praeter psalmorum et orationis ordinem, quod tibi
Hora Tertia, Sexta, Nona, ad Vesperum, Media nocte, et Mane semper est
exercendum, statue quot horis sanctam Scripturam ediscere debeas; quanto
tempore legere, non ad laborem, sed ad delectationem et instructionem animae.
Cumque haec finieris spatia, et frequenter te ad figenda genua, sollicitudo
animae suscitaverit, habeto lanam semper in manibus, vel staminis pollice fila
deducito, vel ad torquenda subtegmina in alveolis fusa vertantur; aliarumque
neta, aut in globum collige, aut texenda compone. Quae texta sunt, inspice:
quae errata, reprehende: quae facienda, constitue. Si tantis operum
varietatibus fueris occupata, nunquam dies tibi longi erunt: sed quamvis
aestivis tendantur solibus, breves videbuntur, in quibus aliquid operis
praetermissum est. Haec observans, et teipsam salvabis, et alias, et eris
magistra sanctae conversationis, multarumque castitatem lucrum tuum facies,
Scriptura dicente: In desideriis est omnis anima otiosi. Nec idcirco
tibi ab opere cessandum est, quia Deo propitio nulla re indiges: sed ideo cum
omnibus laborandum est, ut per occasionem operis, nihil aliud cogites, nisi
quod ad Domini pertinet servitutem. Simpliciter loquar. Quamvis omnem censum
tuum in pauperes distribuas, nihil apud Christum erit pretiosius, nisi quod
manibus tuis ipsa confeceris, vel in usus proprios, vel in exemplum virginum
caeterarum: vel quod aviae matrique offeras, majora ab eis in refectionem
pauperum pretia receptura.
16. Pene praeterii, quod vel praecipuum est. Dum esses parvula, et sanctae
ac beatae memoriae Anastasius episcopus romanam regeret ecclesiam, de Orientis
partibus haereticorum saeva tempestas simplicitatem fidei, quae Apostoli voce
laudata est, polluere et labefactare conata est. Sed vir ditissimae paupertatis
et apostolicae sollicitudinis, statim noxium perculit caput, et sibilantia
hydrae ora compescuit. Et quia vereor, imo rumore cognovi, in quibusdam adhuc
vivere et pullulare venenata plantaria, illud te pio caritatis affectu
praemonendam puto, ut sancti Innocentii, qui apostolicae cathedrae, et
supradicti viri successor et filius est, teneas fidem: nec peregrinam, quamvis
tibi prudens callidaque videaris, doctrinam recipias. Solent enim hujuscemodi
per angulos mussitare, et quasi justitiam Dei, quaerere. Cur illa anima, in
illa est nata provincia? Quid causae exstitit, ut alii de christianis nascantur
parentibus, alii inter feras et saevissimas nationes, ubi nulla Dei notitia
est? Cumque hoc quasi scorpionis ictu simplices quousque percusserint, et
fistulato vulnere, locum sibi fecerint, venena diffundunt. Putasne frustra
infans parvulus, et qui vix matrem risu, et vultus hilaritate cognoscat; qui
nec boni aliquid fecit, nec mali daemone corripitur, morbo opprimitur regio, et
ea sustinet, quae videmus impios homines non sustinere, et sustinere Deo
servientes? Sin autem judicia sunt, inquiunt, Domini vera, justificata in
semetipsis (Psal. 18), et nihil apud Deum injustum est; ipsa ratione
compellimur, ut credamus animas fuisse in coelestibus, et propter quaedam
antiqua peccata damnatas in corporibus humanis, et ut ita loquamur, sepultas,
nosque in valle lacrymarum poenas luere veterum peccatorum. Unde et Propheta
dicit: Priusquam humiliarer, ego peccavi (Psal. 118. 67). Et: Educ
de carcere animam meam (Psal. 141. 8). Et: Iste peccavit, ut
caecus ex utero nasceretur, an parentes ejus (Joan. 9. 2)? et
caetera his similia. Haec impia et scelerata doctrina olim in Aegypto et
Orientis partibus versabatur, et nunc abscondite, quasi in foveis viperarum
apud plerosque versatur, illarumque partium polluit puritatem, et quasi
haereditario malo, serpit in paucis, ut perveniat ad plurimos: quam certus sum,
quod si audieris non recipias. Habes enim apud Deum magistras, quarum fides
norma doctrinae est. Intelligis quid loquar. Dabit enim tibi Deus in omnibus
intellectum. Nec statim adversum saevissimam haeresim, et multo his nequiora,
quae dixi, responsionem hominis flagitabis, ne non tam prohibuisse videar, quam
commonuisse: cum praesentis operis sit instituere [al. instruere]
virginem, non haereticis respondere. Caeterum omnes fraudulentias eorum, et
cuniculos quibus nituntur subvertere veritatem, in alio opere Deo adjuvante,
subvertimus: quod si volueris, prompte libenterque mittemus. Ultroneas enim,
aiunt, putere merces; et pretia facilitate decrescunt [al. decrescere]
quae semper in raritate majora sunt.
17. Solet inter plerosque esse certamen, Utrum solitaria, an cum multis
vita melior sit: quarum prior praefertur quidem secundae; sed si in viris
periculosa est, ne abstracti ab hominum frequentia, sordidis et impiis
cogitationibus pateant; et pleni arrogantiae et supercilii, cunctos despiciant,
armentque linguas suas, vel clericis, vel aliis monachis detrahendo; de quibus
rectissime dicitur: Filii hominum, dentes eorum arma et sagittae, et lingua
eorum gladius acutus (Psal. 56. 5): quanto magis in feminis,
quarum mutabilis fluctuansque sententia, si suo arbitrio relinquatur, cito ad
deteriora delabitur? Novi ego in utroque sexu, per nimiam abstinentiam cerebri
sanitatem quibusdam fuisse vexatam. Praecipueque in his, qui in humectis et
frigidis habitaverunt [al. habitant] cellulis: ita ut nescirent quid
agerent, quove se verterent: quid loqui, quid tacere deberent. Certe si rudes
saecularium litterarum de tractatibus hominum disertorum quippiam legerint,
verbositatem solam discunt, absque notitia Scripturarum; et juxta vetus
elogium: cum loqui nesciant, tacere non possunt: docentque Scripturas quas non
intelligunt; et cum aliis persuaserint, eruditorum sibi assumunt supercilium:
prius imperitorum magistri, quam doctorum discipuli. Bonum est igitur obedire
majoribus, parere praefectis [al. perfectis] et post regulas
Scripturarum, vitae suae tramitem ab aliis discere: nec praeceptore uti
pessimo, scilicet praesumptione sua. De talibus feminis et Apostolus loquitur: Quae
circumferuntur omni vento doctrinae (Ephes. 4. 14): semper
discentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes (2. Tim. 3. 7).
18. Vitanda saecularium consortia. — Matronarum maritis ac
saeculo servientium, tibi consortia declinentur, ne sollicitetur animus, et
audias, quid vel maritus uxori, vel uxor locuta sit viro. Venenatae sunt
hujuscemodi confabulationes. Super quarum damnatione, saecularem versum
assumens Apostolus, fecit Ecclesiasticum: Corrumpunt mores bonos confabulationes
pessimae (1. Cor. 15). Cujus Iambici metrum dum verbum servat ex
verbo, nequaquam expressit latina translatio. Graves feminae, et maxime viduae,
ac virgines, tibi comites eligantur: quarum probata est conversatio, sermo
moderatus, sancta verecundia. Fuge lasciviam puellarum, quae ornant capita,
crines a fronte demittunt, cutem peliunt, utuntur pigmentis, adstrictas habent
manicas, vestimenta sine ruga, soccosque crispantes: ut sub nomine virginali,
vendibilius pereant [al. pareant]. Mores enim et studia dominarum,
plerumque ex ancillarum et comitum moribus judicantur. Illa tibi sit pulchra,
illa amabilis, illa habenda inter socias quae se nescit esse pulchram; quae
negligit formae bonum, et procedens ad publicum, non pectus et colla denudat,
nec pallio revoluto cervicem aperit; sed quae celat faciem, et vix uno oculo,
qui viae necessarius est, patente ingreditur.
19. Quid fugiendum. — Dubito an loquar: sed velim, nolim, quia
crebro fit, dicendum est: non quo haec in te timere debeam, quae ista forsitan
nescias, nec unquam audieris: sed quo per occasionem tui, caeterae praemonendae
sint. Cincinnatulos pueros et calamistratos, et peregrini muris olentes
pelliculas, de quibus illud Arbitri est: Non bene olet, qui bene semper
olet, quasi quasdam pestes et venena pudicitiae virgo devitet: ut taceam de
caeteris, quorum importuna visitatio et se infamat, et alias; ut etiam si nihil
mali perpetretur: tamen hoc sit vel maximum malum, frustra patere maledictis et
morsibus Ethnicorum. Nec hoc de omnibus dicimus, sed de his, quos Ecclesia ipsa
reprehendit; quos interdum abjicit; in quos nonnunquam episcoporum et
presbyterorum censura desaevit: ut prope periculosius sit lascivis puellis ad
loca religionis, quam ad publicum procedere. Quae vivunt in monasterio, et quarum
simul magnus est numerus, nunquam solae, nunquam sine matre procedant. De
agmine columbarum crebro accipiter unam separat, quam statim invadat et
laceret, cujus carnibus et cruore saturetur. Morbidae oves suum relinquunt
gregem, et luporum faucibus devorantur. Scio ego sanctas virgines, quae diebus
festis propter frequentiam populorum, pedem domi cohibent; nec tunc
egrediuntur, quando major est adhibenda custodia, et publicum penitus
devitandum. Ante annos circiter triginta, de Virginitate servanda edidi librum (Epist.
XX. l. ad Eustochium), in quo necesse fuit mihi ire contra vitia, et
propter instructionem virginis, quam monebam, diaboli insidias patefacere. Qui
sermo offendit plurimos, dum unusquisque in se intelligens quod dicebatur, non
quasi monitorem libenter audivit, sed quasi criminatorem sui operis aversatus
est. Verumtamen quid profuit armasse exercitum reclamantium, et vulnus
conscientiae dolore monstrasse? Liber manet, homines praeterierunt. Scripsi et
ad plerasque virgines ac viduas σπουδασμάτια
et quidquid dici poterat, in illis opusculis defloratum est: ut aut superfluo
eadem a nobis repetantur, aut nunc praetermissa, plurimum noceant. Certe et
beatus Cyprianus egregium de virginitate volumen edidit, et multi alii, tam
latino sermone, quam graeco; omniumque gentium litteris atque linguis,
praecipue in Ecclesiis ἀγνὴ vita
laudata est. Sed hoc ad eas pertineat, quae necdum elegerunt virginitatem, et
exhortatione indigent, ut sciant quale sit, quod eligere debeant. Nobis electa
servanda sunt, et quasi inter scorpiones et colubros incedendum, ut accinctis
lumbis, calceatis pedibus, et apprehensis manu baculis, iter per insidias hujus
saeculi, et inter venena faciamus; ut possimus ad dulces Jordanis pervenire
aquas, et terram repromissionis intrare, et ad domum Dei ascendere, ac dicere
cum propheta: Domine, dilexi decorem domus tuae, et locum habitationis
gloriae tuae (Ps. 25. 8). Et illud: Unam petii a Domino, hanc
requiram, ut inhabitem in domo Domini, omnibus diebus vitae meae (Ps.
26. 7). Felix illa conscientia et beata virginitas, in cujus corde, praeter
amorem Christi, qui est sapientia, castitas, patientia atque justitia,
caeteraeque virtutes, nullus alius versatur amor; nec ad recordationem hominis,
aliquando suspirat; nec videre desiderat, quem cum viderit, nolit dimittere.
Sanctum virginum propositum, et coelestis Angelorumque familiae gloriam,
quarumdam non bene se agentium, nomen infamat. Quibus aperte dicendum est, ut
aut nubant, si se non possunt continere, aut contineant, si nolunt nubere.
Digna res risu, imo planctu, incedentibus dominis, ancilla virgo procedit
ornatior, ut pro nimia consuetudine quam incomptam videris, dominam suspiceris.
Nonnullae separata et absque arbitris quaerunt hospitia, ut vivant licentius:
utantur balneis, faciantque quod volunt, et devitent conscientias plurimarum.
Haec videmus et patimur, et si aureus nummus affulserit, inter bona opera
deputamus.
20. Finem jungo principio: nec semel monuisse contentus sum. Ama
Scripturas sanctas, et amabit te sapientia: dilige eam, et servabit te: honora
illam, et amplexabitur te. Haec monilia in pectore, et in auribus tuis
haereant. Nihil aliud noverit lingua, nisi Christum. Nihil possit sonare, nisi
quod sancctum est. Aviae tuae tibi semper ac matris in ore dulcedo versetur:
quarum imitatio forma virtutis est.
Epistola CXXXI
(alias inter Hieronymianas non computata; scripta an. 415. verno tempore)
Augustini Ad Hieronymum sive liber de origine Animae hominis
Recensens varias de animae origine sententias, cupit doceri quae
potissimum tenenda sit, et quomodo adversus Pelagianorum dogma defendi possit
ea, quam Hieron. in superiore epistola 126 suam esse fere insinuavit,
"singulas animas novas nascentibus fieri."
1. "Deum nostrum, qui nos vocavit in suum regnum et gloriam, et
rogavi et rogo, ut hoc quod ad te scribo, sancte frater Hieronyme, consulens te
de his quae nescio, fructuosum esse nobis velit [al. velis]. Quanquam
enim te multo quam ego sum aetate majorem, tamen etiam ipse jam senex consulo.
Sed ad discendum quod opus est, nulla mihi aetas sera videri potest; quia etsi
senes magis decet docere quam discere, magis tamen discere, quam quid doceant
ignorare. Nihil equidem molestius fero in omnibus angustiis meis, quas patior
in difficillimis quaestionibus, quam in tam longinquo tuae caritatis absentiam,
ut vix possim meas dare, vel recipere litteras tuas, per intervalla, non
dierum, non mensium, sed aliquot annorum: cum, si fieri posset, quotidie
praesentem te habere vellem, cum quo loquerer quidquid vellem. Nec ideo tamen
non debui facere quod potui, si non potui totum quod volui."
2. "Ecce venit ad me religiosus juvenis, catholica pace frater,
aetate filius, honore compresbyter noster Orosius, vigil ingenio, promptus
eloquio, flagrans studio, utile vas in domo Domini esse desiderans, ad
refellendas falsas perniciosasque doctrinas, quae animas Hispanorum multo
infelicius, quam corpora barbaricus gladius, trucidarunt. Nam inde ad nos usque
ab oceani littore properavit, fama excitus, quod a me posset de his, quae scire
vellet, quidquid vellet audire. Neque nullum cepit adventus sui fructum. Primo
ne de me multum famae crederet. Deinde docui hominem quod potui: quod autem non
potui, unde discere posset, admonui, atque ut ad te iret hortatus sum. Qua in
re consilium vel praeceptum meum cum libenter et obedienter acciperet, rogavi
eum ut abs te veniens, per nos ad propria remearet. Quam ejus pollicitationem
tenens, occasionem mihi credidi a Domino esse concessam, qua tibi scriberem de
his, quae per te scire cupio. Quaerebam enim quem ad te mitterem, nec mihi
facile occurrebat idoneus et fide agendi, et alacritate obediendi et
exercitatione peregrinandi. Ubi ergo istum juvenem expertus sum, eum ipsum esse
qualem a Domino petebam, dubitare non potui."
3. "ACCIPE igitur quae mihi, peto, aperire ac disserere non
graveris. Quaestio de anima multos movit, in quibus et me esse confiteor. Nam
quid de anima firmissime teneam, non tacebo. Deinde subjungam quid mihi adhuc
expediri velim. Anima hominis immortalis est, secundum quemdam modum suum. Non
enim omni modo sicut Deus, de quo dictum est," qui solus habet
immortalitatem (1. Tim. 6. 15). "Nam de animae mortibus sancta
Scriptura multa commemorat: unde illud est," sine mortuos sepetire
mortuos suos (Matth. 8. 22). "Sed quod ita moritur alienata a
vita Dei, ut tamen in natura sua vivere non omnino desistat: ita mortalis ex
aliqua causa invenitur, ut etiam immortalis non sine ratione dicatur. Non est
pars Dei anima. Si enim hoc esset, omni modo incommutabilis atque
incorruptibilis esset. Quod si esset, nec deficeret in deterius, nec proficeret
in melius; nec aliquid in semetipsa vel inciperet habere quod non habebat, vel
desineret habere quod habebat, quantum ad ejus ipsius affectiones pertinet.
Quam vero aliter se habeat, non opus est extrinsecus testimonio; quisquis
seipsum advertit, agnoscit. Frustra autem dicitur ab eis, qui animam Dei partem
esse volunt, hanc ejus labem ac turpitudinem, quam videmus in nequissimis
hominibus, hanc denique infirmitatem et aegritudinem, quam sentimus in omnibus
hominibus, non ex ipsa illi esse, sed ex corpore. Quid interest unde aegrotet,
quae si esset incommutabilis, undelibet aegrotare non posset? Nam quod vere
incommutabile et incorruptibile est, nullius rei accessu commutari vel corrumpi
potest. Alioquin non Achillea tantum, sicut fabulae ferunt, sed omnis caro
esset invulnerabilis, si nullus ei casus accideret. Non est itaque natura
incommutabilis, quae aliquo modo, aliqua causa, aliqua parte mutabilis est.
Deum autem nefas est, nisi vere summeque incommutabilem credere. Non est igitur
anima pars Dei."
4. Anima incorporea. — Incorpoream quoque esse animam, etsi
difficile tardioribus persuaderi potest, mihi tamen fateor esse persuasum. Sed
ne verbi controversiam vel superfluo faciam vel merito patiar, quoniam CUM DE
RE CONSTAT, non est opus certare de nomine: si corpus est omnis substantia vel
essentia, vel si quid aptius nuncupatur id, quod aliquomodo est in seipso,
corpus est anima. Item si eam solam incorpoream placet appellare naturam, quae
summe incommutabilis et ubique tota est, corpus est anima; quoniam tale aliquid
ipsa non est. Porro si corpus non est, nisi quod per loci spatium aliqua
longitudine, latitudine, et altitudine ita sistitur vel movetur, ut majore sui
parte majorem locum occupet, et breviore breviorem, minusque sit in parte quam
in toto, non est corpus anima. Per totum quippe corpus, quod animat, non locali
diffusione, sed quadam vitali intentione porrigitur. Nam per omnes ejus
particulas tota simul adest, nec minor in minoribus, et in majoribus major, sed
alicubi intensius, alicubi remissius, et in omnibus tota, et in singulis tota
est. Neque enim aliter, quod in corpore etiam non toto sentit, tamen tota
sentit. Nam cum exiguo puncto in carne viva aliquid tangitur, quamvis locus
ille non solum totius corporis non sit, sed vix in corpore videatur, animam
tamen totam non latet: neque id quod sentitur, per corporis cuncta discurrit,
sed ibi tantum sentitur ubi fit. Unde ergo ad totam mox pervenit, quod non in
toto fit, nisi quia et ibi tota est ubi fit, nec ut tota ibi sit, caetera
deserit? Vivunt enim et illa ea praesente, ubi nihil tale factum est. Quod si
fieret, et utrumque simul fieret, simul utrumque totam pariter non lateret.
Proinde et in omnibus simul, et in singulis particulis corporis sui, tota simul
esse non posset, si per illas ita diffunderetur, ut videmus corpora diffusa per
spatia locorum, minoribus suis partibus minora occupare, et amplioribus
ampliora. Quapropter si anima corpus esse dicenda est, non est certe corpus
quale terrenum est, nec quale humidum, aut aerium, aut aetherium. Omnia quippe
talia majora sunt in majoribus locis, et minora in minoribus, et nihil eorum in
aliqua sui parte totum adest: sed ut sunt partes locorum, ita occupantur
partibus corporum. Unde intelligitur anima, sive corpus, sive incorporea
dicenda sit, propriam quamdam habere naturam, omnibus his mundanae molis
elementis excellentiore substantia creatam, quae veraciter non possit in aliqua
phantasia corporalium imaginum, quas per carnis sensus percipimus, cogitari,
sed mente intelligi, vitaque sentiri. Neque haec proinde loquor, ut te quae
tibi nota sunt doceam: sed ut aperiam quid firmissime de anima teneam, ne me
quisquam, cum ad ea venero quae requiro, nihil de anima vel scientia vel fide
tenere arbitretur."
5. Anima sua culpa lapsa, sola Dei misericordia liberatur. —
"Certus etiam sum, animam nulla Dei culpa, nulla Dei necessitate vel sua,
sed propria voluntate in peccatum esse collapsam, nec liberari posse de corpore
mortis hujus, vel suae voluntatis virtute, tanquam sibi ad hoc sufficiente, vel
ipsius corporis morte, sed gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum: nec
omnino esse animam ullam in genere humano, cui non sit necessarius ad
liberationem mediator Dei et hominum homo Christus Jesus. Quaecumque autem sine
gratia mediatoris et sacramento ejus, in qualibet corporis aetate, de corpore
exierit, et in poenam futuram, et in ultimo judicio recepturam corpus ad
poenam. Si autem post generationem humanam, quae facta est ex Adam,
regenerentur in Christo ad ejus pertinens societatem, et requiem post mortem
corporis habituram, et corpus ad gloriam recepturam. Haec sunt, quae de anima
firmissime teneo."
6. Animae reatus unde. — "NUNC accipe, quaeso, quid
requiram, et noli me spernere, sic non te spernat, qui pro nobis dignatus est
sperni. Quaero ubi contraxerit anima reatum, quo trahitur in condemnationem,
etiam infantis morte praeventi, si ei per sacramentum quo etiam parvuli
baptizantur, Christi gratia non subvenerit. Non enim es ex illis, qui modo nova
quaedam garrire coeperunt, dicentes, nullum reatum esse ex Adam tractum qui per
baptismum in infante solvatur. Quod te sapere si scirem, imo nisi te id non
sapere scirem, nequaquam hoc abs te quaererem aut quaerendum putarem. Sed quia
tenemus de hac re sententiam tuam concinentem catholicae fundatissimaeque
fidei, quia et Joviniani vaniloquia redarguens, adhibuisti testimonium ex libro
Job, Nemo mundus in conspectu tuo, nec infans cujus est diei unius vita
super terram (Job 15. 4. sec. LXX): deinde adjunxisti, Tenemurque
rei in similitudinem praevaricationis Adae: et liber tuus in Jonam
prophetam satis hoc insigniter dilucideque declarat, ubi jejunare parvulos
propter ipsum originale peccatum, merito coactos esse dixisti: non
inconvenienter abs te quaero hunc reatum anima ubi contraxerit, unde oporteat
eam etiam in illa aetate per sacramentum Christianae gratiae liberari."
7. "Ego quidem ante aliquot annos cum libros quosdam scriberem de libero
arbitrio, qui in multorum manus exierunt, et nunc habentur a plurimis,
quatuor opiniones de animae incarnatione, Utrum ex illa una, quae primo homini
data est, caeterae propagentur, An singulis quibusque novae etiam modo fiant:
An alicubi jam exsistentes, vel mittantur divinitus, vel sponte labantur in
corpora; ita putavi esse tractandas, ut quaelibet earum vera esset, non
impediret intentionem meam, qua tunc adversus eos quantis poteram viribus
agebam, qui naturam mali suo principio praeditam, adversus Deum conantur
inducere, id est contra Manichaeos. Nam de Priscillianistis adhuc nihil
audieram, qui non multum ab istis dissimiles blasphemias fabulantur. Ideo
quintam opinionem non addidi, quam in tua epistola inter caeteras commemorasti,
ne aliquam praeterires, ubi quaestione interroganti rescripsisti religiosae memoriae
viro, nobisque in Christi caritate gratissimo Marcellino, quod anima non sit
pars Dei. Primo, quia non de incarnatione ejus, sed de natura quaeritur, cum
hoc quaeritur. Deinde quia hoc sentiunt illi contra quos agebam, et id maxime
agebam, ut Creatoris inculpabilem inviolabilemque naturam a creaturae vitiis et
labe secernerem, cum illi a substantia mali, cui proprium principium
principesque tribuunt, ipsam boni Dei substantiam ex parte, qua capta est
corruptam et oppressam, et ad peccandi necessitatem perductam esse contendunt.
Hoc itaque excepto haereticae opinionis errore, ex quatuor reliquis opinionibus
quaenam sit eligenda scire desidero. Quaecumque enim eligenda est, absit ut
impugnet hanc fidem, de qua certi sumus, omni animae etiam parvuli infantis
necessariam esse liberationem ex obligatione peccati, eamque nullam esse nisi
per Jesum Christum, et hunc crucifixum."
8. "PROINDE ne longum faciamus, hoc certe sentis, quod singulas
animas singulis nascentibus etiam modo Deus faciat. Cui sententiae ne
objiciatur, quod omnes creaturas sexto die consummaverit Deus, et septimo die
requieverit, adhibes testimonium ex Evangelio, Pater meus usque nunc
operatur (Joan. 5. 17): Sic enim ad Marcellinum scripsisti: in qua
epistola etiam mei commemorationem benevolentissime facere dignatus es, quod
hic me haberet in Africa, qui ei ipsam facilius possem explicare sententiam.
Quod si potuissem, non ille hoc abs te tam longe posito inquireret; si tamen id
tibi ex Africa scripsit. Nam quando scripserit nescio; tantum scio quod de hoc
bene cognoverit cunctationem meam: unde me inconsulto facere voluit. Quanquam
etiam si consuleret, magis hortarer, et gratias agerem quod nobis omnibus
conferre posset, nisi tu breviter rescribere, quam respondere maluisses. Credo
ne superfluo laborares, ubi ego essem, quem putabas id optime scire, quod ille
quaesiverat. Ecce volo ut illa sententia etiam mea sit, sed nondum esse
confirmo."
9. "Misisti ad me discipulos, ut ea doceam, quae nondum ipse
didici. Doce ergo quod doceam. Nam ut doceam, multi a me flagitant, eisque me
sicut alia multa, et hoc ignorare confiteor. Et fortasse quamvis in os meum
verecundentur, tamen apud se dicunt, Tu es Magister in Israel, et haec
ignoras? (Joan. 3. 10). Quod quidem Dominus ei dixit, qui erat unus
illorum, quod delectabat vocari Rabbi. Unde etiam ad verum magistrum nocte
venerat, quia fortassis erubescebat discere, qui docere consueverat. Me autem
potius magistrum audire, quam velut magistrum delectat audiri. Recolo enim quid
dixerit eis, quos prae caeteris elegit: Vos autem, inquit, nolite
vocari ab hominibus Rabbi: unus est enim magister vester, Christus (Matth.
23. 8). Nec alius docuit Moysen etiam per Jetro, nec alius Cornelium etiam
per priorem Petrum, nec alius Petrum etiam per posteriorem Paulum. A quocumque
enim verum illo donante dicitur, qui est ipsa veritas. Quod si ideo adhuc ista
nescimus, et ea neque orando, neque legendo, neque cogitando et ratiocinando
invenire potuimus, ut probemus non solum indoctos quanta caritate doceamus,
verum a doctis etiam quanta humilitate discamus?"
10. "Doce ergo, quaeso, quod doceam, doce quod teneam, et dic
mihi, si animae singillatim in singulis hodieque nascentibus, fiunt, ubi in
parvulis peccent, ut indigeant in sacramento Christi remissione peccati,
peccantes in Adam, ex quo caro est propagata peccati: aut si non peccant, qua
justitia Creatoris ita peccato obligantur alieno, cum exinde propagatis membris
mortalibus inseruntur, ut eas, nisi per Ecclesiam subventum fuerit, damnatio
consequatur; cum in earum potestate non sit, ut eis possit gratia baptismi
subveniri. Tot igitur animarum millia, quae in mortibus parvulorum sine
indulgentia Christiani sacramenti de corporibus exeunt, qua aequitate
damnantur, si novae creatae, nullo suo praecedente peccato, sed voluntate
Creatoris singulae singulis nascentibus adhaeserunt, quibus eas animandis ille
creavit et dedit, qui utique noverat, quod unaquaeque earum nulla sua culpa
sine baptismo Christi de corpore fuerat exitura? Quoniam igitur neque de Deo
possumus dicere, quod vel cogat animas fieri peccatrices, vel puniat
innocentes; neque negare fas nobis est, eas quae sine Christi sacramento de
corporibus exierint, etiam parvulorum, non nisi in damnationem trahi: obsecro
te, quomodo haec opinio defenditur, qua creduntur animae non ex illa una primi
hominis fieri omnes, sed sicut illa una uni, ita singulis singulae?"
11. "Ea vero quae dicuntur alia contra hanc opinionem, facile puto
me posse refellere, sicut est illud, quo eam sibi quidam videntur urgere,
quomodo consummaverit Deus omnia opera sua sexto die, et septimo requieverit (Gen.
2. 2), si novas adhuc animas creat? Quibus si dixerimus quod ex Evangelio
in supra dicta epistola posuisti, Pater meus usque nunc operatur (Joan.
5. 17): respondent, operatur, dictum est, institutas administrando,
non novas instituendo naturas, ne Scripturae Geneseos contradicatur ubi
apertissime legitur consummasse Deum omnia opera sua. Nam et quod eum scriptum
est requievisse, utique a creandis nobis creaturis intelligendum est, non a
gubernandis; quia tunc ea quae non erant, fecit, a quibus faciendis requievit:
quia consummaverat omnia, quae antequam essent, vidit esse facienda, ut
deinceps non ea quae non erant, sed ex his quae jam erant, crearet et faceret
quidquid faceret. Ita utrumque verum esse monstratur, et quod dictum est, Requievit
ab operibus suis: et quod dictum est, Usque nunc operatur: quoniam
Genesi non potest Evangelium esse contrarium."
12. "Verum his qui haec ideo dicunt ne credatur modo Deus, sicut
illam unam novas animas, quae non erant, facere; sed ex illa una, quae jam
erat, eas creare, vel ex fonte aliquo sive thesauro quodam, quem tunc fecit,
eas mittere, facile respondetur, etiam illis sex diebus multa Deum creasse ex
his naturis, quas jam creaverat, sicut ex aquis alites et pisces; ex terra
autem arbores, foenum, animalia: sed quod ea, quae non erant, tunc fecerit,
manifestum est. Nulla enim erat avis, nullus piscis, nulla arbor, nullum
animal: et bene intelligitur ab his creatis requievisse, quae non erant, et
creata sunt, id est cessasse, nec ultra quae non erant, crearentur. Sed nunc
quod dicitur, animas non in nescio quo fonte jam exsistentes mittere, nec de
seipso tanquam suas particulas irrorare, nec de illa una originaliter trahere,
nec pro delictis ante carnem commissis carneis vinculis compedire, sed novas
creare singulas singulis suam, cuique nascenti, non aliquid facere dicitur,
quod ante non fecerat. Jam enim sexto die fecerat hominem ad imaginem suam,
quod utique secundum animam rationalem fecisse intelligitur. Hoc et nunc facit,
non instituendo quod non erat, sed multiplicando quod erat. Unde et illud verum
est, quod a rebus, quae non erant, instituendis requievit. Et hoc verum est,
quod non solum gubernando quae fecit, verum etiam aliquid non quod nondum, sed
quod jam creaverat, numerosius creando usque nunc operatur. Vel sic ergo vel
alio modo quolibet eximus ab eo, quod nobis objicitur de requie Dei ab operibus
suis, ne propterea non credamus nunc usque fieri animas novas, non ex illa una,
sed sicut illam unam.
13. "Nam quod dicitur, Quare facit animas eis, quos novit cito
morituros? Possumus respondere, parentum hinc peccata vel convinci, vel
flagellari. Possumus etiam recte illius moderationi ista relinquere, quem
scimus omnibus temporaliter transeuntibus rebus, ubi sunt etiam animalium ortus
et obitus, cursum ornatissimum atque ordinatissimum dare; sed nos ista sentire
non posse, quae si sentiremus, delectatione ineffabili mulceremur. Non enim
frustra per Prophetam, qui haec divinitus inspirata didicerat, dictum est de
Deo, Qui profert numerose saeculum (Is. 40. 26). Unde musica, id
est scientia sensusve bene modulandi, ad admonitionem magnae rei, etiam
mortalibus rationales habentibus animas Dei largitate concessa est. Unde si
homo faciendi carminis artifex novit quas quibus moras vocibus tribuat, ut
illud quod canitur, decedentibus ac succedentibus sonis, pulcherrime currat ac
transeat; quanto magis Deus. cujus sapientia, per quam fecit omnia, longe
omnibus artibus praeferenda est, nulla in naturis nascentibus et occidentibus
temporum spatia, quae tanquam syllabae ac verba ad particulas hujus saeculi
pertinent, in hoc labentium rerum tanquam mirabili cantico, vel brevius, vel
productius, quam modulatio praecognita et praefinita deposcit, praeterire
permittit? Hoc cum etiam de arboris folio dixerim, et de nostrorum numero
capillorum; quanto magis de hominis ortu et occasu, cujus temporalis vita
brevius productiusve non tenditur, quam Deus dispositor temporum novit
universitatis moderamini consonare?"
14. "Id etiam quod aiunt, omne quod in tempore coepit esse,
immortale esse non posse: quia omnia orta occidunt, et aucta senescunt, ut eo
modo credi cogant, animum humanum ideo esse immortalem, quod ante omnia tempora
sit creatus, non movet fidem nostram. Ut enim alia taceam, coepit esse in
tempore immortalitas carnis Christi, quae tamen jam non moritur, et mors ei
ultra non dominabitur (Rom. 6. 9)."
15. "Illud vero quod in libro adversus Ruffinum posuisti (Lib.
3, cap. ultimo), quosdam huic sententiae calumniari, quod Deum dare animas
adulterinis conceptibus videatur indignum, unde conantur adstruere meritis
gestae ante carnem vitae animas quasi ad ergastula hujus mundi juste posse
perduci, non me movet multa cogitantem, quibus haec possit calumnia refutari.
Et quod ipse respondisti, non esse vitium sementis in tritico quod furto
dicitur esse sublatum, sed in eo qui frumenta furatus est; nec idcirco terram
non debuisse gremio suo semina confovere, quia sator immunda ea projecerit
manu; elegantissima similitudo est. Quam et antequam legerem nullas mihi
objectio ista de adulterinis foetibus in hac quaestione faciebat angustias,
generaliter intuenti multa bona Deum facere, etiam de nostris malis nostrisque
peccatis. Animalis autem cujuscumque creatio, si habeat pium prudentemque
consideratorem, ineffabilem laudem Creatori excitat; quanto magis creatio non
cujuslibet animalis, sed hominis? Si autem causa creandi quaeritur, nulla
citius et melius respondetur, nisi quia omnis creatura Dei bona est. Et quid
dignius quam ut bona faciat bonus Deus, quae nemo potest facere nisi
Deus?"
16. "Haec et alia quae possum, sicut possum, dico adversus eos qui
hanc opinionem, qua creduntur animae sicut illa una singulis fieri, labefactare
conantur. Sed cum ad poenas ventum est parvulorum, magnis, mihi crede, coarctor
angustiis, nec quid respondeam prorsus invenio: non solum eas poenas dico, quas
habet post hanc vitam illa damnatio, quo necesse est trahantur, si de corpore
exierint sine Christianae gratiae sacramento, sed eas ipsas, quae in hac vita
dolentibus nobis versantur ante oculos; quas enumerare si velim, prius tempus
quam exempla deficient. Languescunt aegritudinibus, torquentur doloribus, fame
et siti cruciantur, debilitantur membris, privantur sensibus, vexantur ab
immundis spiritibus. Demonstrandum est utique, quomodo ista sine ulla sua mala
causa juste patiantur. Non enim dici fas est, aut ista ignorante Deo fieri, aut
eum non posse resistere facientibus, aut injuste ista vel facere vel
permittere. Numquidnam sicut animalia irrationabilia recte dicimus in usus dari
naturis excellentioribus, etsi vitiosis, sicut apertissime in Evangelio
videmus, porcos ad usum desideratum concessos esse daemonibus (Matth. 8. 22);
hoc et de homine recte possumus dicere? Animal est enim, sed rationale, etsi
mortale. Anima est rationalis in illis membris, quae tantis afflictionibus
poenas luit: Deus bonus est, Deus justus est, Deus omnipotens est; hoc dubitare
omnino dementis est. Tantorum ergo malorum, quae fiunt in parvulis, causa justa
dicatur. Nempe cum majores ista patiuntur [al. patiantur], solemus
dicere, aut sicut in Job merita examinari, aut sicut in Herode peccata puniri.
Et de quibusdam exemplis, quae Deus manifesta esse voluit, alia quae obscura
sunt homini conjectare conceditur, sed hoc in majoribus. De parvulis autem quid
respondeamus edissere, si poenis tantis nulla in eis sunt punienda peccata. Nam
utique nulla est in illis aetatibus examinanda justitia."
17. "De ingeniorum vero diversitate, imo absurditate, quid dicam;
quae quidem in parvulis latet, sed ab ipsis exordiis naturalibus ducta, apparet
in grandibus, quorum nonnulli tam tardi et obliviosi sunt, ut ne prima quidem
discere litterarum elementa potuerint: quidam vero tantae sunt fatuitatis, ut
non multum a pecoribus differant; quos moriones vulgo vocant. Respondetur
fortasse, corpora hoc faciunt. Sed numquid secundum hanc sententiam quam
defendi volumus, anima sibi corpus elegit, et in eligendo cum falleretur,
erravit? aut cum in corpus cogeretur intrare necessitate nascendi, alia corpora
praeoccupantibus animarum turbis, ipsa aliud non invenit, et sicut in
spectaculo aliquo locum, ita carnem non quam voluit, sed quam valuit,
occupavit? Numquid haec et talia vel dicere possumus, vel sentire debemus? Doce
igitur quid sentire, quid dicere debeamus, ut constet nobis ratio novarum
animarum singillatimque factarum singulis corporibus."
18. "Ego quidem non de ingeniis, sed saltem de poenis parvulorum,
quas in hac vita patiuntur, dixi, aliquid in libris illis de libero arbitrio
(Lib. 3. 23. n. 67). Quod quale sit, et cur mihi in ista, quam habemus
in manibus quaestione, non sufficiat, intimabo, et eum ipsum de tertio libro
locum excerptum his litteris inseram; nam ita se habet: De cruciatibus autem
corporis quibus affliguntur parvuli, quorum per aetatem nulla peccata sunt, si
animae quibus animantur, non prius quam ipsi homines esse coeperunt, major
querela et quasi misericors deponi solet, cum dicitur, Quid mali fecerunt, ut
ista paterentur? Quasi possit esse meritum innocentiae, ante quam quisque
nocere aliquid possit. Cum autem boni aliquid operatur Deus in emendatione
majorum, cum parvulorum suorum, qui eis cari sunt, doloribus ac mortibus
flagellantur, cur ista non fiant, quando cum transierint, pro non factis erunt,
in quibus facta sunt: propter quos autem facta sunt, aut meliores erunt, si
temporalibus incommodis emendati, rectius elegerint vivere: aut excusationem in
futuri judicii supplicio non habebunt, si vitae hujus angoribus, ad aeternam
vitam desiderium convertere noluerint? Quis autem novit quid parvulis, de
quorum cruciatibus duritia majorum contunditur, aut exercetur fides, aut
misericordia probatur: quis ergo novit quid ipsis parvulis in secreto
judiciorum suorum bonae compensationis reservet Deus? Quoniam quanquam nihil
recte fecerint, tamen nec peccantes aliquid ista perpessi sunt. Non enim
frustra etiam infantes illos, qui cum Dominus noster Jesus Christus necandus ab
Herode quaereretur, occisi sunt, in honorem Martyrum receptos commendat
Ecclesia."
19. "Haec tunc dixi, cum hanc ipsam de qua nunc agitur vellem
communire sententiam. Sicut enim paulo ante commemoravi, quaecumque illarum de
animae incarnatione quatuor opinionum vera esset, inculpatam substantiam
Creatoris, et a nostrorum peccatorum societate remotissimam nitebar ostendere.
Et ideo quaecumque illarum veritate posset convinci et repudiari, ad curam
intentionis meae, quam tunc habebam non pertinebat: quandoquidem cunctis
diligentiore disputatione discussis, quaecumque illarum recte vinceret
caeteras, me securissimo fieret, quando etiam secundum omnes id, quod agebam,
invictum persistere demonstrabam. Nunc vero unam volo, si possum, ratione recta
eligere ex omnibus: et propterea hujus ipsius, de qua nunc agimus defensionem,
in his, quae commemoravi de illo libro, verbis meis attentius intuens, validam
firmamque non video."
20. "Nam velut firmamentum ejus illud est, quod ibi dixi, Quis
autem novit quid parvulis, de quorum cruciatibus duritia majorum contunditur,
aut exercetur fides, aut misericordia probatur: quis, inquam, novit quid ipsis
parvulis in secreto judiciorum suorum bonae compensationis reservet Deus?
Sed hoc non immerito dici video de his, qui vel pro Christi nomine ac vera
religione tale aliquid etiam nescientes patiuntur, vel sacramento Christi jam
imbuti sunt, quia sine societate unius mediatoris liberari a damnatione non
possunt, ut possit eis, etiam pro illis malis, quae hic in diversis
afflictionibus pertulerunt, compensatio ista praestari. Nunc autem cum ista
quaestio non possit absolvi, nisi etiam de his parvulis respondeatur, qui post
gravissimos cruciatus sine sacramento Christianae societatis exspirant quae
circa eos compensatio cogitanda est, quibus insuper et damnatio praeparata est?
Nam et de baptismo parvulorum in eodem libro, non quidem sufficienter, sed
quantum illi operi satis esse videbatur, utcumque respondi, quod etiam
nescientibus, et fidem suam nondum habentibus prodest: non tamen de damnatione
eorum parvulorum, qui sine illo ex hac vita emigrant, tunc aliquid dicendum
putavi, quia non quod nunc agitur agebatur.
21. Sed ut omittamus et contemnamus ea, quae brevi tempore patiuntur,
nec transacta revocantur, numquid similiter contemnere possumus, quod per
unum hominem mors, et per unum hominem resurrectio mortuorum? Sicut enim in
Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur (1. Cor.
15, 21 et 22). Per hanc enim apostolicam, divinam, claramque sententiam,
satis evidenter elucet, neminem ire in mortem nisi per Adam, neminem ire in
vitam aeternam, nisi per Christum. Hoc est quippe omnes et omnes,
quia sicut omnes homines per primam, hoc est per carnalem generationem
pertinent ad Adam: sic omnes homines ad secundam, id est spiritalem
generationem veniunt, quicumque ad Christum perveniunt. Ideo ergo dictum est,
et hic omnes et ibi omnes, quia sicut omnes qui moriuntur,
nonnisi in Adam moriuntur: ita omnes qui vivificabuntur, nonnisi in Christo
vivificabuntur. Ac per hoc, QUISQUIS NOBIS dixerit, quemquam in resurrectione
mortuorum vivificari posse, nisi in Christo, tanquam pestis communis fidei
detestandus est. Item QUISQUIS DIXERIT, quod in Christo vivificabuntur etiam
parvuli, qui sine sacramenti ejus participatione de vita exeunt, hic profecto
et contra apostolicam praedicationem venit, et totam condemnat Ecclesiam, ubi
propterea cum baptizandis parvulis festinatur et curritur, quia sine dubio
creditur aliter eos in Christo vivificari omnino non posse. Qui autem non
vivificatur in Christo, restat ut in ea [al. eadem] condemnatione
maneat, de qua dicit Apostolus, Per unius delictum in omnes homines ad
condemnationem (Rom. 5. 18): Cui delicto obnoxios parvulos nasci, et
omnis credit Ecclesia, et ipse jam contra Jovinianum disputans, et exponens
Jonam Prophetam, sicut paulo ante commemoravi, fide veracissima definisti:
credo et in aliis locis opusculorum tuorum, quae vel non legi, vel in
praesentia non recordor, Hujus igitur damnationis in parvulis [al. parvulos]
causam requiro; quia neque animarum, si novae fiunt singulis singulae, video
esse ullum in illa aetate peccatum, nec a Deo damnari aliquam credo quam videt
nullum habere peccatum."
22. "An forte dicendum est, in parvulo carnem solam causam esse
peccati, novam vero illi animam fieri, qua secundum Dei praecepta vivente, in
adjutorio gratiae Christi, et ipsi carni edomitae ac subjugatae possit
incorruptionis meritum comparari. Sed quia in parvulo anima nondum id agere
potest, nisi Christi acceperit sacramentum, per hanc gratiam carni ejus
acquiritur, quod illius moribus nondum potuit. Si autem sine illo sacramento
anima parvuli exierit, ipsa quidem in aeterna vita erit, unde eam nullum
peccatum potuit separare: caro vero ejus non resurget in Christo, non percepto
ante mortem illius sacramento?"
23. "Hanc opinionem nunquam audivi, nunquam legi. Sed plane audivi
et credidi, propter quod et locutus sum, quia venit hora, quando omnes qui
in monumentis sunt, audient vocem ejus: et procedent qui bene fecerunt, in
resurrectionem vitae (Joan. 5. 28). Ipsa est de qua dicitur, et
per unum hominem resurrectio mortuorum (1. Cor. 15. 21): Ipsa est
qua in Christo omnes vivificabuntur. Qui autem male egerunt, in
resurrectionem judicii. Quid hic ergo de illis infantibus intelligendum
est, qui prius quam possent agere vel bene vel male, sine baptismo corpore
exuti sunt? Nihil hic de talibus dictum est. Sed si caro eorum ideo non
resurget, quia nec boni aliquid fecerunt, nec mali; nec illorum resurrectura
est, qui percepta baptismi gratia, in illa aetate defuncti sunt, in qua nihil
bene vel male agere potuerunt. Si autem illi inter sanctos resurgent, id est inter
eos qui bene egerunt; inter quos et illi resurrecturi sunt, nisi inter eos qui
male egerunt, ne aliquas humanas animas credamus corpora sua non recepturas,
sive in resurrectionem vitae, sive in resurrectionem judicii? Quae sententia
prius quam refellatur, ipsa novitate jam displicet. Deinde quis ferat, si
credant se illi, qui ad baptismum cum suis parvulis currunt, propter carnes
[al. carnem] eorum, non propter animas currere? Beatus quidem Cyprianus
non aliquod decretum condens novum, sed Ecclesiae fidem firmatissimam [al. firmissimam]
servans, ad corrigendum eos, qui putabant ante octavum diem nativitatis non
esse parvulum baptizandum, non carnem, sed animam dixit non esse perdendam;
et mox natum, rite baptizari posse, cum suis quibusdam coepiscopis censuit."
24. "Sed contra Cypriani aliquam opinionem, ubi quod videndum
fuit, fortasse non vidit, sentiat quisque quod libet; tantum contra apostolicam
manifestissimam fidem nemo sentiat, quae ex unius delicto omnes in
condemnationem duci praedicat: ex qua condemnatione non liberat, nisi gratia
Dei per Jesum Christum Dominum nostrum, in quo uno omnes vivificantur,
quicumque vivificantur. Contra Ecclesiae fundamentum morem nemo sentiat, ubi ad
baptismum, si propter sola parvulorum corpora curreretur, baptizandi
offerrentur et mortui."
25. "Quae cum ita sint, quaerenda causa est, atque reddenda, quare
damnentur [al. damnantur] animae, quae novae creantur singulis quibusque
nascentibus, si praeter Christi sacramentum parvuli moriantur. Damnari enim
eas, si sic de corpore exierint, et sancta Scriptura, et sancta est testis
Ecclesia. Unde illa de animarum novarum creatione sententia, si hanc fidem
fundatissimam non oppugnat, sit et mea: si oppugnat, non sit et tua."
26. "Nolo mihi dicatur, pro hac sententia debere accipi quod
scriptum est, Qui finxit spiritum hominis in ipso (Zach. 12. 1),
et Qui finxit singillatim corda eorum (Psal. 32. 15). Aliquid
fortissimum atque invictissimum requirendum est, quod nos non cogat Deum
credere ullarum animarum sine culpa aliqua damnatorem. Nam vel tantumdem valet,
vel plus est forsitan creare, quam fingere, et tamen scriptum est Cor mundum
crea in me Deus (Ps. 50. 12). Nec ideo putari potest, animam hoc
loco optare se fieri. prius quam aliquid esset: Sicut ergo jam existens creatur
innovatione justitiae, sic jam existens fingitur conformatione doctrinae. Nec
illud quod in Ecclesiaste scriptum est, Tunc convertetur in terram pulvis
sicut fuit, et spiritus revertetur ad Dominum qui dedit illum (Eccl. 12.
7): istam confirmat sententiam, quam volumus esse nostram. Plus enim hoc
suffragatur eis, qui ex una putant omnes esse animas. Nam sicut convertitur,
inquiunt, pulvis in terram, sicut fuit; et tamen caro, de qua hoc dictum est,
ad hominem non revertitur, ex quo propagata est, sed ad terram, unde primus
homo factus est: sic et spiritus ex illius unius spiritu propagatus, non tamen
ad eum revertitur; sed ad Dominum, a quo illi datus est. Verum quia hoc
testimonium ita pro istis sonat, ut non omni modo huic opinioni, quam defendi
volo, videatur esse contrarium, admonendam tantum credidi prudentiam tuam, ne
talibus testimoniis ex his angustiis me coneris eruere. Nam licet nemo faciat
optando, ut verum sit quod verum non est: tamen si fieri posset, optarem ut
haec sententia vera esset: sicut opto, ut si vera est, abs te liquidissime
atque invictissime defendatur."
27. "Haec autem difficultas etiam illos sequitur, qui jam
existentes alibi animas, et ab initio divinorum operum praeparatas, a Deo mitti
opinantur in corpora. Nam et ab his hoc idem quaeritur, Si animae inculpatae
obedienter veniunt, quo mittuntur; cur in parvulis, si non baptizati vitam
istam finierint, puniuntur? Eadem prorsus in utraque sententia difficultas est.
Illi sibi videntur de hac facilius exire quaestione, qui animas asseverant pro
meritis vitae prioris, singulas singulis corporibus implicari. Hoc enim putant
esse in Adam mori, in carne scilicet, quae propagata est ex Adam, supplicia
pendere: a quo reatu, inquiunt, gratia Christi liberat pusillos cum magnis. Hoc
quidem recte, veraciter, optimeque, quod gratia Christi liberat a reatu
peccatorum pusillos cum magnis. Sed in alia superiore vita peccare animas, et
inde praecipitari in carceres carneos, non credo, non acquiesco, non consentio.
Primo, quoniam nescio per quos circuitus fieri id aiunt isti: ut post nescio
quanta volumina saeculorum iterum ad istam sarcinam corruptibilem [al. corruptibilis]
carnis, et supplicia pendenda redeundum sit: qua opinione quid horribilius
cogitari possit ignoro. Deinde quis tandem justus defunctus est, de quo non, si
isti vera dicunt, solliciti esse debeamus, ne in sinu Abrahae peccans, in
flammas illius divitis dejiciatur? Cur enim non et post hoc corpus peccari
possit, si et ante potuit? Postremo et longe aliud est in Adam peccasse. Unde dicit
Apostolus: In quo omnes peccaverunt (Rom. 5. 12): et aliud est
extra Adam, nescio ubi peccasse: et ideo in Adam, id est, in carnem quae ex
Adam propagata est, tanquam in carcerem trudi. Illam vero opinionem, quod ex
una fiant omnes animae, nec discutere volo, nisi necesse sit. Atque utinam ista
de qua nunc agimus, si vera est, sic abs te defendatur, ut hoc jam necesse non
sit."
28. "Quamvis autem desiderem, rogem, votis ardentibus exoptem et
expetam, ut per te mihi Dominus hujus rei auferat ignorantiam: tamen si, quod
absit, minime meruero, patientiam mihi petam a Domino Deo nostro: in quem si
credimus, ut si aliqua nobis non aperiat etiam pulsantibus, nullo modo adversus
eum murmurare debeamus. Memini prius ipsis Apostolis dictum: Multa habeo
vobis dicere, sed non potestis illa portare modo (Jean. 16. 12). In
his, quantum ad me attinet, etiam hoc deputem. Nec qui hoc sciam me indigner
indignum, ne hoc ipso etiam convincar indignior. Multa enim alia similiter
nescio, quae commemorare vel enumerare non possum. Et hoc tolerabiliter
ignorarem, nisi metuerem, ne aliqua istarum opinionum contra illud quod
firmissima fide retinemus, incautis obreperet mentibus. Sed antequam sciam,
quaenam earum potius eligenda sit, hoc me non temere sentire profiteor, eam
quae vera est, non adversari robustissimae ac fundatissimae fidei, qua Christi
Ecclesia nec parvulos homines recentissime natos a damnatione credit, nisi per
gratiam nominis Christi, quam in suis sacramentis commendavit, posse
liberari."
Epistola CXXXII
(alias inter Hieronymianas non adnumerata; scripta eodem tempore ac
superior)
Augustini ad Hieronymum seu liber de sententia Jacobi
Consuluit de loco ex Jacobi epist. 2. 10. Qui offenderit in uno,
factus est omnium reus, multaque admiscet de Stoicis, qui docebant omnia
peccata esse paria: et quisquis haberet unam virtutem, habere omnes; qui
careret una, nullam habere.
1. Quod ad te scripsi, honorande mihi in Christo frater Hieronyme,
quaerens de anima humana, si nascentibus singulis, novae singulae nunc usque fiunt
[al. fiant], ubi peccati vinculum contrahant, quod per sacramentum gratiae
Christi, etiam in infantibus recenter natis solvendum esse non dubitamus, cum
in non parvum volumen procederet, nolui ulla alia onerare quaestione: sed quod
urget acrius, multo minus est negligendum. Proinde quaeso, et per Deum obsecro,
ut exponas mihi quod multis existimo profuturum: aut si jam vel abs te, vel ab
alio aliquo expositum habes, dirigas nobis, quomodo accipiendum sit, quod in
epistola Apostoli Jacobi scriptum est: Quicumque enim totam Legem
servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus (Jac. 2. 10). Quae
res talis ac tanta est, ut quod hinc tibi non jam olim scripsi, multum me
poeniteat.
2. De agenda namque praesenti vita, quomodo ad vitam perveniamus aeternam,
non de praeterita perscrutanda, quam penitus demersit oblivio, sicut est illud
quod de anima quaerendum putavi, haec vertitur quaestio. Eleganter autem dictum
esse narratur, quod huic rei satis apte convenit. Cum quidam ruisset in puteum,
ubi aqua tanta erat, ut eum magis exciperet, ne moreretur, quam suffocaret, ne
loqueretur: accessit alius, et eo viso admirans, ait, Quomodo huc cecidisti? At
ille: Obsecro, inquit, cogita quomodo hinc me liberes, non quomodo huc
ceciderim, quaeras. Ita quoniam fatemur, et fide Catholica tenemus, de reatu
peccati tanquam de puteo etiam parvuli infantis animam Christi gratia
liberandam, satis est ei quod modum quomodo salva fiat, novimus, etiam si
nunquam quomodo in malum illud devenerit, noverimus. Sed ideo putavi esse
quaerendum, ne forte ex illis opinionibus incarnationis animae aliquam teneamus
incautius, quae liberandam prorsus animam parvuli contradicat: negans eam esse
in isto malo. Hoc igitur firmissime retento, quod anima parvuli de reatu
peccati liberanda est, nec alio modo liberanda, nisi gratia Dei per Jesum
Christum Dominum nostrum: si possumus etiam ipsius mali causam et originem
nosse, vaniloquis non disputatoribus, sed litigatoribus paratius instructiusque
resistimus. Si autem non possumus, non quia latet miseriae principium, ideo
pigrescere misericordiae debet officium. Adversus eos autem qui sibi videntur
scire quod nesciunt, hoc tutiores sumus, quod hanc ignorantiam nostram non
ignoramus. Aliud est enim, quod nescire malum est: aliud quod sciri vel non
potest, vel non opus est, vel ad vitam quam quaerimus, indifferens est. Hoc
vero quod de litteris Apostoli Jacobi nunc requiro, in hac ipsa qua vivimus, et
ut semper vivamus Deo placere studemus, actione versatur.
3. Quomodo igitur intelligendum est, obsecro te, Quicumque totam
Legem servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus? (Jac. 2.
10). Itane qui furtum fecerit, imo vero qui dixerit diviti, Sede
hic: pauperi autem, Tu sta illic, et homicidii, et adulterii, et
sacrilegii reus est? Quod si non est, quomodo qui in uno offendat, factus est
omnium reus? An illud quod dixit de divite et paupere, ad ista non pertinet,
quorum si quis in uno offenderit, fiet [al. factus est] omnium reus? Sed
recolendum est, unde venerit illa sententia, et quae illam superiora
pepererint, quibusque connexa dependeat. Fratres mei nolite, inquit,
in personarum acceptione habere fidem Domini nostri Jesu Christi gloriae.
Etenim si introierit in conventum vestrum vir annulum aureum habens in veste
candida: introierit autem et pauper in sordido habitu, et intendatis in eum qui
indutus est veste praeclara, et dicatis ei, Tu sede hic bene; pauperi autem
dicatis, Tu sta illic, aut, sede sub scabello pedum meorum, nonne judicatis
apud vosmetipsos, et facti estis judices cogitationum iniquarum? Audite,
fratres carissimi, nonne Deus elegit pauperes in hoc mundo, divites in fide, et
haeredes regni, quod repromisit Deus diligentibus se? Vos autem exhonorastis
pauperem, propter illum scilicet, cui dictum est: Tu sta illic: cum
habenti anulum aureum dictum esset, Tu sede hic bene. Ac deinde
sequitur, eamdem ipsam sententiam latius versans, et explicans: Nonne, inquit,
divites per potentiam opprimunt vos, et trahunt ad judicia? Nonne ipsi
blasphemant bonum nomen, quod invocatum est super vos? Si quidem legem
perficitis regalem secundum Scripturam, Diliges proximum tuum sicut teipsum,
benefacitis. Si autem accipitis personas, peccatum operamini, redarguti a Lege
quasi transgressores. Vide quemadmodum transgressores legis appellat, qui dicunt
diviti, Sede hic, et pauperi, Sta illic. Unde ne putarent
contemptibile esse peccatum, in hac una re Legem transgredi, secutus adjunxit:
Quicumque totam Legem servaverit, offendat autem in uno, factus est omnium
reus. Qui enim dixit, Non moechaberis, dixit et, Non occides. Quod si non
occidis [al. occides], moecharis autem, factus es transgressor Legis; propter
id quod dixerat, Redarguti a Lege, quasi transgressores. Quae cum ita
sint, consequens videtur, (nisi alio modo intelligendum ostendatur,) ut qui
dixerit diviti, Sede hic, et pauperi, Sta illic, huic non
honorem, quem illi deferens, et idololatra, et blasphemus, et adulter, et
homicida, et ne (quod longum est) cuncta commemorem, reus omnium criminum
judicandus sit. Offendens quippe in uno, factus est omnium reus.
4. At enim qui unam virtutem habet, omnes habet, et qui unam non
habet, nullam habet. Hoc si verum est, confirmatur ista sententia. Sed ego eam
exponi volo, non confirmari, quae per seipsam apud nos omnibus philosophorum
auctoritatibus firmior est. Et illud quidem de virtutibus, et vitiis, si
veraciter dicitur, non est consequens, ut propter hoc omnia peccata sint paria.
Nam illud de inseparabilitate virtutum, nisi forsitan fallor, tamen si verum
memini, quod vix memini, omnibus philosophis placuit, qui easdem
virtutes, agendae vitae necessarias esse dixerunt. Hoc autem de parilitate
peccatorum soli Stoici ausi sunt disputare contra omnem sensum generis humani;
quam eorum vanitatem in Joviniano illo qui in hac sententia Stoicus erat, in aucupandis
autem et defensandis voluptatibus, Epicureus, de Scripturis sanctis
dilucidissime convicisti (contra Jovinian. lib. 2). In qua tua
suavissima, et praeclarissima disputatione satis evidenter apparuit, non
placuisse auctoribus nostris, vel ipsi potius quae per eos locuta est,
veritati, omnia esse paria peccata. Quomodo autem fieri possit, ut etiam si hoc
de virtutibus verum est, non tamen ideo cogamur fateri aequalitatem omnium
peccatorum, quantum possum, adjuvante Domino, aperire conabor. Quod si effecero,
approbabis, ubi vero causae defuero, tu supplebis.
5. Virtutum catena. — Certe hinc persuadent, qui unam virtutem
habuerit, habere omnes, et omnes deesse cui una defuerit; quod prudentia nec
ignava, nec injusta nec intemperans potest esse; nam si aliquid horum fuerit,
prudentia non erit. Porro si prudentia tunc erit, si et fortis, et justa, et
temperans sit, profecto ubi fuerit, secum habet caeteras. Sic et fortitudo
imprudens esse non potest vel intemperans vel injusta. Sic et temperantia necesse
est, ut prudens fortis et justa sit. Sic et justitia non est, nisi sit prudens,
fortis, et temperans. Ita ubi est una vera aliqua earum, et aliae similiter
sunt. Ubi autem aliae desunt, vera una illa non est, etiam si aliquo modo
similis esse videatur.
6. Vitia manifesta, et palliata. — Sunt enim, ut scis, quaedam vitia
virtutibus aperta discretione contraria, ut imprudentia prudentiae. Sunt autem
quaedam tantum quia vitia sunt, ideo contraria, quadam tamen specie fallaci
similia, ut eidem prudentiae non imprudentia, sed astutia. Nunc enim eam dico
astutiam, quae usitatius in malitiosis intelligi et vocari solet; non sicut
nostra loqui Scriptura consuevit, quae saepe astutiam in bono ponit. Unde,
estote astuti, ut serpentes (Matth. 10. 16); et illud Ut et innocentibus
det astutiam (Prov. 1. 4). Quanquam et apud illos Romanae linguae
disertissimus dixerit: Neque illi tamen ad cavendum dolus aut astutia
deerant; astutiam ponens in bono, sed apud illos rarissimum, apud nostros
frequentissimum est. Itemque in partibus temperantiae, apertissimae contraria
est effusio parcimoniae. Ea vero quae tenacitas dici vulgo solet, vitium quidem
est, tamen parcimoniae simile, non natura, sed fallacissima specie. Item
dissimilitudine manifesta contraria est injustitia justitiae. Solet autem quasi
imitari justitiam vindicandi se libido, sed vitium est. Ignavia fortitudini
perspicue contraria est: duritia vero distat natura, fallit similitudine.
Constantia pars quaedam virtutis est, ab hac inconstantia longe abhorret, et
indubie contrasistit: pertinacia vero constantia dici affectat, et non est,
quia illa est virtus, hoc [al. haec] vitium.
7. Ut ergo non iterum haec eadem commemorare necesse sit, exempli
gratia ponamus aliquid, unde possint caetera intelligi, Catilina, ut de illo scripserunt,
qui nosse potuerunt, frigus, sitim, famem ferre poterat, eratque patiens
inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam credibile est, ac per hoc, et
sibi, et suis magna praeditus fortitudine videbatur. Sed haec fortitudo prudens
non erat, mala enim pro bonis eligebat. Temperans non erat, corruptelis enim
turpissimis faedabatur. Justa non erat, nam contra patriam conjuraverat. Et
ideo nec fortitudo erat, sed duritia sibi, ut stultos falleret, nomen
fortitudinis imponebat. Nam si fortitudo esset, non vitium, sed virtus esset.
Si autem virtus esset, a caeteris virtutibus tanquam inseparabilibus comitibus
nunquam relinqueretur.
8. Quapropter dum quaeritur etiam de vitiis, utrum ipsa similiter
omnia sint, ubi unum erit; aut nulla sint, ubi unum non erit, laboriosum est id
ostendere, propterea quia uni virtuti duo vitia opponi solent, et quod aperte
contrarium est, et quod specie similitudinis adumbratur. Unde illa Catilinae,
quia fortitudo non erat, quae esset, cum secum virtutes alias non habebat, facilius
videbatur. Quod vero ignavia fuerit, ubi exercitatio quaslibet gravissimas
molestias perpetiendi atque tolerandi, supra quam cuiquam credibile est, fuit,
aegre persuaderi potest. Sed forte acutius intuentibus ignavia apparet ipsa
duritia, quia laborem bonorum studiorum, quibus vera acquiritur fortitudo,
neglexerat. Verumtamen quia sunt audaces qui timidi non sunt, et rursus timidi
quibus abest audacia, cum sit utrumque vitium, quoniam qui vera virtute fortis
est, nec temere audet, nec inconsulte timet, cogimur fateri vitia plura esse
virtutibus.
9. Unde aliquando vitium vitio tollitur, ut amore laudis amor
pecuniae. Aliquando unum cedit, ut plura succedant, velut qui ebriosus fuerit,
si modicum biberit, et tenacitatem, et ambitionem didicerit. Possunt
itaque vitia etiam cedere vitiis succedentibus, non virtutibus, et ideo plura
sunt. Virtus vero quo una ingressa fuerit, quoniam secum caeteras ducit,
profecto vitia cedent omnia quaecumque inerant. Non enim omnia inerant, sed
aliquando totidem, aliquando plura paucioribus, vel pauciora pluribus
succedebant.
10. Haec utrum ita se habeant, diligentius inquirendum est. Non enim
et ista divina sententia est qua dicitur: Qui unam virtutem habuerit, omnes
habet; eique nulla inest, cui una defuerit: sed hominibus hoc visum est, multum
quidem ingeniosis, studiosis, sed tamen hominibus. Ego vero nescio quemadmodum
dicam. Non dico virum a quo denominata dicitur virtus, sed etiam mulierem quae
viro suo servat thori fidem, si hoc faciat propter praeceptum et promissum,
eique primitus sit fidelis, non habere pudicitiam, aut pudicitiam nullam vel
parvam esse virtutem. Sic et maritum qui hoc idem servat uxori. Et tamen sunt
plurimi tales, quorum sine aliquo peccato esse neminem dixerim, et utique illud
qualecumque peccatum ex aliquo vitio venit. Unde pudicitia conjugalis in viris
feminisque religiosis, cum proculdubio virtus sit, non enim aut nihil aut
vitium est, non tamen secum habet omnes virtutes. Nam si omnes ibi essent,
nullum esset vitium: si nullum vitium, nullum omnino peccatum. Qui autem sine
aliquo peccato est? Quis ergo sine aliquo vitio, id est, fomite quodam vel
quasi radice peccati, cum clamet qui supra pectus Domini recumbebat: Si
dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus (1. Joan. 1. 8),
et veritas in nobis non est? Neque hoc apud te diutius agendum est, sed
propter alios qui forte hoc legerint, dico. Nam tu quidem in eodem ipso opere
splendido contra Jovinianum, etiam hoc de Scripturis sanctis diligenter
probasti: ubi etiam ex hac ipsa epistola: cujus verba sunt, quorum nunc
intellectum requirimus posuisti quod scriptum est: In multis enim
offendimus omnes (Jac. 3. 2). Non enim ait, offenditis, sed
offendimus omnes, cum Christi loqueretur Apostolus, et cum hoc loco dicat:
Quicumque autem totam Legem servaverit, offendat autem in uno, factus est
omnium reus (Jac. 2. 10). Ibi non in uno, sed in multis, nec quosdam,
sed omnes dicit offendere.
11. Absit autem ut quisquam fidelis existimet tot millia servorum
Christi, qui veraciter dicunt se habere peccatum, ne seipsos decipiant, et
veritas in eis non sit, nullam habere virtutem, cum virtus magna sit sapientia.
Dixit autem, ipsa sapientia, homini, Ecce pietas est sapientia (Job
28. 28. juxta LXX). Absit ergo ut dicamus tot ac tantos fideles et pios
homines, Dei non habere pietatem, quam Graeci vel εὐσέβειαν,
vel expressius et plenius θεοσέβειαν
vocam. Quid autem pietas est, nisi Dei cultus? ET UNDE ILLE COLITUR NISI
CARITATE? Caritas igitur de corde puro et conscientia bona, et fide non ficta,
magna et vera virtus est, quia ipsa est finis praecepti. Merito dicta est
fortis, sicut mors (Cant. 2. 6), sive quia nemo eam vincit, sicut
mortem: sive quia in hac vita usque ad mortem est mensura caritatis, sicut
Dominus ait: Majorem hac caritatem nemo habet, quam ut animam suam ponat
quis pro amicis suis (Joan. 15. 13): sive potius, quia sicut mors
animam avellit a sensibus carnis, sic caritas a concupiscentiis carnalibus.
Huic subservit scientia, cum est utilis: nam sine illa inflat. Quod vero illa
aedificando impleverit, nihil ibi ista inane quod inflet inveniet. Utilem porro
scientiam definiendo monstravit: ubi cum dixisset, Ecce pietas est
sapientia, continuo subjunxit: Abstinere vero a malis, scientia est (Job
28. 28). Cur ergo non dicimus, qui hanc virtutem habet, habere omnes:
cum plenitudo Legis, sit caritas (Rom. 13. 10)? An quanto magis
est in homine, tanto magis est virtute praeditus: quanto autem minus, tanto
minus inest virtus ei; quia ipsa est virtus: et quanto minus est virtus, tanto
majus est vitium? Ubi ergo illa plena et perfecta erit, nihil ex vitio
remanebit.
12. Proinde mihi videntur Stoici falli, quia proficientem hominem in
sapientia, nolunt omnino habere sapientiam: sed tunc habere, cum in ea omnino
perfectus fuerit: non quia illum provectum negant, sed nisi ex profundo quodam
emergendo repente emicet in auras sapientiae liberas, nulla ex parte esse
sapientem. Sicut enim nihil interest ad hominem praefocandum, utrum aqua
stadiis multis super se habeat altam, aut uno palmo, aut digito: sic illos qui
tendunt ad sapientiam, proficere quidam dicunt, tanquam ab imo surgentes
gurgitis in aerem: sed nisi totam stultitiam, velut opprimentem aquam,
proficiendo velut emergendo evaserint, non habere virtutem, nec esse sapientes.
Ubi autem evaserint, mox habere totam, nec quidquam stultitiae remanere, unde
omnino ullum peccatum possit exsistere.
13. "Haec similitudo ubi stultitia, velut aqua, et sapientia,
velut aer ponitur: ut animus a praefocatione stultitiae, tanquam emergens in sapientiam
rerepente respiret: non mihi videtur satis accommodata nostrarum Scripturarum
auctoritati: sed illa potius, ut vitium vel stultitia tenebris: luci autem
virtus et sapientia comparetur, quantum ista similia de corporalibus ad
intelligibilia duci possunt. Non itaque sicut de aquis in aerem surgens, ubi
earum summum transierit, repente quantum sufficit inspiratur, sed sicut de
tenebris in lucem procedens, paulatim progrediendo illuminatur. Quod donec
plenissime fiat, jam eum tamen dicimus, tanquam de abditissima spelunca
egredientem, vicinia lucis afflatum, tanto magis, quanto magis propinquat
egressui: ut illud quod in eo lucet, sit utique ex lumine quo progreditur;
illud autem quod adhuc obscurum est, sit ex tenebris unde egreditur. Itaque et non
justificabitur in conspectu Dei omnis vivens (Psal. 142. 2), et
tamen justus ex fide vivit (Abac. 2. 4). Et induti sunt sancti
justitia (Job 29. 14), alius magis, alius minus. Et nemo hic vivit
sine peccato, et hoc alius magis, alius minus. Optimus autem est qui
minimum."
14. "Sed quid ego tanquam oblitus, cui loquor, doctori similis
factus sum, cum proposuerim qui abs te discere velim? Sed quia de peccatorum
parilitate, unde in id quod agebam incidit quaestio, examinandam tibi
sententiam meam promere statueram, jam eam tandem aliquando concludam. Quia et
si verum est, eum qui habet unam, omnes habere virtutes, eum qui unam non
habet, nullam habere, nec sic peccata sunt paria, quia ubi virtus nulla est,
nihil quidem rectum est, nec tamen ideo non est pravo pravius, distortoque
distortius. Si autem quod puto esse verius, sacrisque litteris congruentius,
ita sunt animae intentiones, ut corporis membra non quod videantur locis, sed
quod sentiantur affectibus, et aliud illuminantur amplius, aliud minus, aliud
omnino caret lumine, et tenebroso inumbratur obstaculo, profecto ita ut
quisquis illustratione piae caritatis affectus est, in alio actu magis, in alio
minus, in aliquo nihil, sic potest dici habere aliam, et aliam non habere,
aliam magis, aliam minus habere virtutem. Nam et major est, in isto caritas,
quam in illo, recte possumus dicere; et aliqua in isto, nulla in illo, quantum
pertinet ad caritatem quae pietas est, et in ipso uno homine quod majorem
habeat pudicitiam, quam patientiam, et majorem hodie quam heri, si proficit, et
adhuc non habeat continentiam, et habeat non parvam misericordiam."
15. "Et ut generaliter breviterque complectar, quam de virtute
habeam [al. habeo] notionem, quod ad recte vivendum attinet, VIRTUS EST
CARITAS, qua id quod diligendum est, diligitur. Haec in aliis major, in aliis
minor, in aliis nulla est, plenissima vero quae jam non possit augeri, quamdiu
homo hic vivit, est in nemine: quamdiu autem augeri potest, profecto illud quod
minus est quam debet, ex vitio est. Ex quo vitio non est justus in terra, qui
faciat bonum, et non peccet. Ex quo vitio non justificabitur in conspectu Dei
omnis vivens. Propter quod vitium, si dixerimus, quia peccatum non habemus,
nosmetipsos seducimus, et veritas in nobis non est (1. Joan. 1. 8).
Propter quod etiam, quantumlibet profecerimus, necessarium est nobis dicere, Dimitte
nobis debita nostra (Matth. 6. 12), cum jam omnia in baptismo,
dicta, facta, cogitata dimissa sint. Videt itaque, qui recte videt, unde et
quando et ubi speranda sit illa perfectio, cui non sit quod adjici possit? Si
autem praecepta non essent, non utique esset ubi se homo certius inspiceret et
videret unde averteretur, quo conaretur, quare gratularetur, quid precaretur.
Magna est ergo utilitas praeceptorum, si libero arbitrio tantum detur, ut
gratia Dei amplius honoretur."
16. Solutio quaestionis. — "Quae si ita se habent, unde
fiet omnium reus, si in uno offendat, qui totam Legem servaverit? An forte quia
plenitudo Legis caritas est (Rom. 13. 10), qua Deus proximusque
diligitur, in quibus praeceptis caritatis, tota Lex pendet et Prophetae (Matth.
22. 40), merito fit reus omnium, qui contra illam facit, in qua pendent
omnia? Nemo autem peccat, nisi adversus illam faciendo, quia non adulterabis,
non homicidium facies, non furaberis, non concupisces, et si quod aliud est
mandatum, in hoc sermone recapitulatur, in eo quod est, diliges proximum tuum
tanquam teipsum. Dilectio proximi malum non operatur. Plenitudo autem Legis
est caritas (Rom. 13. 9. 10). Nemo autem diligit proximum, nisi
diligens Deum, et hoc quantum potest proximo impendat, quem diligat [al. diligit]
tanquam seipsum, ut et ille diligat Deum, quem si ipse non diligit, nec se, nec
proximum diligit. Ac per hoc qui totam Legem servaverit, si in uno offenderit,
fit omnium reus; quia contra caritatem facit, unde tota Lex pendet. Reus itaque
fit omnium, faciendo contra eam, in qua pendent omnia."
17. "Cur ergo non dicantur paria peccata? An forte quia magis
facit contra caritatem, qui gravius peccat, minus, qui levius? Et hoc ipso quod
admittit, fit quidem omnium reus, sed gravius peccans, vel in pluribus peccans,
magis reus; levius autem vel in paucioribus peccans, minus reus: tanto majore
scilicet reatu, quanto amplius, tanto minore, quanto minus peccaverit: tamen
etiam si in uno offenderit, reus est omnium, quia contra eam facit, in qua
pendent omnia? Quae si vera sunt, eo modo et illud absolvitur, quod ait homo
etiam apostolicae gratiae:" In multis enim offendimus omnes (Jac.
3. 2). "Omnes enim offendimus, sed unus gravius, alius levius. Quanto
quisque gravius leviusque peccaverit, tanto in peccato committendo major,
quanto in diligendo Deo et proximo minor. Et rursus tanto minor in peccati
perpetratione, quanto major in Dei et proximi dilectione. Tanto itaque plenior
iniquitatis, quanto inanior caritatis. Et tunc perfecti sumus in caritate,
quando nihil restat ex infirmitate.
18. "Nec sane quantum arbitror putandum est leve esse peccatum in
personarum acceptione, habere fidem Domini nostri Jesu Christi, si illam
distantiam sedendi ac standi ad honores Ecclesiasticos referamus. Quis enim
ferat eligi divitem ad sedem honoris Ecclesiae, contempto paupere instructiore,
atque sanctiore? Si autem de quotidianis consessibus loquitur, quis non hinc
[al. hic] peccat, si tamen peccat, nisi cum apud seipsum intus ita
judicat, ut ei tanto melior, quanto ditior illo esse videatur. Hoc enim videtur
significasse cum dicit:" Nonne judicatis apud vosmetipsos, et facti
estis judices iniquarum cogitationum (Jac. 2. 4.)?"
19. "Lex itaque libertatis lex caritatis est, de qua dicit."
Si tamen perficitis legem regalem, secundum Scripturas, diliges proximum [al. proximum
tuum] sicut teipsum, bene facitis. Si autem personas accipitis, peccatum
operamini, redarguti a Lege, tanquam transgressores. "Et post illam
sententiam ad intelligendum difficillimam de qua satis dixi, quod dicendum
putavi, eamdem legem libertatis commemorans:" Sic loquimini,
inquit, et sic facite: sicut per legem libertatis incipientes judicari (Jac.
2. 12). "Et quoniam quid Paulo ante dixerit, novit:" quoniam
in multis offendimus omnes: "suggerit dominicam tanquam quotidianis
quotidianam, etsi levioribus, tamen vulneribus medicinam." Judicium
enim, inquit, sine misericordia illi, qui non facit misericordiam (Ibid.
13). "Hinc enim et Dominus:" Dimittite, inquit, et
dimittetur vobis: date, et dabitur vobis (Luc. 6. 37). Superexsultat
autem misericordia judicio (Jac. 2. 13); "non dictum est,
vincit misericordia judicium, non enim est adversa judicio, sed"
superexsultat: "quia plures per misericordiam colliguntur, sed qui
misericordiam praestiterunt. Beati enim misericordes, quia ipsis miserebitur
Deus (Matth. 5. 7)."
20. "Et hoc utique justum est, ut dimittatur eis, quia dimiserunt,
et detur eis, quia dederunt. Inest quippe Deo et misericordia judicanti, et
judicium miseranti, propter quod ei dicitur, "Misericordiam et judicium
cantabo tibi Domine (Ps. 100. 1)." Nam quisquis velut nimium
justus, judicium sine misericordia, quasi securus expectat, iram justissimam
provocat, quam timens ille dixit: "Ne intres in judicium cum servo tuo (Ps.
142. 2)." Unde dicitur populo contumaci: "Quid vultis mecum
judicio contendere (Jer. 2. 29)?" Cum enim rex justus sederit in
throno, quis gloriabitur castum se habere cor? Aut quis gloriabitur mundum se
esse a peccato (Prov. 20. 8. et 9.)? Quae igitur spes est, nisi
superexsultet misericordia judicio? Sed erga illos qui misericordiam fecerunt,
veraciter dicendo, Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus (Matth. 6. 12):
et sine murmuratione dando: hilarem enim datorem diligit Deus (2. Cor. 9. 7).
"Denique sanctus Jacobus jam ex isto loco de misericordiae operibus
loquitur, ut quos vehementer illa sententia terruerat, consoletur, cum admonet,
quomodo etiam quotidiana peccata, sine quibus hic non vivitur, quotidianis
remediis expientur, ne homo qui cum in uno offenderit, fit omnium reus (Jac.
5. 16), in multis offendendo, quia in multis offendimus omnes, propter
magnum aggerem reatus sui, minutatim collectum, ad tribunal tanti judicis
perveniat, et eam quam non fecit misericordiam non inveniat; sed potius
dimittendo atque dando mereatur sibi dimitti peccata, reddique promissa."
21. "Multa dixi quibus tibi taedium fortassis inferrem, qui haec
tamen quae approbas, non exspectas discere, quod ea docere consuevisti. Si quid
autem est in eis, quantum ad rem ipsam pertinet: nam quali eloquio explicata
sint, non nimis curo. Si quid ergo in eis est, quod eruditionem offendat tuam,
quaeso ut rescribendo admoneas, et me corrigere non graveris. Infelix est enim
qui non tantos et tam sanctos tuorum studiorum labores et digne honorat, et de
his Domino Deo nostro, cujus munere talis es, gratias agit. Unde cum libentius
debeam a quolibet discere quod inutiliter ignoro, quam promptius quoslibet
docere quod scio; quanto justius abs te hoc caritatis debitum flagito, cujus
doctrina in nomine et adjutorio Domini tantum in Latina lingua Ecclesiasticae
litterae adjutae sunt, quantum nunquam antea potuerunt? Maxime tamen istam
sententiam: "Quicumque totam legem servaverit, offendat autem in uno,
factus est omnium reus (Jacob. 2. 10):" si quo alio modo exponi
melius posse novit tua dilectio, per Dominum obsecro, ut id nobiscum
communicare digneris."
Epistola CXXXIII
(al. numero caret; scripta eodem anno 415)
Ad Ctesiphontem adversus Pelagium
Pelagiani dogmatis insaniam, in primis vero ἀπαθείαν,
et ἀναμαρτησίαν,
sive ab animi perturbationibus immunitatem, et impeccantiam, rogatu
Ctesiphontis refellit, ostendens e quorum coenosis fontibus manarint. Tum
Ruffinum redarguit, qui Xisti Pythagorici, sub nomine Sixti martyris ac Romani
Pontificis, Pelagianum errorem redolentem librum Latine interpretatus sit,
aliumque Eusebii Pamphili pro Origene, obtruderit quasi Pamphili martyris.
Denique pollicetur, cum per otium licuerit, justo volumine Pelagiano dogmati se
responsurum.
1. Non audacter, ut falso putas, sed amanter studioseque fecisti, ut
novam mihi ex vetere mitteres quaestionem, quae ante litteras tuas plerosque in
Oriente decepit, UT PER simulatam humilitatem, superbiam discerent; et dicerent
cum diabolo, In coelum ascendam: super sidera coeli ponam thronum meum, et
ero similis Altissimo (Isai. 14. 13). Quae enim potest alia major
esse temeritas, quam Dei sibi non dicam similitudinem, sed aequalitatem
vindicare, et brevi sententia omnium Haereticorum venena complecti, quae de
Philosophorum et maxime Pythagorae et Zezonis principis Stoicorum fonte
manarunt? Illi enim quae Graeci appellant πάθη,
nos perturbationes possumus dicere: aegritudinem videlicet et gaudium, spem et
metum: quorum duo praesentia, duo futura sunt, asserunt extirpari posse de
mentibus, et nullam fibram radicemque vitiorum in homine omnino residere,
meditatione et assidua exercitatione virtutum. Adversum quos et Peripatetici,
qui de Aristotelis fonte descendunt, fortissime disputant: et Academici novi,
quos Tullius sequitur; et eorum, non dico res quae nullae sunt, sed umbras et
vota subvertunt. Hoc est enim hominem ex homine tollere, et in homine
constitutum esse sine corpore: et optare potius quam docere, dicente Apostolo: Miser
ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? (Rom. 7. 24.)
Et quia Epistolaris brevitas non potest omnia comprehendere, strictim tibi
vitanda describam. Unde et illud Virgilianum est:
Hinc
metuunt, cupiuntque, dolent, gaudentque, nec auras
Respiciunt,
clausae tenebris et carcere caeco.
(Aeneid.
lib. 6).
Quis enim potest, aut non gestire gaudio, aut moerore contrahi, aut spe
extolli, aut timore terreri? Quamobrem et gravissimus Poeta Flaccus scripsit in
Satyra:
Nam
vitiis nemo sine nascitur: optimus ille est,
Qui
minimis urgetur
(HORAT.
Sermon. l. 1. Satyr. 3).
2. Pulchre quidam nostrorum ait: Philosophi patriarchae Haereticorum,
Ecclesiae puritatem perversa maculavere doctrina; ut nesciant illud dictum de
humana fragilitate: Quid gloriatur terra et cinis? (Eccli. 10. 49).
praesertim cum idem Apostolus dicat: Video aliam legem in membris meis,
repugnantem legi mentis meae, et ducentem me in captivitatem (Rom. 7.
23). Et iterum: Non enim quod volo, hoc ago: sed quod nolo, id operor
(Ibid. 19). Si quod non vult operatur, quomodo stare potest hoc quod
dicitur, Posse hominem sine peccato esse, si velit? Qua ratione potest esse quod
velit, cum Apostolus asserat se quod cupiat, implere non posse? Cumque ab eis
quaerimus, qui sint illi, quos absque peccato putent, nova stropha eludere
cupiunt veritatem: se non eos dicere, qui sint, vel fuerint, sed qui esse
possint. Egregii doctores dicunt esse posse quod nunquam fuisse demonstrant,
dicente Scriptura: Omne quod futurum est, jam factum est in priori tempore
(Eccles. 1. 9). Neque nunc mihi necesse est ire per singulos Sanctorum,
et quasi in corpore pulcherrimo nevos quosdam et maculas demonstrare: quod
plerique Nostrorum simpliciter faciunt, cum paucis sententiolis Scripturarum
possint Haereticorum, et per eos Philosophorum argumenta convinci. Quid enim
dicit vas electionis? Conclusit Deus omnia sub peccato, ut omnium misereatur
(Rom. 11. 32). Et in alio loco, Omnes enim peccaverunt, et indigent
gloria Dei (Ibid. 3. 23). Ecclesiastes quoque, per quem se cecinit
ipsa sapientia, libere protestatur, et dicit: Non est enim homo justus super
terram, qui faciat bonum et non peccet (Eccles. 7. 21). Et iterum: Si
peccaverit populus tuus, non est enim homo qui non peccet (Ibidem).
Et: quis gloriabitur castum se habere cor? (Prov. 20. 9). Et: non
est mundus a sorde, nec si unius diei fuerit super terram vita ejus. Unde
et David dicit: Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis
concepit me mater mea (Ps. 50. 7). Et in alio Psalmo: Non
justificabitur in conspectu tuo omnis vivens (Ps. 142. 2). Quod
testimonium sub nomine pietatis nova argumentatione deludunt. Aiunt enim ad
comparationem Dei nullum esse perfectum, quasi Scriptura hoc dixerit. Neque
enim ait: Non justificabitur ad comparationem tui omnis vivens: sed, non
justificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Quando enim dicit, in
conspectu tuo, hoc intelligi vult, quod etiam qui hominibus sancti
videntur, Dei scientiae atque notitiae nequaquam sancti sint. Homo enim videt
in facie, Deus autem in corde. Si autem inspiciente Deo et omnia contemplante,
quem cordis arcana non fallunt, nullus est justus: perspicue ostenditur,
haereticos, non hominem in excelsa sustollere; sed Dei potentiae derogare:
multaque alia, quae si de Scripturis sanctis voluero congregare, non dicam
Epistolae, sed voluminis quoque excedam modum.
3. Nihil novi asserunt, qui in hujuscemodi applaudente sibi perfidia, simplices
quidem et indoctos decipiunt: sed Ecclesiasticos viros, qui in lege Dei, die ac
nocte meditantur, decipere non valent. Pudeat ergo eos principium et sociorum
suorum, qui aiunt, posse hominem sine peccato esse si velit, quod Graeci dicunt
ἀναμάρτητον.
Et quia hoc Ecclesiarum per Orientem aures ferre non possunt, simulant se, sine
peccato, quidem dicere, sed ἀναμάρτητον
dicere non audere; quasi aliud sit sine peccato, aliud ἀναμάρτητον,
et non Graecum sermonem, qui apud illos compositus est, duobus verbis sermo
Latinus expresserit. Si absque peccato dicis, et ἀναμάρτητον
dicere te, diffiteris, damna eos ergo qui ἀναμάρτητον
praedicant. Sed non facis. Nosti enim quid intrinsecus discipulos tuos doceas,
aliud ore commemorans, et aliud caelans conscientia: nobisque alienis et
indoctis loqueris per parabolas, tuis autem mysteria confiteris: et hoc juxta
Scripturam te facere jactas; quia dictum est: turbis Jesus in parabolis
loquebatur (Luc 8. 20): et ad discipulos in domo dicit: Vobis
datum est scire mysteria regni coelorum, illis autem non est datum (Matth.
13. 11). Sed ut dicere coeperam, exponam breviter principum et sociorum
tuorum nomina, ut animadvertas, qualium consortio gloriaris. Manichaeus electos
suos, quos inter ἀψίδας
Platonis in coelestibus collocat, dicit omni carere peccato, nec si velint,
posse peccare. Ad tanta enim eos virtutum culmina transcendisse, ut carnis
operibus illudant. Priscillianus in Hispania pars Manichaei (de turpitudine
cujus te discipuli diligunt plurimum) verbum perfectionis, et scientiae tibi
temere vindicantes, soli cum solis clauduntur mulierculis, et illud eis inter
coitum amplexusque decantant:
Tum
pater omnipotens foecundis imbribus aether
Conjugis
in gremium laetae descendit: et omnes
Magnus
alit, magno commixtus corpore, foetus.
(VIRGIL.
Georg. 2).
Qui quidem partem habent Gnosticae haereseos, de Basilidis impietate
venientem. Unde et vos asseritis eos, qui absque legis scientia sunt, peccata
vitare non posse. Quid loquor [al. loquar] de Priscilliano, qui et
saeculi gladio, et totius orbis auctoritate damnatus est? Evagrius Ponticus
Iberita, qui scribit ad Virgines, scribit ad Monachos, scribit ad eam cujus
nomen nigredinis testatur perfidiae tenebras, edidit librum et sententias περὶ
ἀπαθείας quam nos impassibilitatem
vel imperturbationem possumus dicere; quando nunquam animus nullo
perturbationis vitio commovetur: et ut simpliciter dicam, vel saxum, vel Deus
est. Hujus libros per Orientem Graecos, et interpretante discipulo ejus
Ruffino, Latinos plerique in Occidente lectitant. Qui librum quoque scripsit,
quasi de Monachis: multosque in eo enumerat, qui nunquam fuerunt, et quos
fuisse describit Origenistas: et ab Episcopis damnatos esse non dubium est,
Ammonium videlicet, et Eusebium, et Euthymium, et ipsum Evagrium, Or quoque et
Isidorum, et multos alios, quos enumerare taedium est: et juxta illud Lucretii:
Ac
veluti pueris absinthia tetra medentes
Cum
dare conantur, prius oras pocula circum
Contingunt
dulci mellis flavoque liquore
(LUCRET.
l. 4. de Nat. rerum).
Ita ille unum Joannem in ipsius libri posuit principio, quem et catholicum
et sanctum fuisse non dubium est, ut per illius occasionem caeteros quos
posuerat haereticos, Ecclesiae introduceret. Illam autem temeritatem, imo
insaniam ejus, quis digno possit explicare sermone, quod librum Xysti
Pythagorei, hominis absque Christo atque Ethnici, immutato nomine, Sixti
Martyris, et Romanae Ecclesiae Episcopi praenotavit? in quo juxta dogma
Pythagoricorum, qui hominem exaequant Deo, et de ejus dicunt esse substantia,
multa de perfectione dicuntur: UT QUI VOLUMEN Philosophi nesciunt, sub Martyris
nomine bibant de aureo calice Babylonis. Denique in ipso volumine nulla
Prophetarum, nulla Patriarcharum, nulla Apostolorum, nulla Christi fit mentio:
ut Episcopum et Martyrem sine Christi fide fuisse contendat. Unde et vos
plurima contra Ecclesiam usurpatis testimonia. Fecerat hoc et in sancti
Pamphili Martyris nomine, ut librum primum sex librorum defensionis Origenis,
Eusebii Caesariensis, quem fuisse Arianum, nemo est qui nesciat, nomine
Pamphili Martyris praenotaret, quo scilicet egregia illa quatuor Origenis περὶ Ἀρχῶν
volumina Latinis infunderet auribus. Vis adhuc et alium nosse tui erroris
principem? Doctrina tua Origenis ramusculus est. In eo enim Psalmo ubi scriptum
est (ut de caeteris taceam) Insuper et usque ad noctem erudierunt me renes
mei (Psal. 15. 7). asserit virum sanctum, de quorum videlicet et tu
numero es, cum ad virtutum venerit summitatem, ne in nocte quidem ea pati, quae
hominum sunt, nec cogitatione vitiorum aliqua titillari. Nec erubescas de
societate talium, renuens eorum nomina, quorum blasphemiis jungeris. Joviniani
secunda quaestio, tui ingenii disciplina est. Quidquid illi responsum est, tibi
responsum credito. Nec fieri potest, ut diversus sit eorum exitus, quorum est
una sententia.
4. Cum haec ita se habeant, quid volunt miserae mulierculae oneratae
peccatis, quae circumferuntur omni vento doctrinae, semper discentes et nunquam
ad scientiam veritatis pervenientes (2. Tim. 3. 6 et 7); et caeteri
muliercularum socii, prurientes auribus, et ignorantes quid audiant, quid
loquantur, qui vetustissimum coenum, quasi novam suscipiunt temperaturam: qui,
juxta Ezechielem, liniunt parietem absque temperamento, et superveniente
veritatis pluvia, dissipantur? Simon Magus haeresim condidit, Helenae
meretricis adjutus auxilio. Nicolaus Antiochenus omnium immunditiarum repertor,
choros duxit femineos. Marcion Romam praemisit mulierem, quae decipiendos sibi
animos praepararet. Apelles Philumenem [al. Philomenem] suarum comitem
habuit doctrinarum. Montanus immundi spiritus praedicator, multas Ecclesias per
Priscam et Maximillam nobiles et opulentas feminas, primum auro corrupit;
deinde haeresi polluit. Dimittam vetera, ad viciniora transcendam. Arius, ut
orbem deciperet, sororem principis ante decepit. Donatus per Africam, ut
infelices quosque [al. quousque] foetentibus pollueret aquis, Lucillae
opibus adjutus est. In Hispania Agape Elpidium, mulier virum, caecum caeca
duxit in foveam, successoremque qui Priscillianum habuit, Zoroastris magi
studiosissimum, et ex mago Episcopum, cui juncta Galla non gente, sed nomine,
germanam huc illucque currentem alterius et vicinae haereseos reliquit
haeredem. Nunc quoque mysterium iniquitatis operatur. Duplex sexus utrumque
supplantat, ut illud Propheticum cogamur assumere: Clamavit perdix,
congregavit quae non peperit, faciens divitias suas, non cum judicio. In
dimidio dierum derelinquet eas, et novissimum ejus erit insipiens (Jerem.
17. 11).
5. Illud vero quod ad decipiendos homines quosque postea huic
sententiae coaptarunt (Non absque Dei gratia) cum prima legentes fronte
decipiat, introspectum et diligentissime ventilatum, decipere non potest. Ita
enim Dei gratiam ponunt, ut non per singula opera ejus nitamur et regamur
auxilio: sed ad liberum referunt arbitrium, et ad praecepta legis ponentes
illud Isaiae: Legem enim Deus in adjutorium posuit (Isai. 8. sec.
LXX), ut in eo Deo referendae sint gratiae, quod tales nos condiderit, qui
nostro arbitrio possimus et eligere bona, et vitare mala. Et non intelligunt
ista dicentes, quod per os eorum, intolerabilem blasphemiam diabolus sibilet.
Si enim in eo tantum Dei est gratia, quod propriae nos condidit voluntatis, et
libero arbitrio contenti sumus; nec ultra ejus indigemus auxilio, ne si
indiguerimus liberum frangatur arbitrium: ergo nequaquam ultra orare debemus:
nec illius clementiam precibus flectere, ut accipiamus quotidie, quod semel
acceptum in nostra est potestate. Istiusmodi homines tollunt orationem, et per
liberum arbitrium, non homines propriae voluntatis, sed Dei potentiae factos se
esse jactant, qui nullius ope indigent. Tollantur et jejunia, omnisque
continentia. Quid enim mihi necesse est laborare, ut accipiam per industriam,
quod semel meae factum est potestatis? Hoc quod dico, meum non est argumentum:
Unus discipulorum ejus, imo jam magister et totius ductor exercitus, et contra
Apostolum vas perditionis, per soloecismorum, et non (uti jactitant)
Syllogismorum spineta decurrens, sic philosophatur et disputat. "Si nihil
ago absque Dei auxilio, et per singula opera, ejus est omne quod gessero, ergo
non ego qui laboro, sed Dei in me coronabitur auxilium, frustraque dedit
arbitrii potestatem, quam implere non possum, nisi ipse me semper adjuverit.
Destruitur enim voluntas, quae alterius ope indiget. Sed liberum dedit
arbitrium Deus, quod aliter liberum non erit, nisi fecero quod voluero. Ac per hoc
ait: Aut utor semel potestate, quae mihi data est, ut liberum servetur
arbitrium: aut si alterius ope indigeo, libertas arbitrii in me
destruetur."
6. Qui haec dicit, quam non excedit blasphemiam? quae haereticorum
venena non superat? Asserunt se per arbitrii libertatem nequaquam ultra
necessarium habere Deum; et ignorant scriptum: Quid habes quod non
accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? (1.
Cor. 4. 7). Magnas agit Deo gratias, qui per libertatem arbitrii rebellis
in Deum est: quam nos libenter amplectimur, ita duntaxat, ut agamus semper
gratias largitori; sciamusque nos nihil esse, nisi quod donavit, in nobis ipse
servaverit, dicente Apostolo: Non est volentis neque currentis, sed
miserentis Dei (Rom. 9. 16). Velle et currere meum est: sed ipsum
meum, sine Dei semper auxilio non erit meum. Dicit enim idem Apostolus: Deus
est qui operatur in nobis et velle et perficere (Philip. 2. 13). Et
Salvator in Evangelio: Pater meus usque modo operatur, et ego operor (Joan.
5. 17). Semper largitor, semperque donator est. Non mihi sufficit, quod
semel donavit, nisi semper donaverit. Peto, ut accipiam: et cum accepero,
rursus peto. Avarus sum ad accipienda beneficia Dei, nec ille deficit in dando,
nec ego satior in accipiendo. Quanto plus bibero, tanto plus sitio. Legi enim a
Psalmista cantari. Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus (Psal.
33. 9). Omne quod habemus bonum, gustus est Domini. Cum me putavero ad
calcem pervenisse virtutum, tunc habebo principium. Principium enim sapientiae
timor Domini (Ps. 110. 10), qui expellitur atque destruitur
caritate. HAEC HOMINIBUS sola perfectio, si imperfectos esse se noverint. Et
vos, inquit, cum omnia feceritis, dicite: Servi inutiles sumus: quod
debuimus facere, fecimus (Luc. 17. 10). Si inutilis est qui fecit
omnia, quid de illo dicendum est, qui explere non potuit? Unde et Apostolus, ex
parte accepisse, et ex parte comprehendisse se dicit, et necdum esse perfectum,
praeteritorumque oblivisci, et in futurum se extendere (1. Cor. 13. 10; et
Philipp. 3. 13). Qui semper praeteritorum obliviscitur, et futura
desiderat, ostendit se praesentibus non esse contentum. Quod autem sursum
deorsum jactitant, liberum a nobis arbitrium destrui, audiant e contrario eos
arbitrii destruere libertatem, qui male eo abutuntur adversum beneficium
largitoris. Quis destruit arbitrium? ille, qui semper Deo agit gratias, et
quodcumque in suo rivulo fluit, ad fontem refert? an qui dicit: Recede a me
quia mundus sum (Isai. 65. 5): non habeo te necessarium? Dedisti
enim mihi semel arbitrii libertatem, ut faciam quod voluero: quid rursum te
ingeris, ut nihil possim facere, nisi tu in me tua dona compleveris?
Fraudulenter praetendis Dei gratiam, ut ad conditionem hominis referas, et non
in singulis operibus auxilium Dei requiras; ne scilicet liberum arbitrium
videaris amittere; et cum Dei contemnas adminiculum, hominum quaeras auxilia.
7. Audite, quaeso, audite sacrilegum. "Si, inquit, voluero curvare
digitum, movere manum, sedere, stare, ambulare, discurrere, sputa jacere, duobus
digitulis narium purgamenta decutere, relevare alvum, urinam digerere, semper
mihi auxilium Dei necessarium erit?" Audi ingrate, imo sacrilege,
Apostolum praedicantem: Sive manducatis, sive bibitis, sive aliud quid
agitis, omnia in nomine Dei agite (1. Cor. 10. 31). Et illud Jacobi,
Ecce nunc qui dicitis, hodie aut cras proficiscemur in illam civitatem, et
faciemus illic annum unum, ut negotiemur et lucremur, qui nescitis de crastino.
Quae enim est vita vestra? Aura est enim sive vapor paululum apparens: deinde
dissipatur, pro eo quod debeatis dicere: si Dominus voluerit, et vixerimus,
faciemus aut hoc aut illud. Nunc autem exsultatis in superbiis vestris, omnis
istiusmodi gloriatio pessima est (Jacob. 4. 13. et sqq.). Injuriam
tibi fieri putas et destrui arbitrii libertatem, si ad Deum semper auctorem
recurras, si ex illius pendeas voluntate, et dicas: Oculi mei semper ad
Dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos? (Psal. 24. 15).
Unde et audes lingua proferre temeraria, unumquemque arbitrio suo regi? Si suo
arbitrio regitur, ubi est auxilium Dei? Si Christo rectore non indiget, quomodo
scribit Jeremias: Non est in homine via ejus. Et: a Domino gressus
hominis diriguntur? (Jerem. 10. 23). Facilia dicis Dei esse mandata,
et tamen nullum proferre potes, qui universa compleverit. Responde mihi,
facilia sunt, an difficilia? Si facilia, profer quis ea impleverit, et cur
David in Psalmo canat: Qui fingis laborem in praecepto (Psal. 93. 20).
Et iterum: Propter verba labiorum tuorum ego custodivi vias duras (Psal.
16. 4). Et Dominus in Evangelio: Intrate per angustam portam (Matth.
7. 13). Et: Diligite inimicos vestros (Luc. 6. 35). Et: Orate
pro iis qui persequuntur vos? (Matth. 5. 44). Sin autem difficilia,
cur ausus es dicere, facilia esse Dei mandata, quae nullus impleverit? Non
intelligis tuas inter se repugnare sententias? Aut enim facilia sunt, et
infinita est multitudo hominum, qui ea impleverint: aut difficilia, et temere
dixisti esse facile, quod difficile est.
8. Soletis et hoc dicere, aut possibilia esse mandata, et recte a Deo
data: aut impossibilia, et non in his esse culpam qui accipere mandata, sed in
eo qui dedit impossibilia. Numquid praecepit mihi Deus, ut essem quod Deus est:
ut nihil inter me esset et Dominum Creatorem: ut major essem Angelorum
fastigio, ut haberem quod Angeli non habent? De illo scriptum est quasi
proprium: Qui peccatum non fecit, nec dolus inventus in ore ejus (Isai.
53. 9). Si hoc et mihi cum Christo commune est, quid ille habuit proprium?
alioqui per se tua sententia destruetur. Asseris posse hominem esse sine
peccato, si velit: et post gravissimum somnum ad decipiendas rudes animas
frustra conaris adjungere. Non absque Dei gratia. Si enim semel homo per
se potest esse sine peccato, quid necessaria est Dei gratia? Sin autem sine
illius gratia nihil potest facere, quid necesse fuit dicere, posse quod non
potest? Potest, inquit, esse sine peccato, potest esse perfectus, si voluerit.
Quis enim Christianorum non vult esse sine peccato, aut quis perfectionem
recusat, si sufficit ei velle; et statim sequitur posse, si velle praecesserit?
Nullus Christianorum est, qui nolit esse sine peccato: omnes ergo sine peccato
erunt, quia utique omnes cupiunt esse sine peccato. Et in hoc ingratis
teneberis, ut quia nullum, aut rarum quemquam sine peccato proferre potes,
omnes sine peccato esse posse fatearis. Possibilia, inquit, mandata dedit Deus.
Et quis hoc negat? Sed quomodo haec intelligenda sit sententia, vas electionis
apertissime docet; ait enim: Quod erat impossibile legis [al. legi],
in quo infirmabatur per carnem, Deus filium suum mittens in similitudinem
carnis peccati, et de peccato condemnavit peccatum in carne (Rom. 8. 3).
Et iterum: Ex operibus legis non justificabitur omnis caro (Ibid. 3.
30). Quod ne de lege Moysi tantum dictum putes, et non de omnibus mandatis,
quae uno legis nomine continentur, idem Apostolus scribit, dicens: Consentio
enim legi Dei juxta interiorem hominem: video autem aliam legem in membris
meis, repugnantem legi mentis meae, et captivantem me in lege peccati, quae est
in membris meis. Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus?
Gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum (Rom. 7. 22. et sqq.).
Cur autem hoc dixerit, alio sermone demonstrat. Scimus enim quod lex
spiritualis est, ego autem carnalis sum, venundatus sub peccato. Quod enim
operor, non cognosco. Non enim quod volo, illud operor, sed quod odi,
illud facio. Sin autem quod nolo, hoc facio, consentio legi, quoniam bona est.
Nunc autem nequaquam operor illud, sed quod in me habitat, peccatum. Scio enim
quod non habitat in me, hoc est, in carne mea, bonum. Velle enim adjacet mihi,
perficere autem bonum non invenio. Non enim quod volo bonum, hoc facio: sed
quod nolo, malum, hoc ago. Si autem quod nolo, hoc facio, nequaquam ego operor
illud, sed quod habitat in me, peccatum (Rom. 7. 14, et sqq.).
9. Reclamabis, et dices, Manichaeorum dogma nos sequi, et eorum qui de
diversis naturis Ecclesiae bella concinnant, asserentium malam esse naturam
quae immutari nullo modo possit. Et hoc non mihi, sed Apostolo imputa, qui
novit aliud esse Deum, aliud esse hominem, aliam carnis fragilitatem, aliam
spiritus fortitudinem. Caro enim desiderat contra spiritum, et spiritus
contra carnem, et haec invicem sibi adversantur, ut non quae volumus, ipsa
faciamus (Gal. 5. 17). A me nunquam audies malam esse naturam. Sed
quomodo sit carnis fragilitas disserenda, ipso qui scripsit docente, discamus.
Interroga eum quare dixerit: non enim quod volo, hoc operor: sed quod odi
malum, illud facio. Quae necessitas illius impediat voluntatem, quae tanta
vis, odio digna imperet facere, ut non quod vult, sed quod odit, et non vult,
facere compellatur? Respondebit tibi: O homo, tu quis es qui respondeas Deo?
Numquid dicit figmentum figulo, quare me fecisti sic? An non habet potestatem
figulus luti, de eadem massa, aliud quidem vas facere in honorem, aliud autem
in contumeliam (Rom. 9. 20. 21)? Objice Deo fortiorem calumniam,
quare adhuc cum in utero essent Esau, et Jacob dixerit: Jacob dilexi, Esau
autem odio habui (Malach. 1. 3). Accusa eum iniquitatis, cur Achan
filius Charmi de Jerichuntina praeda aliqua furatus sit, et tanta millia
hominum illius vitio trucidata sint (Jos. 7). Quamobrem filii Eli
peccaverint, et omnis pene populus exstinctus, arcaque sit capta. David
peccavit, ut enumeraret populum, et cur in toto Israele tanta hominum caesa
sint millia (1. Reg. 2. et seqq.). Et ad extremum (quod solet nobis
objicere contubernalis vester Porphyrius) qua ratione clemens, et misericors
Deus ab Adam usque ad Moysen, et a Moyse usque ad adventum Christi passus sit
universas gentes perire ignorantia Legis et mandatorum Dei. Neque enim
Britannia fertilis provincia tyrannorum, et Scoticae gentes, omnesque usque ad
Oceanum per circuitum barbarae nationes Moysen Prophetasque cognoverant. Quid
necesse fuit eum in ultimo venire tempore, et non priusquam innumerabilis
periret hominum multitudo? Quam quaestionem beatus Apostolus ad Romanos
scribens, prudentissime ventilat, ignorans haec, et Dei concedens scientiae.
Dignare igitur et tu ista nescire, quae quaeris. Concede Deo potentiam sui,
nequaquam te indiget defensore. Ego miserabilis, qui tuas exspecto contumelias,
qui illud semper lego: Gratia salvi facti estis (Ephes. 2. 8).
Et: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata
(Psal. 31. 1), ut de mea fragilitate loquar, novi me multa velle, quae
facienda [al. sancta] sunt, et tamen implere non posset SPIRITUS ENIM
fortitudo ducit ad vitam, sed carnis fragilitas ducit ad mortem. Et audio
Dominum commonentem: Vigilate et orate, ne intretis in tentationem. Spiritus
promptus est, caro autem infirma (Matth. 26. 41; et Marc. 14. 38).
10. Frustra blasphemas et ignorantium auribus ingeris, nos liberum
arbitrium condemnare. Damnetur ille qui damnat. Caeterum non ex eo differimus a
brutis animalibus, quod liberi arbitrii conditi sumus; sed ipsum liberum, ut
diximus, arbitrium Dei nititur auxilio, illiusque per singula ope indiget, quod
vos non vultis; sed id vultis, ut qui semel habet liberum arbitrium, Deo
adjutore non egeat. Liberum arbitrium dat liberam voluntatem, et non statim ex
libero arbitrio homo facit; sed Domini auxilio, qui nullius ope indiget. Tu
ipse qui perfectam, et Deo aequalem in hominibus justitiam jactitas, et
peccatorem te esse confiteris, responde mihi, velis, an nolis carere peccato?
Si vis, quare juxta sententiam tuam non imples quod desideras? Sin autem non
vis, contemptorem te praeceptorum Dei esse demonstras. Si contemptor es, utique
et peccator. Si peccator, audi tibi Scripturam loquentem: Peccatori dixit
Deus: Quare tu enarras justitias meas, et assumis testamentum meum per os tuum?
Tu vero odisti disciplinam, et projecisti verba mea retrorsum (Ps. 49.
16). Verba Dei dum non vis facere, post tergum tuum projicis. Et novus
Apostolus, orbi terrarum facienda, et non facienda decernis. Sed non est ita,
ut loqueris: aliud in tua mente versatur. Quando enim te dicis peccatorem, et
posse hominem sine peccato esse, si velit; illud vis intelligi, te quidem sanctum
esse, et omni carere peccato: sed per humilitatem, peccati [f. peccatoris]
nomen assumere: ut alios potius laudes, et tibi detrahas.
11. Illud quoque argumentum vestrum ferre quis possit? Dicitis his
verbis. "Aliud est esse, aliud esse posse. Esse non est in nostra positum
potestate, esse autem posse, generaliter dici: quod licet aliquis non fuerit,
tamen possit esse qui esse voluerit," Rogo quae est ista argumentatio,
posse esse, quod nunquam fuerit? posse fieri, quod [al. qui] nullum
fecisse testeris? id cuilibet tribuere, qui an futurus sit ignores: et dare
nescio cui, quod in Patriarchis, Prophetis, Apostolis fuisse nequeas approbare?
Audi Ecclesiasticam simplicitatem, sive rusticitatem, aut imperitiam, ut vobis
videtur. Loquere, quod credis: publice praedica, quod secreto discipulis
loqueris. Qui dicis te habere arbitrii libertatem, quare non libere quod sentis
loqueris? Aliud audiunt cubiculorum tuorum secreta, aliud rostrorum populi.
Etenim vulgus indoctum non potest arcanorum tuorum onera sustentare, nec capere
solidum cibum, quod infantiae lacte contentum est. Necdum scripsi, et
comminaris mihi rescriptorum tuorum fulmina, ut scilicet hoc timore
perterritus, non audeam ora reserare, et non animadvertis idcirco nos scribere,
ut vos respondere cogamini, et aperte aliquando dicere, quod pro tempore
personis et locis vel loquimini, vel tacetis. Nolo vobis liberum esse, negare
quod semel scripseritis. Ecclesiae victoria est, vos aperte dicere quod
sentitis. Aut enim idem responsuri estis, quod et nos loquimur, et nequaquam
eritis adversarii, sed amici; aut si contraria nostro dogmati dixeritis, in eo
vincemus, quod omnes cognoscent Ecclesiae, quid sentiatis. Sententias vestras
prodidisse, superasse est. Patet prima fronte blasphemia. Non necesse habet convinci,
quod sua statim professione blasphemum est. Minamini nobis responsionem, quam
vitare nullus potest, nisi qui omnino non scribit. Unde nostis quid dicturi
simus, ut responsionem paretis? Forsitan vestra dicemus, et frustra ingenii
vestri acuetis stilum. Eunomiani, Ariani, Macedoniani, nominibus separati,
impietate concordes, nullum nobis laborem faciunt. Loquuntur enim quod
sentiunt. Sola haec haeresis est, quae publice erubescit loqui, quod secreto
docere non metuit. Magistrorum silentia profert rabies discipulorum. Quod
audierunt in cubiculis, in tectis praedicant: ut si placuerit auditoribus quod
dixerint, referatur ad gloriam magistrorum; si displicuerit, culpa sit
discipuli, non magistri. Ideo crevit vestra haeresis, et decepistis plurimos: maximeque
eos, qui adhaerent mulieribus, et sciunt se peccare non posse: quia semper
docetis, semper negatis, et audire meremini illud Propheticum: Gloriam in
partubus, et parturitionibus da illis, Domine. Quid dabis illis? Vulvam
sterilem, et ubera arentia (Osee, 11. et 14. juxta LXX). Fervet
animus, nec possum verba cohibere. Epistolaris angustia non patitur longi
operis magnitudinem. Nullius in hoc opusculo nomen proprie tangitur. Adversus
magistrum perversi dogmatis locuti sumus. Qui si iratus fuerit atque
rescripserit, suo quasi mus prodetur indicio, ampliora in vero certamine
vulnera suscepturus.
12. Multi anni sunt, quod ab adolescentia usque ad hanc aetatem,
diversa scripsi opuscula, semperque habui studio audientibus loqui, quod
publice in Ecclesia didiceram: nec Philosophorum argumenta sectari, sed
Apostolorum simplicitati acquiescere, sciens illud scriptum: Perdam
sapientiam sapientium, et prudentiam prudentium reprobabo (Isai. 29. 14;
et 1. Cor. 1. 19). Et: Fatuum Dei, sapientius est hominibus (1.
Cor. 1. 25). Cum haec se ita habeant, provoco adversarios, ut omnes retro
chartulas ex integro discutiant, et si quid in meo ingeniolo vitii repererint,
proferant in medium. Aut enim bona erunt, et contradicam eorum calumniae: aut
reprehensibilia, et confitebor errorem: malens emendare quam perseverare in
pravitate sententiae. Et tu ergo, doctor egregie, aut defende quod locutus es,
et sententiarum tuarum acumina astrue eloquio subsequenti, ne quando tibi
placuerit, neges quod locutus es: aut si certe errasti, quasi homo, libere
confitere, et discordantium inter se redde concordiam. In mentem tibi veniat,
tunicam Salvatoris nec a militibus fuisse conscissam. Fratrum inter se cernis
jurgia, et rides atque laetaris, quod alii tuo nomine, alii Christi appellentur.
Imitare Jonam, et dicito: Si propter me est ista tempestas, tollite me, et
mittite in mare (Jonae, 1. 12). Ille humilitate dejectus est in
profundum, ut in typum Domini gloriosus resurgeret. Tu per superbiam ad astra
sustolleris, ut de te loquatur Jesus: Videbam Satanam sicut fulgur cadentem
de coelo (Luc. 10. 18). 13. Quod autem in Scripturis sanctis multi
justi appellentur, ut Zacharias, et Elizabeth, Job, Josaphat, et Josias, et
multi quorum nominibus sacra Scriptura contexta est, quanquam in promisso opere
plenius (si gratiam Dominus dederit) dicturus sim [al. sum]: tamen in
praesenti Epistola hoc breviter perstrinxisse sufficiat, quod justi
appellentur, non quod omni vitio careant; sed quod majori parte virtutum
commendentur. Denique et Zacharias silentio condemnatur (Luc. 1), et Job
sub sermone reprehenditur, et Josaphat, et Josias, qui justi absque dubio dicti
sunt, fecisse narrantur quae Domino displicerent. Quorum alter impio auxilium
tulit (3. Reg. 22), et correptus est a Propheta: alter contra praeceptum
Domini ex ore Jeremiae, occurrit Nechao regi Aegyptio, et interfectus est (4.
Reg. 23; et 2. Paral. 35), et tamen uterque justus appellatur. De caeteris
non est hujus temporis scribere: neque enim a me librum, sed epistolam
flagitasti, qui dictandus est ex otio, et omnes oblatrationes [al. oppositiones]
eorum Christi auxilio destruendae: quod nobis sanctarum Scripturarum
testimoniis asserendum est, in quibus quotidie credentibus loquitur Deus.
Illudque per te sanctae et illustris domus conciliabulum precor, atque
commoneo, ne per unum, aut ut multum, tres homunculos, suscipiant tantarum
feces haereseon, aut (ut parum dicam) infamiam: ut ubi primum virtus, et
sanctitas laudabatur, sordidissimae societatis turpitudo versetur. Sciantque
qui hujuscemodi hominibus opes suggerunt, haereticorum multitudinem congregare,
et Christi hostes facere et enutrire adversarios ejus; frustraque aliud lingua
praetendere, cum manu [al. animus] sentire aliud comprobentur [al. comprobetur].
Epistola CXXXIV
(alias 94; scripta anno 416)
Ad Augustinum
Indicat se ab Orosio accepisse duos libros sibi inscriptos, sive duas
superiores Augustini epistolas 131 et 132. quibus cur non responderit,
excusat.
Domino vere sancto et omni mihi affectione venerabili Papae AUGUSTINO HIERONYMUS
in Christo salutem.
1. Virum honorabilem fratrem meum, filium dignationis tuae, Orosium
Presbyterum, et sui merito et te jubente suscepi. Sed incidit tempus
difficillimum, quando mihi tacere melius fuit quam loqui: ita ut nostra studia
cessarent, et juxta Appium canina exerceretur facundia. Itaque duobus libellis
tuis, quos meo nomini dedicasti, eruditissimis et omni eloquentiae splendore
fulgentibus, ad tempus respondere non potui. Non quo quidquam in illis
reprehendendum putem; sed quia juxta Apostolum, unusquisque in suo sensu
abundet: alius quidem sic, alius autem sic (Rom. 14. 5). Certe
quidquid dici potuit, et sublimi ingenio de Scripturarum sanctarum hauriri
fontibus, a te positum atque dissertum est. Sed quaeso reverentiam tuam,
parumper patiaris me tuum laudare ingenium. Nos enim inter nos erudiditionis
causa disserimus. Caeterum aemuli et maxime haeretici, si diversas inter nos
sententias viderint, de animi calumniabuntur rancore descendere. Mihi autem
decretum est te amare, te suspicere, colere, mirari, tuaque dicta quasi mea
defendere. Certe et in Dialogo quem nuper edidi, tuae beatitudinis ut dignum
fuerat recordatus sum: magisque demus operam, ut perniciosissima haeresis de
Ecclesiis auferatur, quae semper simulat poenitentiam; ut docendi in Ecclesiis
habeat facultatem: ne si aperta se luce prodiderit, foras expulsa moriatur.
2. Sanctae ac venerabiles filiae tuae Eustochium et Paula (Junior),
et genere suo, et exhortatione tua digne gradiuntur; specialiterque salutant
beatitudinem tuam: omnis quoque fraternitas, quae nobiscum Domino Salvatori
servire conatur. Sanctum Presbyterum Firmum, anno praeterito ob rem earum
Ravennam, et inde Africam, Siciliamque direximus: quem putamus jam in Africae
partibus commorari. Sanctos tuo adhaerentes lateri, ut meo obsequio salutes,
precor. Litteras quoque meas ad sanctum Presbyterum Firmum direxi, quae si ad
te venerint, ei dirigere non graveris. Incolumem te et mei memorem Christus
Dominus custodiat, domine vere sancte et beatissime Papa.
Et subter.
Grandem Latini sermonis in ista provincia notariorum patimur penuriam; et
idcirco praeceptis tuis parere non possumus, maxime in editione Septuaginta,
quae asteriscis verubusque distincta est. Pleraque enim prioris laboris fraude
cujusdam amisimus.
Epistola CXXXV
(al. inter Hieronymianas non computata; scripta an. 417)
Innocentii Papae ad Aurelium
Litteras Aurelio mittit Innocentius Hieronymo reddendas. Dilectissimo
fratri AURELIO INNOCENTIUS. Piissimam etiam ad nos perveniendi tuam
affectionem bene compresbyter noster credidit Hieronymus. Compatimur gregis
nostri membro, et quod faciendum duximus, vel facere potuimus, sumus velociter
exsecuti. Germanitas tua, frater carissime, citius litteras memorato reddere
festinet.
Epistola CXXXVI
(al. non annumerata inter Hieronymian; scripta eodem temp. ac superior)
Innocentii ad Hieronymum
Innocentius Hieronymum, ob ea quae passus est, consolatur, et quid pro
tempore faciendum duxerit, ac jam fecerit, declarat. Dilectissimo filio
HIERONYMO Presbytero INNOCENTIUS. Nunquam boni aliquid contentionem
fecisse in Ecclesia testatur Apostolus (Tit. 3. 10); et ideo
haereticorum correptiones primum fieri jubet magis, quam diuturna duci
collatione. Quae regula dum negligenter aspicitur, malum non vitatur
quod cavendum est; sed augetur. Tamen quoniam dolor gemitusque tuus ita qualit
viscera nostra ut ratio non tractandi consulendique sit: primum constantiae
tuae alloquor fidem. Pro veritate quisque injuria, aut, ut dicis, periculo
percelletur, qui exspectet beatitudinem, multis saepe narrasti; et tuarum te
praedicationum bene memorem commonemus. Itaque excitati tanta malorum scena,
arripere auctoritatem Sedis Apostolicae ad omne comprimendum nefas,
festinavimus; sed in quem insurgeremus, nec nomine appellatum legimus, nec
criminis aliqua ratione taxatum. Quod ergo possumus, condolemus. Si deposueris
autem apertam manifestamque in homines aliquos accusationem, aut judices
competentes tribuam, aut si aliquid urgentius sollicitiusque a nobis fieri
potest, non retardabo, fili dilectissime. Tamen Episcopo fratri meo Joanni
scripsi, ut circumspectius agat: ne quid circa Ecclesiam sibi creditam adhuc
tale aliquid fiat, quale providere et propellere, ne accideret, vel ne accidat,
etiam ipsi sit et postea molestissimum.
Epistola CXXXVII
(al. non computata inter Hieronymiam; scripta eodem temp. ac superior)
Innocentii ad Joannem
Joannem Jerosolymitanum prospicere debuisse, ne tot ac tantis malis,
quibus afflicti sunt Hieronymus, Eustochium et Paula, opprimerentur, ac nisi
haec deinceps aut corrigantur, aut retundantur, rationem inde redditurum. Dilectissimo
fratri JOANNI INNOCENTIUS. Direptiones, caedes, incendia, omne facinus
extremae clementiae, generosissimae sanctae virgines Eustochium et Paula
deploraverunt in locis ecclesiae suae perpetrasse Diabolum: nomen enim
hominis causamque reticuerunt. Quod etsi ambiguum non sit a quo commissum,
oportuit tamen custodire germanitatem tuam, et gregi illius sollicitius
providere, ne quid hujusmodi oriretur, quod cum aliorum pericula tua lacescit
negligentia admittere in gregem Domini, et tales agnas incendio, armis et
persecutionibus, nudas, debiles, post suorum caedes et mortes, vix vivere
audivimus. Nihil movet pietatem illam sacerdotii tui de tanta diaboli in te
atque in tuos potestate admissa? in te, inquam, prorsus enim Sacerdotis
gravitatem condemnat tantum nefas in ecclesia fuisse completum. Ubi provisiones
tuae? ubi certe, si casus evenerant, auxilia, vel consolationes, cum plus se
adhuc metuere dicant, quam conqueruntur esse perpessas? Altius censerem, si
essent aliquid de hac re mecum apertius collocutae. Vide, frater, antiqui
hostis insidias, et spiritu boni rectoris pervigila, ut haec, quae ad nos
opinione magis quam accusatione manifesta delata sunt, vel corrigantur, vel
retundantur; ne jus ecclesiasticum de labefactatis causas, eum, qui non
defenderit, praestare compellat.
Epistola CXXXVIII
(al. 55; scripta circ. an. 417)
Ad Riparium
Riparium presbyterum, quomodo Pelagiana dogmata rejecta, illorumque
disseminator veluti alter Catilina expulsus sit, et quid ei illa contigerit in
re docet.
1. Christi te adversum hostes Catholicae fidei bella bellare, et tuis
litteris, et multorum relatione cognovi, ventosque esse contrarios, et in
perditionem mutuam fautores esse perditionis, qui defensores saeculi esse
deberent: tamen scias in hac provincia nullis humanis auxiliis, sed proprie
Christi sententia pulsum esse, non solum de urbe, sed de Palestinae quoque
finibus Catilinam: nosque dolere plurimum, quod cum Lentulo multi conjurationis
socii remanserunt, qui in Joppe remorantur. Nobis autem melius visum est locum
mutare, quam fidei veritatem; aedificiorumque et mansionis amoenitatem
amittere, quam eorum communione maculari, quibus impraesentiarum, aut cedendum
erat, aut certe quotidie non lingua, sed gladiis dimicandum. Quanta autem passi
simus, et quomodo excelsa manus Christi pro nobis in hostem saevierit, puto te
celebri nuntio omnium cognovisse. Quaeso ergo te, ut arreptum opus impleas; nec
patiaris, te praesente, non habere Christi Ecclesiam defensorem. Certe scit
unusquisque, quod vel tibi sufficiat pro virili parte: quia non viribus
corporis, sed caritate animi dimicandum, quae superari nunquam potest. Sancti
fratres, qui cum nostra sunt parvitate, plurimum te salutant. Puto autem et
sanctum fratrem Alentium Diaconum tuae dignationi cuncta narrare fideliter.
Incolumem te et memorem mei, Christus dominus noster tueatur omnipotens, domine
vere sancte et suscipiende frater.
Epistola CXXXIX
(alias 56; scripta circ. ann. 417)
Ad Apronium
APRONIUM, quod in fide contra Pelagianos manserit, laudat, et, ut sancta
Jerosolymae loca petat, hortatur.
1. Nescio qua tentatione diaboli factum sit, ut et tuus labor, et
sancti Innocentii Presbyteri industria, et nostrum desiderium ad praesens
nequaquam videatur habere effectum. Deo gratia, quod te sospitem, et fidei
calore ferventem, inter ipsa tentamenta diaboli cognovi. Hoc meum gaudium est,
quando in Christo audio filios meos dimicare; et istum zelum in nos ipse
confirmet, cui credimus: ut pro fide ejus sanguinem voluntarie fundamus.
Eversam nobilem domum funditus doleo, et tamen quid in causa sit, scire non
potui. Neque enim portitor litterarum nosse se dixit. Unde dolere possumus pro
amicis communibus, et Christi, qui solus potens et Dominus est, clementiam
deprecari: licet ex parte Dei mereamur offensam, qui inimicos Domini foverimus.
Optimum autem facies, si cunctis rebus omissis, Orientem et praecipue sancta
loca petas: hic enim quieta sunt omnia. Et licet venena pectoris non amiserint,
tamen os impietatis non audent aperire: sed sunt sicut aspides surdae, et
obturantes aures suas (Psal. 57. 5). Sanctos fratres saluta. Nostra
autem domus secundum carnales opes, haereticorum persecutionibus penitus
eversa, Christo propitio spiritualibus divitiis plena est. Melius est enim
panem manducare, quam fidem perdere.
Epistola CXL
(al. 139; script. circ. an. 418)
Ad Cyprianum Presbyterum
Psalmum octogesimum nonum, cujus initium est, Domine, refugium factus
es nobis, Cypriano Presbytero ad fidem Hebraicae veritatis, post LXX., et
Vulgatam editionem, pie eloquenterque exponit.
1. Prius te, Cypriane Presbyterorum studiosissime, de illorum numero,
super quibus audivit Moyses: Elige Presbyteros, quos tu ipse scis esse
Presbyteros (Exod. 12), tantum Epistolis noveram, et beati viri
vocabulum consecutum, qui in Lege Dei die ac nocte meditatur (Psal. 1).
Nunc autem quia exterioris quoque hominis nobis invicem facta est cognitio, et
post salutationem dulcesque complexus, quibus sibi amicitia copulatur, ut
probes verum esse quod audieras, statim a me postulas, ut difficillimum
Psalmum, qui apud Graecos et Latinos octogesimus nonus inscribitur, tibi
edisseram, non composita verborum oratione plausuque populari, qui solet
imperitorum aures decipere atque palpare; sed oratione simplici, et
Ecclesiastici eloquii veritate: ut scilicet interpretatio nostra non alio
interprete indigeat, quod plerisque nimium disertis accidere solet, ut major
sit intelligentiae difficultas in eorum explanationibus, quam in his quae explanare
conantur. Aggrediar opus difficillimum, et sanctarum precum tuarum fultus
auxilio, illius versiculi recordabor: Dominus dabit verbum evangelizantibus
virtute multa (Ps. 67. 12).
2. Ac primum sciendum quod Psalmi istius juxta Hebraicum titulus sit, Oratio
Moysi viri Dei: juxta Septuaginta, Oratio Moysi hominis Dei. Inter
hominem autem et virum quid intersit sancta Scriptura nos doceat. Loquitur
quinquagenarius ad Eliam: Homo Dei, rex vocat te. Cui ille respondit, Si
homo Dei ego sum, descendat ignis de coelo, et comedat te et quinquaginta viros
tuos (4. Reg. 1. 9 et 10). Ad Timotheum quoque Apostolus scribit: Tu
autem, o homo Dei, haec fuge (1. Tim. 6. 11). Porro de viro Dei idem
Apostolus instruit: Volo autem vos scire, quod omnis viri caput Christus
sit: caput autem mulieris vir: caput vero Christi Deus (1. Cor. 11. 3).
Iste vir est, qui caput velare non debet, cum sit imago et gloria Dei, et
quotidie orans loquitur: Nos autem omnes revelata facie gloriam Domini contemplantes,
in eamdem imaginem transformamur, a gloria in gloriam sicut a Domini spiritu
(2. Cor. 3. 18). Et in alio loco: Donec perveniamus omnes in virum
perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi (Eph. 4. 13).
Sive igitur viri, sive hominis appellatio sancto viro competit, et ei qui vidit
Deum facie ad faciem, et salva facta est anima ejus: cujus ore, creaturam
mundi, eorum duntaxat quae visibilia sunt, conditionem hominis, et omnis retro
historiae didicimus veritatem, qui non solum nobis quinque reliquit libros,
Genesim, Exodum, Leviticum, Numeros et Deuteronomium: sed undecim quoque
Psalmos, ab octogesimo nono, cujus principium est: Domine, refugium factus
es nobis, usque ad nonagesimum nonum, qui inscribitur, Psalmus in
confessione. Quod autem in plerisque codicibus nonagesimus octavus habet
titulum, Psalmus David, in Hebraico non habetur; hanc habente Scriptura
sancta consuetudinem, ut omnes Psalmi qui cujus sint, titulos non habent, his
deputentur, quorum in prioribus Psalmis nomina continentur.
3. Quatuor autem Psalmi sunt qui habent orationis titulum, sextus
decimus, qui inscribitur, Oratio David, et incipit: Exaudi, Domine,
justitiam meam. Et octogesimus quintus: Inclina, Domine. Et
octogesimus nonus, qui nunc in manibus est: Domine, refugium factus es
nobis. Et centesimus primus, qui titulum habet, Oratio pauperis cum
anxius fuerit, et in Domini effuderit precem suam. David et pauper, qui cum
dives esset, pro nobis pauper factus est, refertur ad Christum, qui sedit super
pullum asinae, juxta Zachariam (Cap. 9. v. 9), pauper atque mansuetus.
Moyses autem per quem Dominus legem dedit, cujus ore audivimus loquentem Deum: Faciamus
hominem ad imaginem et similitudinem nostram (Gen. 1. 26): statimque
infertur: Et fecit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei fecit
illum: masculum et feminam fecit illos, ab initio conditionis hominis usque
ad mortem et resurrectionem omnia explicat, qualis creatus sit, quanto vivat
tempore, quid agat in saeculo, quem fructum vitae habeat, propter quid laboret,
quo ire contendat. Et quoniam ipse qui haec scribit homo est, sub persona sua
de omni generis humani conditione testatur. Sunt autem qui hunc Psalmum, sive
Orationem, ad Israeliticum populum referant: quomodo in solitudine offenderit
Deum atque conciderit, et non meruerit terram promissionis intrare; proque
patribus ingressi sunt filii, et rursum placatum exspectent Deum, quod in
Christi compleatur adventu.
4. Oratio quid in Scripturis. — Oratio, juxta Grammaticos, omnis
sermo loquentium est, cujus etymologiam sic exprimunt; Oratio est oris
ratio. In Scripturis autem Sanctis, difficile Orationem juxta hunc sensum
legimus; sed eam quae ad preces et obsecrationes pertinet. Aiunt Hebraei uno
Psalmorum volumine quinque libros contineri; a primo usque ad quadragesimum; et
a quadragesimo primo usque ad septuagesimum primum; et a septuagesimo secundo
usque ad octogesimum octavum; et ab octogesimo nono qui quarti libri initium
est, et quem nunc disserimus, usque ad centesimum quintum. In quorum omnium
fine duplex AMEN positum est, quod Septuaginta transferunt, fiat, fiat:
et a centesimo sexto usque ad finem. Instar duodecim Prophetarum, qui et ipsi
cum proprios libros [al. libellos] ediderint, unius voluminis nomine
continentur. Illud autem quod pene praeterii, asserens inter undecim Moysi
Psalmos, etiam nonagesimum octavum esse, in quo positum est: Exaltate
Dominum Deum nostrum, et adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est:
Moyses et Aaron in sacerdotibus ejus, et Samuel in eis qui invocant nomen
illius; videtur nostrae sententiae contraire; quomodo Moysi sit, qui
Samuelem nominet, quem multa post tempora fuisse cognoscimus. Cujus quaestionis
facilis solutio est; prophetatum nomen esse Samuelis, qui tanti meriti fuit, ut
cum Moyse poneretur in Jeremia; Si steterint Moyses et Samuel (Jer.
15. 1): juxta illud exemplum, quando homo Dei loquitur in Samaria: Altare,
altare, haec dicit Dominus: ecce filius nascetur domui David, Josias nomen ejus
(5. Reg. 13. 2). Sciamus quoque errare eos, qui omnes Psalmos David arbitrantur,
et non eorum, quorum nominibus inscripti sunt. Unde et hunc Psalmum volunt sub
nomine Moysi a David esse compositum, quod scilicet Legislator communem humani
generis offensam et calamitatem, et deinde exspectationem salutis, sacro ore
describat.
5. Domine, habitaculum factus es nobis, in generatione et
generatione. Septuaginta: Domine refugium factus es nobis, in omni
generatione et generatione. Pro habitatione et refugio in Hebraico MAON
ponitur, quod magis habitationem quam refugium sonat. Narraturus autem tristia,
et genus deploraturus humanum, a laudibus Dei incipit, ut quidquid postea
homini accidit adversorum, non Creatoris duritia, sed ejus qui creatus est
culpa accidisse videatur. Qui sustinet tempestatem, vel petrae vel tecti
quaerit refugium. Quem hostis persequitur, ad muros urbium confugit. Fessus
viator tam sole quam pulvere, umbrae quaerit solatium. Si saevissima bestia
hominis sanguinem sitiat, cupit et nititur, utcumque poterit, praesens vitare
discrimen. Ita et homo a principio conditionis suae Deo utitur adjutore: et cum
illius sit gratiae quod creatus est, illiusque misericordiae quod subsistit et
vivit; nihil boni operis agere potest absque eo, qui ita concessit liberum
arbitrium, ut suam per singula opera gratiam non negaret. Ne libertas arbitrii
redundaret ad injuriam conditoris, et ad ejus contumaciam, qui ideo liber
conditus est, ut absque Deo nihil esse se noverit. Quod autem dixit, in
generatione, et generatione, omnia significat tempora et ante Legem et in
Lege, et in Evangelii gratia. Unde et Apostolus dicit: Gratia salvi facti
estis per fidem, et hoc non ex vobis, sed ex dono Dei (Ephes. 2. 8).
Et omnes Epistolae ejus in salutationis principio, non prius pacem habent, et
sic gratiam: sed ante gratiam, et sic pacem, ut donatis nobis peccatis nostris,
pacem Domini consequamur.
6. Antequam montes nascerentur, et parturiretur terra et orbis, a
saeculo usque in saeculum tu es Deus. Septuaginta: Antequam montes
firmarentur, et fingeretur terra et orbis, a saeculo et usque in saeculum tu es
Deus. Hunc locum quidam prava distinctione subvertunt, maxime hi qui volunt
ante fuisse animas, quam homo in sexti diei numero conderetur. Ita enim legunt
atque distinguunt: Domine, refugium factus es nobis, a generatione in
generationem, prius quam montes firmarentur, et fingeretur terra et orbis:
ut scilicet postea consequatur, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus.
Ita enim edisserunt. Si Dominus, antequam montes firmarentur, et fingeretur
terra orbisque terrarum, refugium fuit hominum; ergo fuerunt animae in
coelestibus, antequam hominum corpora formarentur. Nos autem, ut proposuimus,
lectionem ita debemus distinguere: Antequam montes firmarentur et fingeretur
terra et orbis terrarum, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus; ut non
refugium nostrum fuerit ante conditionem mundi, qui necdum eramus; sed quod
Deus ab aeterno usque in aeternum sit semper Deus. Pro eo enim quod Latinus
interpres posuit, a saeculo usque in saeculum, et Hebraice dicitur OLAM,
rectius interpretabimur, a sempiterno usque ad sempiternum. Simile quid
et in Proverbiis ex persona sapientiae, qui Christus est, legitur: Dominus
creavit me initio viarum suarum in opera sua, ante saecula fundavit me in
principio, antequam terram faceret et abyssos priusquam procederent [al. produceret]
fontes aquarum, priusquam montes firmarentur, ante omnes colles
generavit me (Prov. 8. 22. et seqq.). Nullum autem debet verbum creationis
movere, cum in Hebraeo non sit creatio quae dicitur BARA; sed possessio.
Ita enim scriptum est: ADONAI CANANI BRESITH DERCHO, quod in lingua nostra
exprimitur: Dominus possedit me initio viarum suarum. Inter possessionem
autem et creationem multa diversitas est. Possessio significat, quod semper
Filius in Patre et Pater in Filio fuerit. Creatio autem ejus qui prius non
erat, conditionis exordium. Potest juxta leges tropologiae hoc quod dicitur: Antequam
montes firmarentur et fingeretur terra et orbis terrarum, significare, quod
antequam in anima nostra [al. animae nostrae] sublimia dogmata
firmarentur, et terra corporis nostri fingeretur sive stabiliretur a Deo, et
orbis terrarum qui Hebraice dicitur THEBEL; Graece significantius dicitur οἰκουμένη, quam
nos, habitatam, transferre possumus, firmaretur, sive stabiliretur, Deus
nobis semper refugium fuerit. Habitata est autem anima, non deserta, quae
hospitem meretur habere Deum, dicente Salvatore: Ego et Pater veniemus, et
mansionem apud eum faciemus (Joan. 14. 23). Illud autem quod et
Hebraicum habet, et omnes alii Interpretes: Antequam montes nascerentur, et
parturiretur terra, manifeste ad tropologiam nos trahit. Neque enim montes
et terra nativitatem parturitionemque recipiunt, sed conditionem. Ex quo
liquido demonstratur, sanctos quoque excelsasque virtutes, Dei semper
misericordia procreari.
7. Convertes hominem usque ad contritionem, et dices,
revertimini filii Adam. Septuaginta: Ne avertas hominem in humilitatem,
et dixisti: convertimini filii hominum. Juxta Hebraicum, quod dicitur, hoc
est: O Deus, qui hominem condidisti, et ab initio ejus es refugium et
habitatio, convertes eum usque ad contritionem: fecisti eum atque plasmasti, ut
contereretur in mortem, et vas tuum extremo vitae suae tempore frangeretur; cui
cum immineat ista conditio, ut ortus intereat, et quamvis longo vixerit
tempore, tamen fine dissolvatur extremo; quotidie ei loqueris per Prophetas: Revertimini
filii Adam, qui vestra culpa offendistis Deum, et de immortalibus facti
estis mortales. Praecipientis enim noluisti audire imperium: De omni ligno
quod est in paradiso comedes: de ligno autem scientiae boni et mali non
comedes. In quocumque enim die gustaveris de eo, morte morieris (Gen. 2.
17). Porro illud quod Septuaginta transtulerunt: Ne avertas hominem in
humilitatem, et dixisti: Convertimini filii hominum, hunc habet sensum:
Obsecro, ut hominem quem ad tuam imaginem et similitudinem condidisti, et
tantum eum honorare dignatus est, ut de servo filium nuncupares; ne eum
humilies peccato perpetuo, ne super illum vigeat antiqua sententia: Terra es
et in terram ibis (Gen. 3. 19). Tu enim nobis promisisti
poenitentiam, dicens: Nolo mortem peccatoris: tantum ut convertatur et vivat
(Ezech. 18. 23): Tu dixisti, omnium Sanctorum tuorum eloquio:
Convertimini, sive revertimini, filii hominum, ad clementissimum Patrem, qui
occurrit venientibus, et signum quod suo vitio perdiderunt, offert, et stolam
incorruptionis largitur antiquam.
8. Quia mille anni in oculis tuis, ut dies hesterna, quae
praeteriit, vel transiit, et ut vigilia nocturna, sive in nocte.
Qui per Prophetas semper nos ad poenitentiam provocas, dicens: Revertimini
filii hominum, petimus (ut ante jam dixi) ne facias hominem in humilitate
sempiterna retineri. Nec enim putamus longum esse quod promittis, salutem nobis
post tempora multa tribuendam. Aeternitati enim comparata, brevis est omnium
temporum longitudo. In conspectu enim tuo mille anni quasi una dies reputantur.
Statimque se ipse reprehendit. Male dixi, unam diem, et unius diei spatio mille
annorum apud te longitudinem computari, cum magis debuerim dicere, unius
vigiliae spatium, instar habere mille annorum prolixitatem. Nox in quatuor
vigilias dividitur, quae singulae trium horarum spatio supputantur. Unde et
Dominus quarta vigilia ad navigantes venit Apostolos (Matth. 14; et Marc. 6).
Sicut igitur una noctis vigilia cito pertransiit, maxime vigiliarum labore
defessis: sic et mille annorum spatia apud te, qui semper es, et futurus es, et
fuisti, pro brevissimo tempore computantur. Quodque infert: Sicut dies
hesterna, quae praeteriit, juxta illud Apostoli sentiamus quod scribit ad Hebraeos:
Jesus Christus heri et hodie, ipse et in sempiternum (Hebr. 13. 8).
Ergo arbitror ex hoc loco, et ex Epistola quae nomine Petri Apostoli
inscribitur, mille annos pro una die solitos appellari: ut scilicet quia mundus
in sex diebus fabricatus est, sex millibus annorum tantum credatur subsistere:
et postea venire septenarium numerum, et octonarium, in quo verus exercetur
sabbatismus, et circumcisionis puritas redditur. Unde et octo beatitudinibus
bonorum operum praemia promittuntur. Scribit autem Petrus hoc modo: Unum hoc
vos ne praetereat, dilectissimi, quia una dies apud Deum quasi mille anni, et
mille anni quasi unus dies. Non moratur Dominus in promisso, ut quidam morari
existimant (2. Petr. 3. 8. et 9).
9. Percutiente te eos, somnium erunt, mane quasi herba transiens.
Mane floruit et abiit, ad vesperam conteretur atque siccabitur.
Septuaginta: Quae pro nihilo habentur, eorum anni erunt: Mane sicut herba
transeat, mane floreat et transeat, vespere decidat, induret, et arescat.
Juxta Hebraicum hic sensus est: Multum conversioni nostrae contulit et saluti,
quod omnis vita mortalium, quasi somnium, ita veloci morte contracta est: quae
in similitudinem florum atque foeni, eodem pene tempore siccatur atque deperit.
Percutiente te, inquit, eos, id est, homines; et illo sermone
completo: Stulte, hac nocte repetent animam tuam a te: quae autem
praeparasti cujus erunt (Luc. 12. 20)? Omnis humana conditio somnio
comparabitur. Sicut enim mane virens herba, et suis floribus vernans, delectat
oculos contemplantium, paulatimque marcescens, amittit pulchritudinem, et in
foenum quod conterendum est, vertitur: ita omnis species hominum vernat in
parvulis, floret in juvenibus, viget in perfectae aetatis viris: et repente dum
nescit, incanescit caput, rugatur facies, cutis prius extenta contrahitur; et
extremo fine, quod hic dicitur vespere, id est, senectute, vix moveri potest:
ita ut non cognoscatur quis prior fuerit, sed pene in alium commutetur. Quid
loquimur de infantiae temporibus usque ad extremam et decrepitam senectutem,
cum hoc et languor faciat, et inediae moeror, ut vultus prius pulcherrimus
feminarum, ad tantam transeat foeditatem, ut amor in odia commutetur? Super hac
conditione mortalium et Isaias loquitur: Omnis caro foenum, et omnis gloria
ejus quasi flos foeni. Foenum aruit, flos decidit (Isai. 40. 6).
Juxta Septuaginta quoque similiter explicandum est. Omne quod in saeculo longum
videtur, apud te, Deus, breve est. Dies enim et anni quibus humana vita
contracta est, si comparentur aeternitati, reputabuntur pro nihilo. Sicut enim
herba mane crevit, fl |