SANCTI EUSEBII HIERONYMI STRIDONENSIS PRESBYTERI EPISTOLAE SECUNDUM ORDINEM
TEMPORUM AD AMUSSIM DIGESTAE ET IN QUATUOR CLASSES DISTRIBUTAE
TERTIA CLASSIS.
COMPLECTENS EPISTOLAS AB ANNO 386.
E BETHLEEMI MONASTERIO SCRIPTAS USQUE
AD SAECULI QUARTI FINEM,
DAMNATUMQUE IN ALEXANDRINA SYNODO ORIGENEM ANNO 400
Epistola XLVI
(alias 17; scripta circ. an. 386)
Paulae et Eustochii ad Marcellam de Sanctis locis
Paula, filiaque ejus Eustochium, cum ad Sancta loca devenissent,
Marcellam hortantur, ut relicta Roma, ad eas Bethleem commigret, fruitura
omnibus Christi monumentis in locis, in quibus pleraque religionis nostrae
mysteria peracta sunt.
1. Mensuram caritas non habet, et impatientia nescit modum, et
desiderium non sustinet. Unde et nos oblitae virium nostrarum, et non quid
possimus, sed quid velimus tantum cogitantes, magistram cupimus docere
discipulae; et ut est vulgare proverbium: Sus artium repertricem (Sus
Minervam). Tu quae prima [al. primam] scintillam nostro fomiti
subjecisti, quae ad hoc studium nos et sermone hortata es, et exemplo; et quasi
gallina congregasti sub alas pullos tuos (Matth. 23): nunc nos libere
absque matre volitare patieris [al pateris], et accipitris pavere
formidinem, et ad omnem umbram praetervolantium avium formidare? Igitur, quod
solum absentes facere possumus, querulas fundimus preces; et desiderium nostrum
non tam fletibus, quam ejulatibus contestamur, ut Marcellam nostram nobis
reddas, et illam mitem, illam suavem, illam omni melle et dulcedine dulciorem
non patiaris apud eas esse rigidam, et tristem rugare frontem, quas
affabilitate sua ad simile vitae studium provocavit.
2. Certe si sunt meliora quae poscimus, non est impudens desiderium. Si
cunctae Scripturarum voces nostrae sententiae congruunt, non facimus audacter,
ad ea te provocantes, ad quae tu nos saepissime cohortata es. Prima vox Dei ad
Abraham: "Exi, inquit, de terra tua, et de cognatione tua, et vade in terram
quam monstravero tibi" (Gen. 12. 1). Jubetur Patriarchae, ad quem
primum de Christo facta est repromissio, ut relinquat Chaldaeos, relinquat
confusionis urbem, et Rooboth; id est, latitudines ejus: relinquat
campum Sennaar, in quo superbiae usque ad coelum erecta turris est: et post
fluctus istius saeculi, post flumina, super quae sederunt sancti, et fleverunt
cum recordarentur Sion, post gravem gurgitem Chobar, de quo Ezechiel capillo
verticis sublevatus, Jerusalem usque transfertur; ut habitet terram repromissionis,
quae non rigatur ut Aegyptus de deorsum, sed de sursum: nec facit olera
languentium cibos; sed temporaneum et serotinum de coelo exspectat imbrem. Haec
terra montuosa, et in sublimi sita: quantum a deliciis saeculi vacat, tantum
majores habet delicias spiritus. Denique et Maria mater Domini, postquam ad eam
Angeli est facta promissio, et uterum suum intellexit esse domum filii Dei,
derelictis campestribus ad montana perrexit. De hac urbe, allophylo quondam
hoste superato, et diabolicae percussa frontis audacia, postquam ille in faciem
corruit, exultantium animarum turba processit: et concinens chorus decem
millium, David nostri victoriam praedicavit. In hac Angelus gladium tenens, et
totam impietatis devastans urbem, in Ornam Jebusaeorum regis area templum
Domini designavit: jam tunc significans Ecclesiam Christi, non in Israel, sed
in gentibus consurgentem. Recurre ad Genesim, et Melchisedech regem Salem hujus
principem invenies civitatis: qui jam tunc in typo Christi panem et vinum
obtulit, et mysterium Christianum in Salvatoris sanguine et corpore dedicavit.
3. Tacita forsitan mente reprehendes, cur non sequamur ordinem
Scripturarum; sed passim, et ut quidquid obviam venerit, turbidus sermo
perstringat. Et in principio testatae sumus, dilectionem ordinem non habere, et
impatientiam nescire mensuram. Unde et in Cantico Canticorum quasi difficile
praecipitur: Ordinate in me caritatem (Cant. 2. 4); et nunc eadem
dicimus nos, non ignoratione, sed affectu labi. Denique ut multo inordinatius
aliquid proferamus, antiquiora repetenda sunt. In hac urbe, imo in hoc tunc
loco, et habitasse dicitur, et mortuus esse Adam. Unde et locus in quo
crucifixus est Dominus noster, Calvaria appellatur, scilicet quod ibi
sit antiqui hominis calvaria condita, ut secundus Adam, id est sanguis Christi
de cruce stillans, primi Adam et jacentis protoplasti peccata dilueret: et tunc
sermo ille Apostoli compleretur: "Excitare qui dormis, et exsurge a
mortuis, et illuminabit te Christus" (Ephes. 5. 14). Quantos haec
urbs Prophetas, quantos emiserit sanctos viros, longum est recensere. Totum
mysterium nostrum, istius provinciae, urbisque vernaculum est. In tribus
nominibus Trinitatis demonstrat fidem. Jebus, et Salem, et Jerusalem
appellatur. Primum nomen, calcata: secundum, pax: tertium, visio
pacis. Paulatim quippe pervenimus ad finem, et post conculcationem ad pacis
visionem erigimur: ex qua pace Salomon, id est, pacificus, in ea natus
est, et factus est in pace locus ejus (Psal. 75). Et in figura
Christi, sub etymologia urbis, Dominus dominantium, et Rex regum nomen accepit.
Quid referemus de David et tota progenie ejus, quae in hac civitate regnavit?
Quanto Judaea caeteris provinciis, tanto haec urbs cuncta sublimior est Judaea.
Et (ut coactius disseramus) totius provinciae gloria metropoli vindicatur: et
quidquid in membris laudis est, omne refertur ad caput.
4. Jamdudum te cupientem in verba prorumpere, ipsi litterarum apices
sentiunt, et venientem contra charta intelligit quaestionem. Respondebis
quippe, et dices, hoc olim fuisse, quando "dilexit Dominus portas Sion
super omnia tabernacula Jacob" (Psal. 86): et fuerunt fundamenta
ejus in montibus sanctis: licet et haec possint altius interpretari. Postquam
vero consurgentis Domini vox illa pertonuit: "Relinquetur vobis domus vestra
deserta" (Matth. 29. 39); et flebiliter ruinam ejus prophetavit,
dicens: "Jerusalem, Jerusalem, quae occidis Prophetas, et lapidas eos qui
ad te missi sunt: quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina congregat
pullos suos sub alis, et noluisti. Ecce dimittetur vobis domus vestra
deserta" (Luc. 13. 34. 35): et postquam velum templi scissum est,
et circumdata ab exercitu Jerusalem, et Dominico cruore violata, tunc ab ea
etiam Angelorum praesidia, et Christi gratiam recessisse. Denique etiam Josephum,
qui vernaculus scriptor est Judaeorum, asserere, illo tempore quo crucifixus
est Dominus, ex adytis Templi Virtutum coelestium erupisse voces, dicentium:
Transmigremus ex his sedibus (Josephus de bello Jud. lib. 6. c. 5). Ex
quibus et aliis apparere, ubi abundavit gratia, ibi superabundasse peccatum. Et
postquam audierunt Apostoli: "Euntes docete omnes gentes" (Matth.
28. 19): Et ipsi Apostoli dixerunt. "Oportebat quidem vobis primum
annuntiare verbum Dei: quoniam autem noluistis, ecce transimus ad gentes" (Act.
13. 46); tunc omne sacramentum Judaeae, et antiquam Dei familiaritatem, per
Apostolos in nationes fuisse translatam.
5. Valida quidem quaestio, et quae possit etiam eos, qui Scripturarum
aliquid attigerunt, concutere: sed perfacile solvitur. Nunquam enim eam fleret
Dominus corruentem, nisi diligeret. Flevit et Lazarum, quia amabat eum. Et hoc
tamen prima fronte cognoscito, non loci, sed hominum fuisse peccatum. Verum
quia interfectio populi, captivitas civitatis est, propterea urbem deletam, ut populus
puniretur: ideo Templum subrutum, ut typicae hostiae tollerentur. Caeterum
quantum ad locum pertinet, per profectus temporum multo nunc augustior [al. angustior]
est, quam ante fuit. Venerabantur quondam Judaei Sancta sanctorum, quia ibi
erant Cherubim, et propitiatorium, et Arca testamenti, manna, et virga Aaron,
et altare aureum. Nonne tibi venerabilius videtur sepulcrum Domini? quod
quotiescumque ingredimur, toties jacere in sindone cernimus Salvatorem: et
paululum ibidem commorantes, rursum videmus Angelum sedere ad pedes ejus, et ad
caput sudarium convolutum. Cujus sepulcri gloriam, multo antequam excideretur a
Joseph, scimus Isaiae vaticinio prophetatam, dicentis: "Et erit requies
ejus honor" (Isai. 11. sec. LXX): quod scilicet sepulturae Domini locus
esset ab omnibus honorandus.
6. Sed dices, quomodo in Apocalypsi Joannis legimus: "Et occidet
illos (haud dubium quin Prophetas) bestia quae ascendit ex abysso, et
corpora eorum jacebunt in plateis civitatis magnae, quae vocatur spiritualiter
Sodoma et Aegyptus, ubi et Dominus eorum crucifixus est" (Apoc. 11. 7.
8. 13. et seqq.). Si enim, ais: Civitas magna, in qua crucifixus est
Dominus nulla est alia nisi Jerusalem; ubi autem crucifixus est Dominus,
spiritualiter Sodoma appellatur et Aegyptus; ergo Jerusalem Sodoma est et
Aegyptus, in qua crucifixus est Dominus. Primum te scire volumus, omnem sanctam
Scripturam non posse sibi esse contrariam; et maxime unum adversum se non
discrepare librum: et ut plus adjiciamus, eumdem ejusdemque libri locum. In Apocalypsi
quippe, de qua nunc testimonium protulisti, ante decem circiter versiculos
scribitur: "Surge et metire Templum Dei, et altare, et adorantes in eo.
Atrium autem quod est foris templum, ejice foras, et ne metiaris illud, quoniam
datum est gentibus, et civitatem sanctam calcabunt mensibus quadraginta
duobus" (Apoc. 11. 1. 2). Si enim Apocalypsis multo post passionem
Domini scripta est a Joanne, et in ea Jerusalem sancta civitas appellatur,
quomodo rursum spiritualiter Sodoma vocatur et Aegyptus? Nec statim potes
dicere, sanctam diei Jerusalem coelestem, quae futura est, et Sodomam quae
corruit appellari, quia de futura dicitur, quod bestia quae ascensura est de
abysso, faciet adversus duos prophetas bellum, et vincet illos et occidet, et
corpora eorum jacebunt in platea civitatis magnae. De qua civitate et in fine
ejusdem libri scribitur: "Et civitas in quadro posita est, et longitudo
ejus et latitudo tanta est quanta et altitudo: et mensus est civitatem de
arundine aurea, per stadia duodecim millia. Longitudo et latitudo et altitudo
ejus aequalia sunt. Et mensus est muros ejus centum quadraginta quatuor
cubitorum mensura hominis, quae est Angeli. Et erat structura muri ejus ex
lapide jaspide. Ipsa vero civitas ex auro mundo," et caetera. Ubi quadrum
est, ibi nec longitudo, nec latitudo appellari potest. Et quae est ista
mensura, ut tanta sit longitudo et latitudo, quanta altitudo ejus, et muri de
lapide jaspide, et tota civitas de auro mundo, et fundamenta et plateae ejus de
lapidibus pretiosis, et duodecim portae fulgentes margaritis?
7. Cum ergo haec non possint carnaliter accipi (absurdum quippe est,
per duodecim millia stadiorum tantam civitatis longitudinem et latitudinem,
quantam et altitudinem praedicari) spiritualiter intelligenda sunt singula: et
civitas magna, quam videlicet prius aedificavit Cain, et nominavit eam ex
vocabulo filii sui, hic mundus intelligendus est, quem accusator fratrum suorum
diabolus, et fratricida periturus exstruxit vitiis, sceleribus condidit,
iniquitate complevit: quae spiritualiter appellatur Sodoma et Aegyptus. De qua
Sodoma scribitur: Restituetur Sodoma in antiquum; quod scilicet ita
restituendus sit mundus, ut ante fuit. Neque enim possumus credere rursum
aedificandam Sodomam et caeteras, Gomorram scilicet et Adamam et Seboim, sed in
perpetuos cineres relinquendas. Aegyptum autem nunquam pro Jerusalem legimus,
sed semper pro hoc mundo. Et quia longum est de Scripturis innumerabilia
exempla congerere, unum testimonium proferamus, ubi manifestissime mundus hic
Aegyptus appellatur. In Epistola Catholica Judas Apostolus, frater Jacobi,
scribit, dicens: "Commonere autem vos volo, scientes semel omnia, quoniam
Jesus populum de terra Aegypti salvans, secundo eos qui non crediderunt,
perdidit" (Jud. 1, 5). Et ne putares de Jesu dici filio Nave,
statim sequitur: "Angelos vero qui non servaverunt suum principatum, sed
dereliquerunt suum domicilium, in judicium magni diei vinculis aeternis sub
caligine reservavit." Et ut credas ubicumque simul Aegyptus et Sodoma et
Gomorra nominantur, non loca, sed mundum hunc interpretari, statim jungit
exemplum: "Sicut Sodoma et Gomorra et finititimae civitates, simili modo
fornicatae, et abeuntes post carnem alteram, factae sunt exemplum, ignis
aeterni poenam sustinentes." Et quid necesse est plura conquirere, cum
post passionem et resurrectionem Domini Matthaeus Evangelista commemoret:
"Et petrae scissae sunt, et sepulcra aperta, et plurima corpora
dormientium sanctorum surrexerunt: et egredientes de sepulcris post
resurrectionem suam ingressi sunt sanctam civitatem, et apparuerunt
multis" (Matth. 27. 51. et seqq.). Nec statim Jerosolyma coelestis,
sicut plerique ridicule arbitrantur, in hoc loco intelligitur, cum signum
nullum esse potuerit apud homines Domini resurgentis, si corpora Sanctorum in
coelesti Jerusalem visa sunt. Cum ergo et Evangelistae, et omnes Scripturae
Jerosolymam sanctam nominent civitatem; et Psalmista praecipiat, ut adoremus in
loco ubi steterunt pedes ejus (Ps. 131), ne patiaris eam
appellari Sodomam et Aegyptum, per quam Dominus jurare vetat, quia sit civitas
magni regis.
8. Maledictam terram nominant, quod cruorem Domini hauserit. Et quomodo
benedicta loca putant, in quibus Petrus et Paulus, Christiani exercitus duces
sanguinem fudere pro Christo? Si servorum et hominum confessio gloriosa est,
cur Domini et Dei non sit gloriosa confessio? Et Martyrum ubique sepulcra
veneramur, et sanctam favillam oculis apponentes, si liceat etiam ore
contingimus: et monumentum in quo Dominus conditus est, quidam aestimant
negligendum? Si nobis non credimus, credamus saltem diabolo et angelis ejus,
qui quotiescumque ante illud de obsessis corporibus expelluntur, quasi in
conspectu tribunalis Christi stantes contremiscunt, rugiunt, et sero dolent
crucifixisse, quem timeant. Si post passionem Domini (ut scelerata vox
concrepat) hic detestabilis locus est, quid sibi voluit Paulus Jerosolymam
festinare, ut ibi faceret Pentecosten? qui renitentibus se loquutus est,
dicens. "Quid facitis flentes et conturbantes cor meum? Ego enim non solum
ligari, sed et mori in Jerusalem paratus sum pro nomine Domini Jesu" (Act.
21. 13). Quid caeteri Sancti et illustres viri, quorum vota et oblationes
post praedicationem Christi ad fratres, qui erant Jerosolymis, deferebantur.
9. Longum est nunc ab ascensu Domini usque ad praesentem diem per
singulas aetates currere, qui Episcoporum, qui Martyrum, qui eloquentium in
doctrina Ecclesiastica virorum venerint Jerosolymam, putantes minus se
religionis, minus habere scientiae; nec summam, ut dicitur, manum accepisse
virtutum, nisi in illis Christum adorassent locis, de quibus primum Evangelium
de patibulo coruscaverat. Certe si etiam praeclarus Orator reprehendendum
nescio quem putat, quod litteras Graecas non Athenis, sed Lilybaei, Latinas non
Romae, sed in Sicilia didicerit: quod videlicet unaquaeque provincia habeat
aliquid proprium, quod alia aeque habere non possit; cur nos putamus absque
Athenis nostris quemquam ad studiorum fastigia pervenisse?
10. Nec hoc dicimus, quod renuamus regnum Dei intra nos esse, et
sanctos viros etiam in caeteris esse regionibus; sed quod hoc asseramus vel
maxime, eos qui in toto orbe sunt primi, huc pariter congregari. Ad quae nos
loca non ut primae, sed ut extremae venimus; ut primos in eis omnium gentium
cerneremus. Certe flos quidam et pretiosissimus lapis inter Ecclesiastica
ornamenta, Monachorum et Virginum chorus est. Quicumque in Gallia fuerit
primus, huc properat. Divisus ab orbe nostro Britannus, si in religione
processerit, occiduo sole dimisso, quaerit locum fama sibi tantum et Scripturarum
relatione cognitum. Quid referamus Armenios, quid Persas, quid Indiae, et
Aethiopiae populos, ipsamque juxta Aegyptum, fertilem Monachorum, Pontum et
Cappadociam, Syriam Coelen et Mesopotamiam, cunctaque Orientis examina? quae
juxta Salvatoris eloquium, dicentis. "Ubicumque fuerit corpus, illuc
congregabuntur aquilae" (Matth. 24. 2). Concurrunt ad
haec loca, et diversarum nobis virtutum specimen ostendunt. Vox quidem dissona,
sed una religio. Tot pene psallentium chori, quot gentium diversitates. Inter
haec (quae vel prima in Christianis virtus est) nihil arrogans, nihil de
continentia supercilii: humilitatis inter omnes contentio est. Quicumque
novissimus fuerit, hic primus putatur. In veste nulla discretio, nulla
admiratio. Utcumque placuerit incedere, nec detractionis est, nec laudis.
Jejunia quoque neminem sublevant; nec defertur inediae, nec moderata saturitas
condemnatur. Suo Domino stat unusquisque aut cadit. Nemo judicat alterum, ne a
Domino judicetur. Et quod in plerisque provinciis familiare est, ut genuino
dente se lacerent, hic penitus non habetur. Procul luxuria, procul voluptas.
Tanta in ipsa urbe orationum loca, ut ad ea peragranda dies sufficere non
possit.
10. Verum ut ad villulam Christi, et Mariae diversorium veniamus (plus
enim laudat unusquisque quod possidet) quo sermone, qua voce speluncam tibi
possumus Salvatoris exponere? Et illud praesepe, in quo infantulus vagiit,
silentio magis, quam infirmo [al. infimo] sermone honorandum est. Ubi
sunt latae porticus? ubi aurata laquearia? ubi domus miserorum poenis, et
damnatorum labore vestitae? ubi instar palatii, opibus privatorum exstructae
basilicae, ut vile corpusculum hominis pretiosius inambulet, et quasi mundo
quidquam possit esse ornatius, recta magis sua velit aspicere, quam coelum?
Ecce in hoc parvo terrae foramine, coelorum conditor natus est: hic involutus
pannis, hic visus a pastoribus, hic demonstratus a stella, hic adoratus a
Magis. Et hic puto locus sanctior est rupe Tarpeia, quae de coelo saepius
fulminata ostendit, quod Domino displiceret.
11. Lege Apocalypsim Joannis, et quid de muliere purpurata, et scripta
in ejus fronte blasphemia, septem montibus, aquis multis, et Babylonis cantetur
exitu, contuere. "Exite, inquit Dominus, de illa populus meus, et ne
participes sitis delictorum ejus, et de plagis ejus non accipiatis" (Apoc.
18. 4). Ad Jeremiam quoque regrediens, scriptum pariter attende,
"Fugite de medio Babylonis, et salvate unusquisque animam suam. Cecidit
enim, cecidit Babylon magna, et facta est habitatio daemonum, et custodia omnis
spiritus immundi" (Jerem. 51. 8). Est quidem ibi sancta Ecclesia,
sunt trophaea Apostolorum, et Martyrum; et Christi vera confessio; est ab
Apostolo praedicata fides, et gentilitate calcata, in sublime se quotidie
erigens vocabulum Christianum: sed ipsa ambitio, potentia, magnitudo urbis,
videri et videre, salutari et salutare, laudare et detrahere, vel audire vel
proloqui, et tantam frequentiam hominum saltem invitum videre, a proposito
Monachorum et quiete aliena sunt. Aut enim videmus venientes ad nos, et
silentium perdimus: aut non videmus, et superbiae arguimur. Interdumque ut
visitantibus reddamus vicem ad superbas fores pergimus, et inter linguas
rodentium ministrorum, postes ingredimur auratos. In Christi vero, ut supra
diximus, villula tota rusticitas, et extra Psalmos silentium est. Quocumque te
verteris, arator stivam lenens, alleluia decantat. Sudans messor Psalmis se
avocat, et curva attondens vitem falce vinitor, aliquid Davidicum canit. Haec
sunt in hac provincia carmina: hae, ut vulgo dicitur, amatoriae cantationes.
Hic pastorum sibilus: haec arma culturae.
12. Verum quid agimus, nec quid deceat cogitantes, solum quod cupimus,
hoc videmus? O quando tempus illud adveniet, cum anhelus nuntium viator
apportet, Marcellam nostram ad Palaestinae littus appulsam: et toti Monachorum
chori, tota virginum agmina concrepabunt? Obviam jam gestimus occurrere: et non
expectato vehiculo, concitum pedibus ferre corpus. Tenebimus manus, ora
cernemus; et a desiderato vix avellemur amplexu. Ergo ne erit illa dies, quando
nobis liceat speluncam Salvatoris intrare? in sepulcro Domini flere cum sorore,
flere cum matre? Crucis deinde lignum lambere, et in Oliveti monte cum
ascendente Domino, voto et animo sublevari? Videre exire Lazarum fasciis colligatum;
et fluenta Jordanis ad lavacrum Domini puriora? Inde ad pastorum caulas
pergere: in David orare Mausoleo? Amos Prophetam etiam nunc buccina pastorali
in sua conspicere [al. prospicere] rupe clangentem? Ad Abraham, Isaac,
et Jacob, trium quoque illustrium feminarum, vel tabernacula properare, vel
memorias? Videre fontem, in quo a Philippo eunuchus est tinctus? Samariam
pergere, et Joannis Baptistae, Elisaei quoque et Abdiae pariter cineres
adorare? Ingredi speluncas, in quibus persecutionis et famis tempore
Prophetarum agmina sunt nutrita? Ibimus ad Nazareth, et juxta interpretationem
nominis ejus, florem, videbimus Galilaeae. Haud procul inde cernetur
[al. cernitur] Cana, in qua aquae in vinum versae sunt. Pergemus ad
Itabyrium (Thabor montem) et tabernacula Salvatoris, non ut Petrus quondam
voluit cum Moyse et Elia, sed cum Patre cernemus et Spiritu Sancto. Inde ad
mare veniemus Genezareth, et de quinque et septem panibus videbimus in deserto
quinque et quatuor hominum millia saturata. Apparebit oppidum Naim, in cujus
portis [al. porta] viduae filius suscitatus est. Videbitur et Hermonim,
et torrens Endor, in quo superatus est Sisara. Capharnaum quoque signorum
Domini familiare, et omnis pariter Galilaea cernetur. Et tunc comitante
Christo, cum per Silo et Bethel et caetera loca, in quibus Ecclesiae quasi
quaedam victoriarum Domini sunt erecta vexilla, ad nostram speluncam
redierimus, canemus jugiter, crebro flebimus, indesinenter orabimus, et
vulneratae jaculo Salvatoris in commune dicemus: "Inveni quem quaesivit
anima mea: tenebo eum: et non dimittam illum" (Cant. 3. 4).
Epistola XLVII
(alias 154; scripta circa annum 393)
Ad Desiderium
Desiderium et Serenillam sororem, a quibus litteras acceperat, ex nominum
etymologia ducto initio, commendat; et ut ad sancta loca, suum implentes
propositum, accedant, hortatur, et cur suorum operum interea nihil illis
mittat, rationem reddit.
1. Lecto sermone Dignationis tuae, quem mihi nec opinanti tua
benevolentia tribuit, gavisus quidem sum testimonio honesti et eloquentis viri:
sed in memet reversus, satis dolui, indignum tantis laudibus atque praeconio
opprimi me potius quam levari. Scis enim dogma nostrum, humilitatis tenere
vexillum, et per ima gradientes, ad summa nos scandere. Quotus igitur ego, vel
quantus sum, ut eruditae vocis merear testimonium; ut mihi ab eo palma
eloquentiae deferatur, qui scribendo disertissime, deterruit ne scriberem?
Verumtamen audendum est, ut caritas, quae non quaerit quae sua sunt, sed quae
proximi, reddat salutationis officia, quoniam locum implere non valet
praeceptoris.
2. Gratulor tibi et sanctae atque venerabili sorori tuae Serenillae,
quae φερονύμος
calcatis fluctibus saeculi, ad Christi tranquilla pervenit: quanquam hoc
nominis vaticinio etiam in te praedestinatum sit. Legimus enim sanctum quoque
Danielem appellatum desideriorum virum (Dan. 9), et amicum Dei,
quia mysteria ejus scire desideravit. Itaque quod venerabilis Paula me est
deprecata, ut facerem, sponte facio: hortorque vos et precor per Domini caritatem,
ut nobis vestros tribuatis aspectus, et per occasionem sanctorum Locorum, tanto
nos ditetis munere. Certe si consortia nostra displicuerint; adorasse ubi
steterunt pedes Domini, pars fidei est; et quasi recentia nativitatis et crucis
ac passionis vidisse vestigia.
3. Opusculorum meorum, quia plurima evolaverunt de nidulo suo, et
temerario editionis honore vulgata sunt, nihil misi; ne eadem forsitan mitterem
quae habebas. Quod si exemplaria libuerit mutuari, vel a sancta Marcella, quae manet
in Aventino, vel a Lot temporis nostri, Domnione, viro sanctissimo accipere
poteris. Ego autem operiens praesentiam tuam, aut totum tibi dabo cum affueris,
aut si hoc aliquae impedierint difficultates, quaecumque praeceperis, libens
mittam. Scripsi librum de Illustribus Viris, ab Apostolis usque ad nostram
aetatem, imitatus Tranquillum, Graecumque Apollonium: et post catalogum
plurimorum, me quoque in calce voluminis quasi abortivum et minimum omnium
Christianorum posui; ubi mihi necesse fuit usque ad decimum quartum annum
Theodosii Principis [al. Imperatoris et Principis] quae scripserim
breviter annotare: quem librum cum a supradictis sumpseris, quidquid de indice
minus habueris, paulatim scribi faciam, si volueris.
Epistola XLVIII
(al. 50; scripta circ. finem anni 393)
Ad Pammachium pro libris contra Jovinianum
Defendit suos contra Jovinianum libros, quos acceperat a Pammachio, eo
nomine invidiose traduci ab obtrectatoribus suis, quod nimius in laudem
virginitatis videretur, atque e contra iniquior in matrimonium.
1. Quod ad te hucusque non scripsi, causa fuit silentium tuum. Verebar
enim, ne si tacenti scriberem, molestum me magis quam officiosum putares. Nunc
autem provocatus dulcissimis litteris tuis, et hujuscemodi litteris, quae me ad
philosophiam nostri dogmatis provocarent, et condiscipulum quondam et sodalem
et amicum obviis, ut aiunt, manibus excipio; defensoremque [fort. defensionem]
meorum opusculorum paro: ita tamen si ante te placatum judicem habuero: imo si
oratorem meum super omnibus quae in me arguuntur, instruxero. Hoc enim et
Tullius tuus; et ante illum in brevi et solo volumine scripsit Antonius, Primam
causam esse victoriae, diligenter causam, pro qua dicturus es, discere.
2. Reprehendunt me quidam, quod in libris quos adversus Jovinianum
scripsi, nimius fuerim, vel in laude virginum, vel in sugillatione nuptarum
[al. nuptiarum]; et aiunt condemnationem quodammodo esse matrimonii, in
tantum pudicitiam praedicare, ut nulla videatur inter uxorem et virginem
comparatio derelinqui. Ego si bene problematis memini, inter Jovinianum et nos
ista contentio est, quod ille exaequet virginitati nuptias, nos subjiciamus:
ille vel parum, vel nihil: nos multum interesse dicamus. Denique idcirco te
post Dominum faciente, damnatus est, quod ausus sit perpetuae castitati [al. virginitati]
matrimonium comparare. Aut si idipsum virgo putatur, et nupta, cur piaculum
vocis hujus Roma audire non potuit? Virgo a viro, non vir a virgine generatur.
Medium esse nihil potest: aut mea sententia sequenda est, aut Joviniani. Si
reprehendor quod nuptias virginitati subjicio, laudetur ipse qui comparat. Si
autem damnatus est qui aequales putabat, damnatio ejus mei operis testimonium
sit. Si saeculi homines indignantur in minori gradu se esse quam virgines,
miror Clericos et Monachos et continentes id non laudare quod faciunt. Castrant
se ab uxoribus suis, ut imitentur virginum castitatem; et id ipsum volunt esse
maritatas, quod virgines? Aut jungantur itaque uxoribus suis, quibus
renuntiaverant: aut si se abstinuerint, etiam tacentes confitebuntur melius
esse, quod nuptiarum operi praetulerunt. An ego rudis in Scripturis, et nunc
primum sacra volumina legens, lineam, et (ut ita dicam) tenue dicendi filum
inter virginitatem et nuptias servare non potui? Videlicet nesciebam dictum: Noli
esse justus multum (Eccl. 7. 17): et dum unum latus protego, in
altero vulneratus sum: atque, ut manifestius loquar, dum contra Jovinianum
presso gradu pugno, a Manichaeo terga mea confossa sunt. "Nonne, quaeso,
statim in principio operis mei ista praefatus sum? Neque enim nos Marcionis et
Manichaei dogma sectantes, nuptiis detrahimus. Nec Tatiani principis
Encratitarum errore decepti, omnem coitum spurcum putamus; qui non solum
nuptias, sed cibos quoque, quos Deus creavit ad utendum, damnat et reprobat.
Scimus in domo magna, non solum vasa aurea et argentea esse, sed et lignea et
fictilia: et super fundamentum Christi, quod Paulus architectus posuit, alios
superaedificare aurum, argentum, lapides pretiosos: alios e contrario foenum,
ligna, stipulam. Non ignoramus honorabiles nuptias, et cubile immaculatum.
Legimus primam Dei sententiam: Crescite et multiplicamini, et replete terram
(Gen. 1. 28). Sed ita nuptias recipimus, ut virginitatem, quae de
nuptiis nascitur, praeferamus. Numquid argentum non erit argentum, si aurum
argento pretiosius est? aut arboris et segetis contumelia est, si radici et
foliis, culmo et aristis, poma praeferantur et fructus? Ut poma ex arbore,
frumentum ex stipula, ita virginitas ex nuptiis. Centesimus et sexagesimus et
tricesimus fructus, quanquam de una terra, et de una semente nascatur, tamen
multum differt in numero. Triginta referuntur ad nuptias, quia et ipsa
digitorum conjunctio, quasi molli osculo se complexans et foederans, maritum
pingit et conjugem. Sexaginta vero ad viduas, eo quod in angustia et
tribulatione sint positae. Unde et superiori digito deprimuntur: quia quanto
major est difficultas expertae quondam voluptatis illecebris abstinere, tanto
majus est praemium. Porro numerus centesimus (quaeso diligenter lector attende)
de sinistra transfertur ad dexteram: et iisdem quidem digitis; sed non eadem
manu, quibus in laeva, nuptae significantur et viduae, circulum faciens,
exprimit virginitatis coronam."
3. Oro te, qui haec loquitur, damnat nuptias? Aurum virginitatem,
argentum diximus matrimonium. Centesimum et sexagesimum et tricesimum fructum
de una terra exposuimus, et de una semente generari, licet multum differat in
numero. Et quisquam tam iniquus lector erit, ut non ex meis dictis, sed ex suo
me sensu judicet? Et certe multo clementiores erga conjugia fuimus, omnibus
pene Latinis et Graecis Tractatoribus, qui centesimum numerum ad Martyres
referunt, sexagesimum ad Virgines, tricesimum ad Viduas: atque ita fit juxta
illorum sententiam, ut de bona terra, et de patrisfamilias semine excludantur
mariti. Verum ne in principio cautus, in reliquis forsitan improvidus fuerim:
nonne post partitionem opusculi, cum ad quaestiones venirem, statim intuli,
"Vos quaeso utriusque sexus virgines et continentes, mariti quoque et
digami, ut conatus meos orationibus adjuvetis." Cunctorum in commune
Jovinianus hostis est. Quorum ego orationibus indigeo, et quos adjutores mei
operis precor, eos possum Manichaei errore damnare.
4. Curramus ad reliqua. Neque enim Epistolae brevitas patitur diutius
in singulis immorari. Interpretantes illud Apostoli testimonium: "Uxor
proprii corporis sui non habet potestatem, sed vir: similiter et vir corporis
sui non habet potestatem, sed uxor," (1. Cor. 7), hoc subjunximus (Lib.
1. c. 4): "Omnis haec quaestio de his est qui in matrimonio sunt, an
eis liceat uxores dimittere, quod et Dominus in Evangelio prohibuit. Unde et
Apostolus: Bonum est, ait, homini uxorem vel mulierem non tangere
(Matth. 5): quasi in tactu ejus periculum sit, quasi qui eam tetigerit
non evadat. Unde et Joseph, quia illum tangere volebat Aegyptia, fugiens de
manibus ejus pallium abjecit. Sed quia qui semel duxit uxorem, nisi ex consensu
se non valet abstinere, nec dare repudium non peccanti, reddat conjugi debitum,
quia sponte se alligavit, ut reddere cogeretur." Qui Domini dicit esse
praeceptum, ne dimittantur uxores, et absque consensu, "Quod Deus
conjunxit, homo non separet" (Matth. 19. 6), hic potest dici
nuptias condemnare? Rursum in sequentibus: "Sed unusquisque, ait, habet
proprium donum ex Deo. Alius quidem sic, alius autem sic" (1. Cor. 7.
7). Quam sententiam nos exponentes (Lib. 1. c. 8), haec intulimus:
"Quid, inquit, velim, perspicuum est. Sed quoniam in Ecclesia diversa sunt
dona, concedo et nuptias, ne videar damnare naturam. Simulque considera, quod
aliud donum virginitatis sit, aliud nuptiarum. Si enim eadem esset merces
nuptarum et virginum, nequaquam dixisset post praeceptum continentiae: Sed
unusquisque proprium habet donum ex Deo: Alius quidem sic, alius autem sic.
Ubi proprietas singulorum est, ibi altrinsecus diversitas. Concedo et nuptias
esse donum Dei, sed inter donum et donum magna diversitas est. Denique et
Apostolus de quodam post incestum poenitente: E contrario, inquit, donate
ei et consolamini; et si cui quid donastis, et ego (2. Cor. 2. 7).
Ac ne putaremus donum hominis contemnendum, addidit: Nam et ego quod donavi,
si quid donavi, propter vos coram Christo [al. in persona Christi].
Diversa sunt dona Christi. Unde et Joseph in typo ejus variam habebat tunicam.
Et in Psalmo quadragesimo quarto legimus: Astitit regina a dextris tuis in
vestitu deaurato, circumdata varietate. Et Petrus Apostolus: Sicut
cohaeredes, ait, multiplicis gratiae Dei (1. Petr. 3. 7).
Quod significantius Graece dicitur ποικίλης, id est,
variae."
5. Rogo, quae est ista contentio claudere oculos, nec apertissimum
lumen aspicere? In Ecclesia diximus esse dona diversa: et aliud donum
virginitatis, et aliud nuptiarum. Et post paululum: "Concedo et nuptias
esse donum Dei. Sed inter donum et donum magna diversitas est." Et quod
Dei donum voce apertissima pronuntiamus, damnare dicimur? Porro si Joseph in
typo Domini accipitur, tunica ejus varia atque distincta in virginibus, viduis,
continentibus, ac maritatis est. Et potest videri quasi alienus, qui de tunica
Christi est: cum et ipsam reginam, hoc est Ecclesiam Salvatoris in vestitu
deaurato, eadem varietate circumdatam dixerimus? "Sed et in consequentibus
de conjugio disputantes, eumdem sensum secuti sumus. Hic locus ad praesentem controversiam
non pertinet. Docet enim juxta sententiam Domini, uxorem excepta causa
fornicationis non repudiandam, et repudiatam, vivo marito, alteri non nubere:
aut certe viro suo debere reconciliari. Necnon et in alio loco: Mulier
alligata est, quanto tempore vir ejus vivit. Quod si dormierit vir ejus,
liberata est a lege viri: cui vult nubat, tantum in Domino (1. Cor. 7.
39), id est, Christiano." Qui secundas nuptias tertiasque concedit in
Domino, primas cum Ethnico prohibet.
6. Aperiant, quaeso, aures obtrectatores mei, et videant me secundas et
tertias nuptias concessisse in Domino. Qui secundas et tertias non damnavi,
primum potui damnare matrimonium? In eo quoque loco, ubi interpretamur
capitulum Apostoli: "Circumcisus aliquis vocatus est, non adducat praeputium.
In praeputio vocatus est, non circumcidatur" (Ibid. v. 18) (licet
quidam prudentissimi Interpretes Scripturarum hoc de circumcisione et servitute
Legis dictum esse contendant) nonne apertissime foedera servamus nuptiarum?
Diximus enim (Lib. 1. c. 6): "Si in praeputio quis vocatus est, non
circumcidatur. Habebas, inquit, uxorem, cum credidisti: noli fidem Christi
causam putare dissidii; quia in pace nos vocavit Deus. Circumcisio nihil
est, et praeputium nihil est: sed observatio mandatorum Dei (1. Cor. 7.
19; et Galat. 5. 6). Nihil enim prodest absque operibus coelibatus et
nuptiae: cum etiam fides, quae proprie Christianorum est, si opera non
habuerit, mortua esse dicatur, et hac lege virgines quoque Vestae et Junonis
univirae, in sanctarum queant ordine numerari. Et post paululum: Servus
vocatus es, non sit tibi curae: sed et si potes fieri liber, magis utere (1.
Cor. 7. 21). Etiam si habes, inquit, uxorem, et illi alligatus es: et
solvis debitum, et non habes tui corporis potestatem: atque (ut manifestius
loquar) servus uxoris es, noli propter hoc habere tristitiam, nec de amissa
virginitate suspires. Sed etiam si potes causas aliquas invenire dissidii, ut
libertate pudicitiae perfruaris, noli salutem tuam cum alterius interitu
quaerere." Habeto paulisper uxorem, nec praecurras morantem: expecta dum
sequitur. Si egeris patienter, conjux mutabitur in sororem.
7. In eo quoque loco ubi tractavimus, cur dixisset Paulus: "De
virginibus autem Domini praeceptum non habeo: consilium autem do, tanquam misericordiam
consecutus a Domino, ut sim fidelis," ita virginitatem praetulimus [al. extulimus],
ut nuptiarum ordinem servaremus. "Si virginitatem Dominus imperasset,
videbatur nuptias condemnare, et homiminum auferre seminarium, unde et ipsa
virginitas nascitur. Si praecidisset radicem, quomodo fruges quaereret? Nisi
ante fundamenta jecisset, qua ratione aedificium exstrueret, et operturum
cuncta desuper culmen imponeret?" Si radicem nuptias, si virginitatem
diximus fructus: si fundamentum matrimonium, et aedificium vel culmen perpetuam
castitatem; quis vel tam invidus, vel tam caecus obtrectator mei erit, ut in
eadem domo aedificium vel culmen videat, et fundamentum quod aedificium et
culmen portat, ignoret? Porro et in alio loco proponentes Apostoli testimonium,
in quo ait: "Alligatus es uxori, noli quaerere solutionem. Solutus es ab
uxore, noli quaerere uxorem" (1. Cor. 7. 27). Illico haec
subjecimus (Lib. 1. c. 7): "Habet unusquisque nostrum terminos
suos, redde mihi meum, et tu tene tuum. Si alligatus es uxori tuae, ne illi des
repudium. Si solutus sum ab uxore, non quaeram uxorem. Ut ego non solvo
conjugia, si semel ligata sunt: ita tu non liges, quod solutum est." Sed
et in alio testimonio, quid de virginitate et nuptiis senserimus,
manifestissime declaratur (Lib. 1. c. 7). "Non imponit nobis
Apostolus laqueum, nec cogit esse quod nolumus, sed suadet quod honestum est et
decorum, et intente facit servire Domino, et semper esse sollicitos, et
exspectare paratam Domini voluntatem, ut cum quid imperaverit, quasi strenuus
et armatus miles, statim impleat quod praeceptum est, et hoc faciat sine ulla
distentione, quae data est secundum Ecclesiasten hominibus hujus mundi, ut
distendantur in ea." In fine quoque comparationis nuptarum et virginum,
disputationem nostram hoc sermone conclusimus (Lib. 1. c. 7). Ubi bonum
et melius est, ibi boni et melioris non unum est praemium, et ubi non est unum
praemium, ibi utique dona diversa. "Tantum igitur interest inter nuptias
et virginitatem: quantum inter non peccare et benefacere: imo ut levius dicam,
quantum inter bonum et melius."
8. Porro in consequentibus, cum dicimus (Lib. 1. c. 8):
"Finita disputatione conjugiorum et virginitatis, ut inter utrumque cauto
moderamine praeceptorum, nec ad sinistram, nec ad dexteram diverteret, sed via
regia graderetur, et illud impleret: Ne sis multum justus" (Eccl.
7. 17), rursus monogamiam digamiae comparat, et quomodo nuptias subdiderat
virginitati, ita digamiam nuptiis subjicit: nonne perspicue ostendimus; quae
sit in Scripturis sanctis sinistra, quae dextra: et quid significet, "ne
sis multum justus?" Quod videlicet sinistra sit, si Judaeorum, et
Gentilium sequamur libidinem, et semper aestuemus ad coitum; dextra, si
Manichaeorum sequamur errorem, et simulata pudicitia, impudicitiae retibus
implicemur. Via autem regia sit, ita appetere virginitatem, ne nuptiae
condemnentur. Praeterea quis tam iniquus meorum opusculorum judex erit, ut
prima matrimonia damnare me dicat, cum etiam de secundis dixisse me legerit?
"Concedit Apostolus secundas nuptias; sed volentibus, sed his quae se
continere non possunt: ne luxuriatae in Christo, nubere velint: habentes
damnationem, quod primam fidem irritam fecerint; et hoc concedit, quia multae
abierunt retrorsum post Satanam (1. Tim. 5). Caeterum beatiores erunt,
si sic permanserint. Continuoque subjungit Apostolicam auctoritatem: secundum
consilium meum. Porro ne auctoritas Apostoli quasi hominis, levior
videretur, addidit: Puto autem quod et ego spiritum Dei habeam. Ubi ad
continentiam provocat: ibi non hominis, sed spiritus Dei consilio usus est. Ubi
autem nubendi concedit veniam, spiritum Dei non nominat; sed prudentiae librat
consilium: ita singulis relaxans, ut unusquisque ferre possit." Propositis
ergo testimoniis, in quibus Apostolus secundas concedit nuptias, statim
subjecimus. Quomodo virginibus ob fornicationis periculum, concedit nuptias; et
excusabile facit, quod per se non appetitur: ita ob eamdem fornicationem,
concedit viduis secunda matrimonia. "Melius est enim, licet alterum et
tertium, unum virum nosse, quam plurimos: id est, tolerabilius est uni homini
prostitutam esse, quam multis." Facessat calumnia. De secundo hic et de
tertio et quarto (si libet) matrimonio disputavimus, non de primo. Sed ne quis
in eo quod diximus, tolerabilius est uni homini prostitutam esse quam multis,
ad primum maritum [al. matrimonium] referat, cum omnis nobis quaestio de
digamia et trigamia fuerit; denique digamiae, et trigamiae disputationem hac
calce signavimus "Omnia licent, sed non omnia expediunt" (I. Cor.
6). "Non damno digamos, imo nec trigamos, et si dici potest,
octogamos. Plus aliquid inferam; etiam scortatorem recipio poenitentem.
Quidquid aequaliter licet, aequali lance pensandum est."
9. Erubescat calumniator meus, dicens me prima damnare matrimonia, quando
legit, "Non damno digamos, et trigamos, et si dici potest,
octogamos." Aliud est non damnare, aliud praedicare: aliud est veniam
concedere, aliud laudare virtutem. Si autem durus in eo videor, quia dixi:
"quidquid aequaliter licet, aequali lance pensandum est;" puto non me
crudelem judicabit et rigidum, qui alia loca virginitati et nuptiis, alia
trigamis, et octogamis, et poenitentibus legerit praeparata. Christum in carne
virginem, in spiritu monogamum, quod unam haberet Ecclesiam, noster in reliquis
sermo testatus est: et crediti sumus nuptias condemnare! Damnare dicor nuptias,
cujus hic sermo est? (Lib. 1. c. 13.) Nullique dubium est,
"Sacerdotes de Aaron et Eleazar et Phinees stirpe generatos; qui cum et
ipsi uxores habuerint, recte nobis opponerentur, si errore Encratitarum ducti
contenderemus matrimonia reprobanda." Tatianum Encratitarum principem, qui
abjicit matrimonia, reprehendimus, et ipsi nuptias condemnamus? Rursumque ubi
virgines, et viduas comparo, quid de nuptiis senserim; et quomodo tres gradus
virginitatis, viduitatisque vel continentiae et conjugii fecerim, declarant
ipsa quae scripta sunt. "Non nego beatas esse viduas, quae ita post
baptismum manserint: nec illarum detraho merito, quae cum viris in castitate
perdurant: sed sicut hae majoris praemii apud Deum sunt, quam nuptae conjugali
officio servientes: ita et ipsae aequo patiantur animo, virginitatem sibi
praeferri."
10. Ad Galatas quoque testimonium Apostoli proponentes: "Ex
operibus legis non justificabitur omnis caro" (Galat. 2. 16),
hujuscemodi sensum intulimus (Lib. 1. c. 23). "Opera legis et
nuptiae sunt. Unde et maledicuntur in ea, quae non habent filios: quae si
conceduntur etiam in Evangelio, aliud tamen est indulgentiam infirmitati
tribuere, aliud est virtutibus praemia polliceri." Ecce perspicue nuptias
diximus concedi in Evangelio: sed tamen easdem in suo officio permanentes,
praemia castitatis capere non posse. Quod si indigne accipiunt mariti, non mihi
irascantur, sed Scripturis sanctis: imo Episcopis, et Presbyteris, et Diaconis,
et universo choro Sacerdotali et Levitico, qui se noverunt hostias offerre non
posse, si operi serviant conjugali. Sed et in eo loco ubi de Apocalypsi
testimonium posuimus (Lib. 1. c. 25), nonne manifestum est, quid de
virginibus et viduis et conjugibus senserimus? "Hi sunt qui cantant
canticum novum, quod nemo potest cantare, nisi qui virgo est. Hi sunt primitiae
Dei et Agni, et sine macula (Apoc. 14. 5). Si virgines primitiae Dei
sunt, ergo viduae, et in matrimonio continentes, erunt post primitias, hoc est,
in secundo et tertio gradu. In secundo et tertio gradu viduas ponimus et
maritatas: et haeretico furore dicimur damnare nuptias?"
11. Multa sunt quae per omnem librum cauto moderamine de virginitate,
de viduis, de nuptiis diximus. Sed brevitatis studio unum adhuc ponam
testimonium, cui non reor contradicturum, nisi eum, qui aut se inimicum probare
voluerit, aut vecordem. Nam cum proposuissem, quod Dominus isset ad nuptias in
Cana Galilaeae, post quaedam etiam haec addidi (Lib. 1. c. 25): "Qui
enim semel ivit ad nuptias, semel docuit esse nubendum, et tunc virginitati
posset officere, si nuptias post virginitatem, et viduitatis castimoniam, non
in gradu tertio poneremus. Nunc autem cum Haereticorum sit damnare conjugia, et
Dei spernere conditionem: quidquid de laude dixerit nuptiarum, libenter
audimus. Ecclesia enim non damnat matrimonia, sed subjicit: nec abjicit, sed
dispensat, sciens (sicut supra diximus) in domo magna, non solum esse vasa
aurea et argentea, sed et lignea et fictilia: et alia esse in honorem, alia in
contumeliam (1. Tim. 2. 21). Et quicumque se mundaverit, eum futurum
esse vas honorabile et necessarium, in omne opus bonum praeparatum."
Quidquid, inquam, de laude dixerit [al. dixerint] nuptiarum, libenter
audimus. Laudari nuptias, libenter audimus, et nuptias condemnamus? Ecclesia
matrimonia non damnat, sed subjicit. Velitis, nolitis, maritus subjicitur
virginitati, et viduitati. Ecclesia nuptias, sed nuptias in suo opere
permanentes, subjicit, non damnat, nec abjicit, sed dispensat. In potestate
vestra est, si velitis secundum pudicitiae gradum scandere. Quid indignamini,
si in tertio stantes, nolitis ad superiora properare?
12. Igitur cum toties et crebro lectorem admonuerim, et per singula
pene tractuum millia, cautus viator incesserim, me ita recipere nuptias, ut eis
continentes, viduas, virginesque praeferrem; debuerat prudens et benignus
Lector, etiam ea quae videntur dura, aestimare de caeteris, et non in uno atque
eodem libro, criminari, me diversas sententias protulisse. Quis enim tam hebes,
et sic in scribendo rudis est, ut idem laudet et damnet? aedificata destruat,
et destructa aedificet? et cum adversarium vicerit, suo novissime mucrone
feriatur? Si rusticani homines, et vel rhetoricae, vel dialecticae artis ignari
detraherent mihi, tribuerem veniam imperitiae, nec accusationem reprehenderem,
ubi non voluntatem in culpa cernerem, sed ignorantiam. Nunc vero cum diserti
homines, et liberalibus studiis eruditi, magis velint laedere, quam
intelligere, breviter a me responsum habeant, corrigere eos debere peccata, non
reprehendere. Patet campus, stat e contra acies, adversarii dogma manifestum
est, et (ut Virgilianum aliquid inferam) "illum aspice contra, Qui
vocat" (Aeneid. II): Respondeant adversario. Aliter teneant modum in
disputando, aliter virgam in docendo; et me in libris suis, quid vel
praetermiserim, vel addiderim, doceant. Reprehensores non audio, sequor
magistros. Delicata doctrina est, pugnanti ictus dictare de muro, et cum ipse
unguentis delibutus sis, cruentum militem accusare formidinis. Nec hoc dicens,
statim jactantiae reus sum, quod caeteris dormientibus solus certaverim; sed
hoc dico, cautius eos posse pugnare, qui me viderint vulneratum. Nolo tale
certamen adeas, in quo tantum te protegas, et torpente dextra, sinistra clypeum
circumferas. Aut feriendum tibi est, aut cadendum. Non possum te aestimare
victorem, nisi adversarium video [al. videro] trucidatum.
13. Legimus, eruditissimi viri, in scholis pariter; et Aristotelea illa
vel de Gorgiae fontibus manantia, simul didicimus, plura esse videlicet genera
dicendi: et inter caetera, aliud esse γυμνατικῶς
scribere, aliud δογματικῶς.
In priori vagam esse disputationem; et adversario respondentem, nunc haec, nunc
illa proponere. Argumentari ut libet, aliud loqui, aliud agere, panem, ut
dicitur, ostendere; lapidem tenere. In sequenti autem aperta frons, et ut ita
dicam, ingenuitas necessaria est. Aliud est quaerere, aliud definire. In altero
pugnandum: in altero docendum est. Tu me stantem in praelio, et de vita periclitantem
studiosus magister doceas. Noli ex obliquo, et unde non putaris, vulnus
inferre. Directo percute gladio. Turpe tibi est hostem dolis ferire, non
viribus. Quasi non et haec ars summa pugnantium sit, alibi minari, alibi
percutere. Legite, obsecro vos, Demosthenem, legite Tullium: ac ne forsitan
Rhetores vobis displiceant (quorum artis est, verisimilia magis quam vera
dicere), legite Platonem, Theophrastum, Xenophontem, Aristotelem, et reliquos
qui de Socratis fonte manantes, diversis cucurrere rivulis: quid in illis
apertum, quid simplex est? quae verba non sensuum? qui sensus non victoriae?
Origenes, Methodius, Eusebius, Apollinaris [al. Apollinarius], multis
versuum millibus scribunt adversus Celsum et Porphyrium. Considerate quibus
argumentis, et quam lubricis problematibus diaboli spiritu contexta subvertant:
et quia interdum coguntur loqui, non quod sentiunt, sed quod necesse est,
dicunt adversus ea, quae dicunt Gentiles. Taceo de Latinis Scriptoribus,
Tertulliano, Cypriano, Minutio, Victorino, Lactantio, Hilario, ne non tam me
defendisse, quam alios videar accusasse. Paulum Apostolum proferam, quem
quotiescumque lego, videor mihi non verba audire, sed tonitrua. Legite
Epistolas ejus, et maxime ad Romanos, ad Galatas, ad Ephesios, in quibus totus
in certamine positus est; et videbitis eum in testimoniis quae sumit de veteri
Testamento, quam artifex, quam prudens, quam dissimulator fit ejus quod agit.
Videntur quidem verba simplicia, et quasi innocentis hominis et rusticani; et
qui nec facere nec declinare noverit insidias: sed quocumque respexeris,
fulmina sunt. Haeret in causa, capit omne quod tetigerit: tergum vertit, ut
superet: fugam simulat, ut occidat. Calumniemur ergo illum, atque dicamus ei:
Testimonia quibus contra Judaeos, vel caeteras haereses usus es, aliter in suis
locis, aliter in tuis Epistolis sonant. Videmus exempla captiva servire tibi ad
victoriam, quae suis in voluminibus non dimicant. Nonne nobis loquitur cum
Salvatore: aliter foris, aliter domi loquimur? Turbae parabolas, discipuli
audiunt veritatem (Matth. 13). Proponit Pharisaeis Dominus quaestiones,
et non edisserit. Aliud est docere discipulum, aliud adversarium vincere.
"Mysterium, inquit, meum mihi, mysterium meum mihi et meis" (Isai.
24. 16).
14. Indignamini mihi, quod Jovinianum non docuerim, sed vicerim. Imo
indignantur mihi, qui illum anathematizatum dolent: et cum laudent quod sunt,
accusant quod esse se simulant. Quasi vero rogandus fuerit, ut mihi cederet, et
non invitus ac repugnans in veritatis vincula ducendus. Et haec dicerem, si
vincendi studio, contra regulam Scripturarum quippiam locutus fuissem; et sicut
viri fortes in controversiis solent facere, culpam praemio redimerem. Nunc vero
cum interpres magis Apostoli fuerim, quam dogmatistes, et commentatoris sim usus
officio, quidquid durum videtur, ei magis imputetur quem exposuimus, quam nobis
qui exposuimus. Nisi forte ille aliter dixit, et nos simplicitatem verborum
ejus maligna interpretatione detorsimus. Qui hoc arguit, de ipsis Scripturis
probet. "Diximus: Si bonum est mulierem non tangere, malum ergo est
tangere: nihil enim bono contrarium est, ni malum. Si autem malum est et
ignoscitur, ideo conceditur, ne malo quid deterius fiat:" et caetera usque
ad propositionem alterius capituli. Hoc ideo subjecimus, quia Apostolus
dixerat: "Bonum est homini mulierem non tangere: propter fornicationem
autem unusquisque uxorem suam habeat, et unaquaeque suum virum habeat" (I.
Cor. 7. 2). In quo differunt verba mea a sensu Apostoli? Nisi forte in eo,
quod ille pronuntiat, ego dubito: ille definit, ego sciscitor: ille aperte
dicit: "Bonam est homini mulierem non tangere," ego timide [al. quotidie.]
quaero, si bonum est mulierem non tangere. Si dubitantis est, non confirmantis.
Ille dicit: "Bonum est non tangere: ego quid bono contrarium esse possit,
adjungo. Statimque in consequentibus: Animadvertenda Apostoli prudentia. Non
dixit: "Bonum est homini uxorem non habere, sed Bonum est mulierem non
tangere:" quasi et in tactu ejus periculum sit; quasi qui illam tetigerit,
non evadat. Vides igitur non de conjugibus nos exponere, sed de coitu
simpliciter disputare, quod ad comparationem pudicitiae et virginitatis, et
Angelicae similitudinis, bonum est homini mulierem non tangere. "Vanitas
vanitatum, et omnia vanitas", dicit Ecclesiastes (Eccle. 1. 2). Si
omnes creaturae bonae, ut a bono Creatore conditae, quomodo universa vanitas?
Si terra vanitas, numquid et coeli, et Angeli, et Throni. Dominationes,
Potestates, caeteraeque Virtutes? Sed quae per se bona sunt, ut a bono Creatore
condita, ad comparationem meliorum vanitas appellantur. Verbi gratia: lucerna
lampadis comparatione pro nihilo est: lampas stellae collatione non lucet:
stellam lunae confer, caeca est: lunam soli junge, non rutilat: solem Christo
confer, et tenebrae sunt. Ego sum, inquit, qui sum (Exod. 3.
14). Omnem igitur creaturam si Deo contuleris, non subsistit. "Ne
tradas, inquit Esther, haereditatem tuam his qui non sunt" (Esther. 14.
11), idolis scilicet et daemonibus. Et certe erant idola et daemones,
quibus ne traderentur, orabat. In Job quoque legimus, a Baldad [al. Baldach]
dictum de impio: "Avellatur de tabernaculo suo fiducia ejus, et calcet
super eum quasi rex interitus. Habitent in tabernaculo ejus socii ejus, qui non
est:" haud dubium quin diaboli, qui cum habeat socios, non autem haberet
nisi esset: tamen quia Deo periit, non esse dicitur. Ergo secundum hunc
comparationis sensum, "malum diximus mulierem tangere (licet uxori nulla
facta sit mentio) quia bonum est non tangere." Et subjecimus: "Virginitatem
frumentum, nuptias hordeum, fornicationem stercus bubulum nuncupantes."
Utique frumentum et hordeum creatura Dei est. Verum in Evangelio major turba
hordeaceis panibus, minor frumentaceis pascitur (Mar. 6. 44):
"Homines, inquit, et jumenta salvos facies, Domine" (Ps. 33. 7).
Aliis verbis id ipsum locuti sumus, quando aurum virginitatem, argentum nuptias
diximus: et centum quadraginta quatuor millia virginum signatorum, qui cum
mulieribus non sunt coinquinati: in quo ostendi voluimus, omnes qui virgines
non permanserint, ad comparationem purissimae et Angelicae castitatis, et
ipsius Domini nostri Jesu Christi, esse pollutos. Quod si cui asperum et
reprehensione dignum videtur, tantam nos inter virginitatem et nuptias fecisse
distantiam; quanta inter frumentum et hordeum est, legat S. Ambrosii de Viduis
librum, et inveniet illum inter caetera quae de virginitate et nuptiis
disputavit, etiam hoc dixisse. "Neque ita conjugium praetulit Apostolus,
ut studia virginitatis [Amb. integritatis] extingueret: sed a continentiae
persuasione [al. perfectione] incipiens, ad incontinentiae remedia
descendit. Et cum bravium supernae vocationis fortibus demonstrasset, deficere
tamen in via neminem passus est: ita plaudens prioribus, ut non despiceret et
sequentes. Didicerat enim et ipse, quia Dominus Jesus aliis panem hordeaceum,
ne in via deficerent (Joan. 6. 5. et seq.): aliis corpus suum, ut ad
regnum contenderent (Matth. 26), demonstravit. Et in consequentibus: Non
ergo copula nuptialis quasi culpa vitanda, sed quasi necessitatis sarcina
declinanda est. Lex enim astringit uxorem, ut in laboribus et tristitia filios
generet: conversio ejus ad virum sit, ut ei ipse dominetur (Gen. 3. 16).
Ergo laboribus et doloribus in generatione filiorum addicitur nupta, non vidua:
et dominatui viri sola subditur copulata, non virgo. Et in alio loco: Pretio,
inquit, empti estis, nolite fieri servi hominum (I. Cor. 7).
Videtis quam evidens conjugalis sit definitio servitutis. Et post pusillum. Si
igitur bonum conjugium servitus est, malum quid est, quando nequeunt se invicem
sanctificare, sed perdere." Universa quae nos de virginitate ac nuptiis
lato sermone diffudimus, ille brevi arctavit compendio, in paucis multa
comprehendens. Virginitas ab eo persuasio continentiae: nuptiae, remedia incontinentiae
praedicantur. Et significanter a majoribus ad minora descendens, virginibus
bravium supernae vocationis ostendit, nuptas ne in via deficiant, consolatur.
Alios laudat, alios non despicit. Conjugium hordeo, virginitatem corpori
Christi comparat. Et puto multo minorem distantiam inter frumentum esse et
hordeum, quam inter hordeum et corpus Christi. Denique nuptias dicit, quasi
necessitatis sarcinam declinandas, et definitionem esse evidentissimae
servitutis. Et multa alia quae tribus libellis de virginibus latissime
prosecutus est.
15. Ex quibus universis perspicuum est, me nihil novi de virginibus
nuptisque dixisse: sed majorum in omnibus secutum esse sententiam, tam hujus
videlicet, quam reliquorum, qui de Ecclesiasticis dogmatibus disputarunt:
QUORUM AEMULARI exopto negligentiam potius, quam aliorum obscuram diligentiam.
Tumeant contra me mariti, quare dixerim: "Oro te, quale illud bonum est,
quod orare prohibet: quod corpus Christi accipere non permittit? Quando impleo
mariti officium, non impleo continentis." Jubet idem Apostolus in alio
loco, ut semper oremus (1. Thess. 5). "Si semper orandum est,
nunquam ergo conjugio serviendum. Quoniam quotiescumque uxori debitum reddo,
orare non possum." Hoc quare dixerim, perspicuum est, quia interpretabar
illud Apostoli dictum: Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad
tempus, ut vacetis orationi (1. Cor. 7. 5). Paulus Apostolus dicit,
quando coimus cum uxoribus, nos orare non posse. Si per coitum quod minus est
impeditur, id est, orare: quanto plus quod majus est, id est, Corpus Christi
prohibetur accipere? Petrus ad continentiam hortatur: Ne impediantur
orationes (1. Pet. 3. 7) nostrae. Quod hic, quaeso, peccatum meum
est? quid commerui? quid deliqui? Si turbidae, et nebulosae aquae fluunt, non
est alvei culpa, sed fontis. An idcirco arguor, quod de meo ausus sum adjicere:
"Quale illud bonum est, quod Corpus Christi accipere non permittit? Ad hoc
breviter respondebo. Quid est majus orare, an Corpus Christi accipere?"
Utique accipere corpus Christi. Si per coitum quod minus est impeditur, multo
magis quod majus est. Diximus in eodem volumine (Lib. 1. c. 10). Panes
propositionis ex Lege non potuisse comedere David, et socios ejus nisi se
triduo mundos a mulieribus respondissent (1. Reg. 21). non utique a meretricibus,
quod damnabatur a Lege: sed ab uxoribus, quibus licite jungebantur. Populum
quoque quando accepturus erat Legem in Monte Sina, tribus dicbus jussum esse ab
uxoribus abstinere (Exod. 19.) Scio Romae hanc esse consuetudinem, ut
fideles semper Christi corpus accipiant, quod nec reprehendo, nec probo: Unusquisque
enim in suo sensu abundat (Rom. 14.) Sed ipsorum conscientiam
convenio, qui eodem die post coitum communicant, et juxta Persium, noctem
flumine purgant (Satyr. 2); quare ad Martyres ire non audent? quare
non ingrediuntur Ecclesias? An alius in publico, alius in domo Christus est?
Quod in Ecclesia non licet, nec domi licet. Nihil Deo clausum est, et tenebrae
quoque lucent apud Deum. Probet se unusquisque, et sic ad Corpus Christi
accedat; non quod dilatae communionis unus dies, aut biduum sanctiorem efficiat
Christianum, ut quod hodie non merui, cras vel perendie merear: sed quod dum
doleo me non communicasse Corpori Christi, abstineam me paulisper ab uxoris
amplexu: ut amori conjugis, amorem Christi praeferam. Durum est, et non
ferendum est. Quis hoc saecularium sustinere potest? Qui potest sustinere,
sustineat: qui non potest, ipse viderit. Nobis curae est, NON QUID UNUSQUISQUE
POSSIT, aut velit; sed quid Scripturae praecipiant, dicere.
16. Illud quoque in commentariolis meis ejusdem Apostoli carpitur, in
quibus, dixi (Lib. 1 c. 4), "Verum ne quis putet ex eo quod
sequitur: ut vacetis orationi, et iterum ad idipsum revertimini (1.
Cor. 7. 5), Apostolum hoc velle, et non propter majorem ruinam concedere,
statim infert, ne tentet vos Satanas propter incontinentiam vestram.
Pulchra nimirum indulgentia, et iterum revertimini ad idipsum. Quod
erubescit suo vocare nomine: quod tentationi praefert Satanae, quod causam
habet incontinentiam; laboramus quasi obscurum disserere, cum exposuerit se
ipse qui scripsit? Hoc autem dico, inquit, juxta indulgentiam, non
secundum imperium. Et mussitamus adhuc nuptias non vocare indulgentiam; sed
praeceptum: quasi non eodem modo, et secunda, et tertia matrimonia concedantur,
et reliqua? Quid hic locutus sum, quod Apostolus non dixerit? Nimirum illud,
Quod erubescit suo vocare nomine?" Ego arbitror quando dicit, ad
idipsum, et rem ipsam tacet, non eum nominare palam coitum, sed verecunde
ostendere. An quia sequitur, "Quod tentationi praefert Satanae, quod habet
causam incontinentiam?" Nonne alio verborum ordine idipsum est, ne
tentet vos Satanas propter incontinentiam vestram? An quia dixi, "Et
mussitamus adhuc nuptias non vocare indulgentiam, sed praeceptum?" Quod si
durum est, imputetur Apostolo, qui ait: Hoc autem dico secundum
indulgentiam, non secundum imperium; non mihi, qui excepto praepostero
ordine, nec sensum, nec verba mutavi.
17. Transeamus ad reliqua, epistolari enim brevitate festinat oratio:
"Dico, inquit Apostolus, innuptis, et viduis, bonum est eis, si sic
permanserint, ut ego. Si autem se non continent, nubant: melius est enim
nubere, quam uri" (1. Cor. 7. 8. 9). Quod capitulum nos sic
interpretati sumus: "Postquam nuptis concesserat usum conjugii, et
ostenderat ipse quid vellet, quidve concederet, transit ad innuptas, et viduas,
et sui proponit exemplum, et felices vocat, si sic permanserint: si autem se
non continent, nubant: idipsum, dicens quod supra: Propter fornicationem
autem: et, ne tentet vos Satanas propter incontinentiam vestram.
Redditque causam cur dixerit, Si se non continent, nubant: Melius est enim
nubere, quam uri. Ideo melius est nubere, quia pejus est uri. Tolle ardorem
libidinis, et non dicet, quia melius est nubere. Melius semper ad
comparationem deterioris respicit: non ad simplicitatem incomparabilis per se
boni. Velut si diceret: Melius est unum oculum habere, quam nullum. Et post
paululum cum apostropham fecissem ad Apostolum; intuli: Si per se bonae nuptiae
sunt, noli eas incendio comparare: sed die simpliciter, bonum est nubere.
Suspecta est mihi bonitas ejus rei, quam magnitudo alterius mali, malum cogit
esse inferius. Ego autem non levius malum, sed simplex per se bonum volo. Vult
Apostolus innuptas, et viduas absque coitu permanere, et ad exemplum sui
provocat, et feliciores vocat, si sic permanserint. Si autem se continere non
possunt, et ardorem libidinis, non tam continentia volunt quam fornicatione
restinguere, melius est nubere, quam uri. Ad quod nos intulimus; ideo melius
est nubere, quia pejus est uri: non nostram sententiam proferentes, sed
interpretantes illud Apostoli, melius est nubere, quam uri, id est,
melius est maritum ducere, quam fornicari. Si uri vel fornicari bonum esse
docueris, tunc bono melius praeferetur. Si autem nubere melius est, quod malo
praefertur, non est germanae, et purae integritatis, nec ejus beatitudinis,
quae Angelis comparatur. Si dixero, melius est virginem esse, quam nuptam: bono
melius praetuli. Si autem alterum gradum fecero, melius est nubere, quam
fornicari, ibi non bono melius, sed malo bonum praetuli. Multa diversitas est
inter id melius, quod nuptiis, et inter id quod fornicationi anteponitur.
Obsecro te, quid in hac dissertione peccavi? Propositum mihi erat, non ad meam
voluntatem Scripturas trahere, sed id dicere, quod Scripturas velle
intelligebam. Commentatoris officium est, non quid ipse velit: sed quid sentiat
ille quem interpretatur, exponere. Alioqui si contraria dixerit, non tam
interpres erit, quam adversarius ejus, quem nititur explanare. Certe ubicumque
Scripturas non interpretor, et libere de meo sensu loquor, arguat me cui libet,
durum quid dixisse contra nuptias. Quod si non repererit, quidquid vel austerum
esse videtur, vel durum, id Scriptoris auctoritati, non interpretis officio
deputet.
18. Illud vero ferre quis possit, quod in me reprehenditur: quare
exponens capitulum Apostoli, in quo de conjugibus scripsit, "tribulationem
carnis habebunt hujusmodi" (1. Cor. 7, 28), dixerim: "Nos
ignari rerunt putabamus nuptias saltem carnis habere laetitiam. Si autem
nubentibus et in carne tribulatio est, in qua sola videbantur habere delicias,
quid erit relicum propter quod nubant, cum et in spiritu, et in anima, et in
ipsa carne tribulatio sit?" Quae haec condemnatio matrimonii est, si
infantium vagitus, filiorum mortes, abortia [al. divortia], damna domus,
et caetera hujusmodi tribulationem diximus nuptiarum? Dum adviveret [al. adhuc
viveret] sanctae memoriae Damasus, librum contra Helvidium "de Beatae
Mariae virginitate perpetua" scripsimus, in quo necesse fuit nobis ad
virginitatis beatitudinem praedicandam, multa de molestiis dicere nuptiarum.
Num vir egregius, et eruditus in Scripturis, et virgo Ecclesiae virginis doctor,
aliquid in illo sermone reprehendit? In libro quoque ad Eustochium multo
duriora de nuptiis diximus, et nemo super hac re laesus est. AMATOR QUIPPE
castitatis, praeconium pudicitiae intenta aure captabat. Lege Tertullianum,
lege Cyprianum, lege Ambrosium; et cum illis me vel accusa, vel libera.
Inventae sunt Plautinae familiae [al. fabulae], et scioli tantum ad
detrahendum, qui in eo se doctos ostentare velint, si omnium dicta lacerent, et
in una atque eadem causa, utrumque, id est, et me, et adversarium reprehendant,
et cum e duobus alterum necesse sit vincere, ambos victos esse contendant.
"Porro ubi de digamis, et trigamis disserentes diximus, melius est licet
alterum, et tertium, unum virum nosse, quam plurimos, id est, tolerabilius est
uni homini prostitutam esse, quam multis, nonne statim cur hoc dixerim,
subjecimus? Siquidem et illa in Evangelio Samaritana, sextum maritum habere se
dicens, arguitur a Domino, quod non sit vir ejus" (Jaon. 4). Ego
etiam nunc libera voce proclamo, non damnari in Ecclesia digamiam, imo nec
trigamiam, et ita licere quinto, et sexto, et ultra, quomodo, et secundo marito
nubere: sed quomodo non damnantur istae nuptiae, ita nec praedicantur. So-
LATIA MISERIAE SUNT, non laudes continentiae. "Unde et in alio loco dixi:
Ubi unus maritus exceditur, nihil refert, secundus an tertius sit: quia desinit
esse monogamus. Omnia licent, sed non omnia expediunt. Non damno
digamos, imo nec trigamos, et si dici potest, octogamos: habeat cuilibet
octavum maritum, et esse desinat prostituta.
19. Veniam et ad illum locum in quo arguor, quare dixerim (Lib. 1.
c. 9) dumtaxat juxta Hebraicam Veritatem, in die secundo non additum, sicut
in primo et in tertio, et reliquis: "Vidit Deus, quia bonum est" (Gen.
1); statimque subjecerim: "Nobis intelligentiam derelinqui: non esse
bonum duplicem numerum, qui ab unione dividat, et praefiguret foedera
nuptiarum. Unde et in arca Noc omnia animalia quaecumque bina ingrediuntur,
immunda sunt. Impar numerus est mundus." In hoc nescio quid reprehendatur
interim de secunda die: utrum quia scriptum est, et scriptum non esse diximus:
an quia etiam si scriptum est, nos aliter intelleximus, quam Scripturae
simplicitas patitur. Scriptum non esse in secundo die, "Vidit Deus quia
bonum est:" non meum accipiant testimonium, sed cunctorum Hebraeorum, et
aliorum Interpretum, Aquilae videlicet, et Symmachi, et Theodotionis. Si autem
scriptum non est, cum in caeteris diebus scriptum sit, aut reddant aliam
probabiliorem causam, quare non scriptum sit: aut si non repererint, ingratis suscipiant
quod a nobis dictum est. Porro si in arca Noe omnia animalia, quae bina
ingrediuntur immunda sunt, et impar numerus mundus est, et hoc scriptum esse
nemo dubitat; quare scriptum si edisserant. Si autem non edisserunt, quod a me
expositum est, velint, nolint, suscipient. Aut profer meliores epulas, et me
conviva utere: aut qualicumque nostra coenula contentus esto. Scilicet nunc
enumerandum mihi est, qui Ecclesiasticorum de impari numero disputarint,
Clemens, Hippolytus, Origenes, Dionysius, Eusebius, Didymus, nostrorumque
Tertullianus, Cyprianus, Victorinus, Lactantius, Hilarius: quorum Cyprianus de
septenario, id est, impari numero disserens, quae, et quanta dixerit ad
Fortunatum, liber illius testimonio est. An forsitan Pythagoram, et Architam Tarentinum,
et Publium Scipionem in sexto de Republica, de impari numero proferam
disputantes? Et si hos audire noluerint obtrectatores mei, Grammaticorum
scholas eis faciam conclamare: "Numero Deus impare gaudet" (Virg.
Eclog. 8).
20. Grande piaculum, eversae sunt Ecclesiae, orbis audire non potest,
si mundiorem virginitatem diximus esse quam nuptias: si parem numerum impari
subjecimus, et veteris Testamenti typos, Evangelicae veritati profecisse
monstravimus. Caetera quae in libro nostro reprehensa sunt, vel leviora puto,
vel ad eumdem sensum pertinentia: unde ad ea respondere nolui, ne libelli
excedere magnitudinem, et tuo viderer ingenio diffidere, quem patronum causae
meae ante habui, quam rogarem. Igitur hoc extrema voce protestor, ME NEC
damnasse nuptias, nec damnare; respondisse adversario, non meorum insidias
formidasse. Virginitatem autem in coelum fero, non quia habeam, sed quia magis
mirer quod non habeo. Ingenua, et verecunda confessio est, quo ipse careas, id
in aliis praedicare. Numquid quia gravi corpore terrae haereo, avium non miror
volatus, nec columbam praedico, quod "Radit iter liquidum, celeres neque
commovet alas" (Aeneid. 5)? Nullus se decipiat: nemo blando
adulatore se praecipitet. Prima est virginitas a nativitate, secunda virginitas
a secunda nativitate. Non est meus sermo, antiqua sententia est: "Nemo
potest duobus dominis servire" (Matth. 6. 24), carni et spiritui.
"Caro concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem; haec
invicem sibi adversantur, ut non quae volumus illa faciamus (Galat. 5. 17).
Quando aliquid tibi asperum videtur in nostro opusculo, non ad mea verba
respicias, sed ad Scripturam, unde mea tracta sunt verba.
21. Christus virgo, Mater virginis nostri Virgo perpetua, mater, et
virgo. Jesus enim clausis ingressus est ostiis, et in sepulcro ejus, quod
novum, et in petra durissima fuerat excisum, nec antea quis, nec postea positus
est. Hortus conclusus, fons signatus (Cantic. 4. 12): de quo fonte ille
fluvius manat juxta Joel (3. 18), qui irrigat torrentem, vel funium, vel
spinarum: funium peccatorum, quibus ante alligabantur [al. alligabamur];
spinarum, quae suffocabant [al. suffocant] sementem patrisfamilias. Haec
est porta orientalis, ut ait Ezechiel, semper clausa, et lucida, et operiens in
se, vel ex se proferens Sancta sanctorum; per quam sol justitiae, et Pontifex
noster secundum ordinem Melchisedech ingreditur, et egreditur. Respondeant
mihi, quomodo Jesus ingressus est clausis ostiis, cum palpandas manus, et latus
considerandum, et ossa carnemque monstraverit, ne veritas corporis, phantasma
putaretur; et ego respondebo, quomodo sancta Maria sit et mater, et virgo.
Virgo post partum, mater ante quam nupta. Igitur, ut dicere coeperamus,
Christus virgo, virgo Maria, utrique sexui virginitatis dedicavere principia.
Apostoli, vel virgines, vel post nuptias continentes. Episcopi, Presbyteri,
Diaconi, aut virgines eliguntur, aut vidui, aut certe post Sacerdotium in
aeternum pudici. Quid nobismetipsis illudimus, et irascimur, si subantibus
nobis semper ad coitum, praemia pudicitiae denegentur? Volumus opipare
comedere, uxorum adhaerere complexibus, et in numero virginum, et viduarum
regnare cum Christo. Idem ergo habebit fames praemium, et ingluvies, sordes, et
munditiae, saccus, et sericum? Lazarus recepit mala in vita sua, et dives ille
purpuratus, crassus et nitidus, fruitus est carnis bonis dum adviveret: sed
diversa post mortem tenent loca (Luc. 16): MISERIAE DELICUS, et deliciae
miseriis commutantur. In nostro arbitrio est, vel Lazarum sequi, vel divitem.
Epistola XLIX
(alias 32; scripta eodem tempore, ac superiori juncta)
Ad Pammachium
Apologeticam superiorem Epistolam Pammachio mittit, eidemque gratulatur
quod ab omnibus dignus haberetur Sacerdotio; tandem eum invitat ad lectionem
translationum suarum ex Hebraeo, et aliorum opusculorum.
1. Christiani interdum pudoris est, etiam apud amicos tacere, et
humilitatem suam magis silentio consolari, quam retractando veteres amicitas,
ambitionis crimen incurrere. Quamdiu tacuisti, tacui, nec expostulare unquam
super hac re volui: ne non amicum quaerere, sed potentiorem viderer expetere.
Nunc autem provocatus officio litterarum, primas semper partes habere tentabo:
et non tam rescribere, quam scribere; ut et verecunde hucusque tacuisse, et
verecundius loqui coepisse cognoscar.
2. De opusculis meis contra Jovinianum, quod et prudenter et amanter
feceris, exemplaria subtrahendo, optime novi. Sed nihil profuit ista
diligentia, cum aliquanti ex Urbe venientes, mihi eadem lectitarent, quae se
Romae excepisse referebant. In hac quoque provincia jam libri fuerant
divulgati: et ut ipse legisti, "nescit vox missa reverti" (Horat.
de Art. Poet.). Non sum tantae felicitatis, quantae plerique hujus temporis
Tractatores, ut nugas meas quando voluerim emendare possim. Statim ut aliquid
scripsero, aut imatores mei, aut invidi, diverso quidem studio, sed pari
certamine, in vulgus nostra disseminant: et vel in laude, vel in vituperatione
nimii sunt: non meritum stili, sed suum stomachum sequentes. Itaque quod solum
facere potui, ἀπολογετικὸν
ipsius operis tibi προσεφώνησα;
quem cum legeris, ipse pro nobis caeteris satisfacies: aut si tu quoque narem
contraxeris, illam Apostoli περικοπήν,
in qua de virginitate et nuptiis disputat, aliter disserere compelleris.
3. Nec hoc dico, quod te ad scribendum provocem: cujus in sacris
litteris studium mihi praefero: sed ut alios qui nos lacerant, hoc facere
compellas. Norunt litteras, videntur sibi scioli: possunt me non reprehendere,
sed docere. Si quid scripserint, magis ex operis corum comparatione, mea
interpretatio negligetur. Lege, quaeso te, et diligenter Apostoli verba
considera, et tunc videbis me propter calumniam declinandam multo plus quam
ille voluit in maritos fuisse clementem. Origenes, Dionysius, Pierius, Eusebius
Caesariensis, Dydimus, Apollinaris latissime hanc Epistolam interpretati sunt:
quorum Pierius cum sensum Apostoli ventilaret atque edisseret, et proposuisset
illud exponere: "Volo autem omnes esse sicut meipsum" (1. Cor. 1.
7), adjecit, ταῦτα
λέγων ὁ Παῦλος
ἀντικρὺς
ἀγαμίαν κηρύσσει.
Quod hic quaeso peccatum meum, quae duritia? Universa quae scripsi, huic
sententiae comparata lenissima [al. levissima] sunt. Revolve omnium quos
supra memoravi, commentarios et Ecclesiarum Bibliothecis fruere, et magis
concito gradu ad optata coeptaque pervenies.
4. Audio totius in te Urbis studia concitata. Audio Pontificis et
populi voluntatem pari mente congruere. MINUS EST tenere Sacerdotium, quam
mereri. Libros sedecim Prophetarum, quos in Latinum de Hebraeo sermone verti,
si legeris, et delectari te hoc opere comperero, provocabis nos etiam caetera
clausa armario non tenere. Transtuli nuper Job in linguam nostram: cujus
exemplar a sancta Marcella consobrina tua poteris mutuari. Lege eumdem Graecum
et Latinum; et veterem Editionem nostrae Translationi compara: et liquido
pervidebis quantum distet inter veritatem, et mendacium. Miseram quaedam τῶν
ὑπομνημάτων in
Prophetas duodecim sancto patri Domnioni, Samuelem quoque et Malachim, id est,
quatuor Regum libros. Quae si legere volueris, probabis quantae difficultatis
sit divinam Scripturam, et maxime Prophetas intelligere: et Interpretum vitio
quae apud suos purissimo cursu orationis labuntur, apud nos scatere vitiis.
Porro eloquentiam quam pro Christo in Cicerone contemnis, in parvulis ne requiras.
Ecclesiastica interpretatio etiam si habet eloquii venustatem, dissimulare eam
debet et fugere, ut non otiosis Philosophorum scholis paucisque discipulis, sed
universo loquatur hominum generi.
Epistola L
(alias 51; scripta paulo post superiorem)
Ad Domnionem
Admonitus a Sancto Domnione de conviicis quibus Romae lacerabant multi
libros adversus Jovinianum, in primis autem Monachus quidam juvenis,
rumigerulus, hunc mire exagitat, ejusque imperitiam objurgans, provocat ad
scribendum.
1. Litterae tuae et amorem pariter sonant, et querelam. Amorem tuum,
quo sedulo monens, etiam quae tuta sunt in nobis pertimescis: querelam eorum
qui non amant, et quaerentes occasionem in peccatis, garriunt adversus fratrem
suum, et contra filium matris suae ponunt scandalum (Ps. 39. 20).
Scribis enim eos, imo nescio quem de trivio, de compitis, de plateis
circumforaneum Monachum rumigerulum, rabulam, vafrum tantum ad detrahendum, qui
per trabem oculi sui festucam alterius nitatur eruere, concionari adversum me,
et libros, quos contra Jovinianum scripsi, canino dente rodere, lacerare,
convellere. Hunc Dialecticum urbis vestrae, et Plautinae familiae columen, non
legisse quidem κατηγορίας
Aristotelis, non περὶ
ἑρμηνείας (Praedicamenta
De Interpretatione), non ἀναλυτικά
(Resolutiones), non saltem Ciceronis τόπους,
sed per imperitorum circulos, muliercularumque συμπόσια
(Compotationes), syllogismos ἀσυλλογίστους
texere, et quasi sophismata nostra callida argumentatione dissolvere. Stultus ego
qui me putaverim haec absque Philosophis scire non posse; qui meliorem stili
partem eam legerim, quae deleret, quam quae scriberet. Frustra ergo Alexandri
verti Commentarios: nequidquam me doctus magister per εἰσαγωγήν
Porphyrii introduxit ad Logicam: et, ut humana contemnam, sine causa Gregorium
Nazianzenum et Didymum in Scripturis sanctis catechistas habui: nihil mihi
profuit Hebraeorum eruditio, et ab adolescentia usque ad hanc aetatem
quotidiana in Lege, Prophetis, Evangeliis, Apostolisque meditatio.
2. Inventus est homo absque praeceptore perfectus πνευματοφόρος,
καὶ
αὐτοδίδακτος,
qui eloquentia Tullium, argumentis Aristotelem, prudentia Platonem, eruditione
Aristarchum, multitudine librorum Chalcenterum, Didymum scientia Scripturarum,
omnesque sui temporis vincat Tractatores. Denique dicitur materiam poscere: et
Carneadis aliquid referens, in utramque partem, hoc est, et pro justitia et
contra justitiam disputare. Liberatus est mundus a periculo, et Haereditariae
vel Centumvitales causae de barathro erutae, quod hic forum negligens, se ad
Ecclesiam transtulit. Quis hoc nolente [l. volente] fuisset innoxius?
quem criminosum non hujus servasset oratio, cum coepisset in digitis partiri
causam, et syllogismorum suorum retia tendere? Nam si applosisset pedem,
intendisset oculos, rugasset frontem, jactasset manum, barbam tornasset,
tenebras illico ob oculos offudisset [al. effudisset] judicibus. Nec
mirum si me et absentem jamdiu, et absque usu Latinae linguae, semigraeculum,
barbarumque, homo latinissimus et facundissimus superet; cum praesentem
Jovinianum (Jesu bone qualem et quantum virum: cujus nemo scripta intelligeret,
qui sibi tantum caneret et musis) eloquentiae suae mole oppresserit.
3. Quaeso igitur te, pater carissime, ut moneas eum, ne loquatur contra
propositum suum; ne castitatem habitu pollicens, verbis destruat; ne virgo vel
continens (ipse enim viderit quid esse se jactet) maritatas [al. maritos]
virginibus comparet, et frustra adversus hominem disertissimum, tanto tempore
digladiatus sit. Audio praeterea eum libenter virginum et viduarum cellulas
circumire, et adducto supercilio, de sacris inter eas litteris philosophari.
Quid in secreto, quid in cubiculo mulierculas docet? Ut hoc sciant esse
virgines, quod maritatae [al. maritae]; ut florem aetatis non negligant,
ut comedant et bibant, et balneas adeant, munditias appetant, unguenta non
spernant? an magis pudicitiam, et jejunia, et illuviem corporis? Utique illa
praecipit quae plena virtutis sunt. Fateatur ego publice quod domi loquitur. Aut
si et domi eadem docet quae et publice, a puellarum consortio separandus est.
Miror autem non erubescere juvenem, et Monachum, ut sibi videtur, disertum
(cujus de ore veneres fluunt; qui tantae in sermocinando elegantiae est, ut
Comico sale ac lepore conspersus sit) lustrare nobilium domos, haerere
salutationibus matronarum, religionem nostram pugnam facere, et fidem Christi
contentione torquere verborum; atque inter haec fratri suo detrahere. Utique si
errare me arbitratus est (in multis enim offendimus omnes, et "si quis in
verbo non peccat, hic perfectus est vir)" (Jacob 30. 2), debuit vel
arguere, vel interrogare per litteras: quod vir eruditus et nobilis fecit
Pammachius, cui ego ἀπελογισάμην
ut potui, et Epistola disserui longiore (Superior. Epist. XLVIII), quo
unumquodque sensu dixerim. Imitatus saltem fuisset tuam verecundiam, qui ea
loca, quae scandalum quibusdam facere videbantur, excerpta de volumine per
ordinem digessisti, poscens ut vel emendarem, vel exponerem, et non tantae me
putasset dementiae, ut in uno atque eodem libro, et pro nuptiis, et contra
nuptias scriberem.
4. Parcat sibi, parcat mihi, parcat nomini Christiano. Monachum se esse
non loquendo, et discursando, sed tacendo, et sedendo noverit. Legat Jeremiam,
dicentem: "Bonum est viro cum portaverit jugum ab adolescentia sua.
Sedebit solus et tacebit: quia tulit super se jugum" (Thren. 3. 27. 28).
Aut si certe in omnes Scriptores censoriam accepit virgulam, et idcirco se
eruditum putat, quia Jovinianum, solus intelligit (est quippe proverbium;
Balbum meluis balbi verba cognoscere) πάντες
οὐ συγγραφεῖς
appellamur Attilio judice. Ipse quoque Jovinianus, συγγραφεύς,
id ei justissime proclamabit, Quod me damnant Episcopi, non est ratio, sed
conspiratio. Nolo mihi ille, vel ille respondeat, quorum me auctoritas
opprimere potest, docere non potest. Scribat contra me vir, cujus et ego
linguam intelligo: quem cum vicero, omnes homines simul vicerim. Ego enim bene
novi (experto credite) "quantus In clypeum assurgat, quo turbine torqueat
hastam" (Aeneid. lib. X). Fortis est, et in disputando nodosus
et tenax, et qui obliquo et arcuato pugnet capite. Saepe de nocte usque ad
vesperam contra nos in plateis clamavit: habet latera et athletarum robur, et
belle corpulentus est. Videtur mihi occulte mei dogmatis esse sectator.
Praeterea nunquam erubescit, nec considerat quid, sed quantum dicat; et in
tantam venit opinionem eloquentiae, ut soleant dicta ejus Ciriatorum esse
dictata. Quoties me iste in circulis stomachari fecit et adduxit ad choleram?
quoties conspuit, et consputus abscessit? Sed haec vulgaria sunt, et a quolibet
de sectatoribus meis possunt fieri: ad libros provoco, ad memoriam in posteros
transmittendam. Loquamur scriptis, ut de nobis tacitus lector judicet; ut
quomodo ego discipulorum gregem ductito; sic ex hujus nomine Gnathonici, vel
Phormionici vocentur.
5. Non est grande, mi Domnion, garrire per angulos, et medicorum
tabernas, ac de mundo ferre sententiam: hic bene dixit, ille male: iste
Scripturas novit, ille delirat: iste loquax, ille infantissimus est. Ut de
omnibus judicet, cujus hoc judicio meruit? Contra quemlibet passim in triviis
strepere, et congerere maledicta, non crimina, scurrarum est; et paratorum [al.
parasitorum] semper ad lites. Moveat manum, figat stilum, commoveat se;
et quidquid potest scriptis ostendat. Det nobis occasionem respondendi
disertitudini suae. Possum remordere [al. respondere], si velim, possum
genuinum laesus infigere. Et nos didicimus litteras; "Et nos saepe manum
ferulae subtraximus" (Juvenal. Sat. 1). De nobis quoque dici
potest; Foenum habet in cornu, longe fuge (Hor. Serm. 1. sat. 4). Sed
magis volumus esse discipuli ejus, qui ait: "Dorsum meum posui ad
flagella; et faciem meam non averti a confusione sputorum" (Isai. 50.
6. juxta LXX). "Qui cum malediceretur, non remaledixit" (1.
Ptr. 2. 23); et post alapas, crucem, flagella, blasphemias, novissime pro
crucifigentibus deprecatus est, dicens: "Pater ignosce eis, quod enim
faciunt, nesciunt" (Luc. 13. 34). Et ego ignosco errori fratris:
intelligo, quia diaboli arte deceptus est. Inter mulierculas sciolus sibi et
eloquens videbatur. Postquam Romam mea opuscula pervenerunt, quasi aemulum
exhorruit, et de me quoque captavit gloriam, ut nullus esset in terris, qui non
ejus eloquentiae displiceret, exceptis his quorum potentiae non parcit, sed
cedit; imo quos non honorat, sed metuit. Voluit scilicet homo peritissimus, ut
veteranus miles uno rotatu gladii percutere utrumque, et ostendere populis quod
quidquid ipse vellet, hoc Scriptura sentiret. Dignetur igitur nobis sermonem
suum mittere, et non reprehendendo, sed docendo, garrulitatem nostram
corrigere. Tunc intelliget aliam vim fori esse, aliam triclinii; non aeque
inter fusos et calathos puellarum, et inter eruditos viros de divinae legis
dogmatibus disputari. Nunc libere, et impudenter jactat in vulgus, et
perstrepit, damnat nuptias; et inter uteros tumentes, infantium vagitus, et
lectulos maritorum, quid Apostolus dixerit, tacet, ut me solum in invidiam
vocet. Cum autem ad libros venerit, et pedem pedi contulerit, et vel
proposuerit aliquid de Scripturis, vel audierit proponentem, tunc sudabit, tunc
haerebit. Procul Epicurus, longe Aristippus, subulci non aderunt, scropha non
grunniet. "Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra Spargimus, et
nostro sequitur de vulnere sanguis." (Aeneid. lib. XII). Porro si
non vult scribere, et tantum maledictis agendum putat, audiat tot
interjacentibus terris, flactibus, populis, saltem Echo clamoris mei: Non damno
nuptias, non damno conjugium. Et ut certius sententiam meam teneat, volo omnes
qui propter nocturnos forsitan metus soli cubitare non possunt, uxores ducere.
Epistola LI
(alias 60; scripta ac latine reddita circa eumdem annum 394)
Epiphanii ad Joannem Jerosolymitanum
Epiphanius Episcopus Salaminae Cypri excusat se Joanni Episcopo
Jerosolymitano, quod Paulinanium Presbyterum ordinasset ipso inconsulto. Deinde
commonet, ut ab Origenis erroribus abstineat.
Domino dilectiss. Fratri JOANNI Episc. EPIPHANIUS.
1. Oportebat nos, dilectissime, Clericatus honore non abuti in
superbiam, sed custodia mandatorum Dei, et observatione diligentissima hoc esse
quod dicimur. Si enim sancta Scriptura loquitur: "Cleri eorum non
proderunt eis (Jerem." 12. juxta. LXX): quae arrogantia clericatus
conducere nobis poterit, qui non solum cogitatione, et sensu, verum etiam
sermone peccamus? Audivi quippe quod tumeas contra nos, et irascaris, et
miniteris scribere in extremos fines terrae, ut loca provinciasque non nominem.
Et ubi est Dei timor, qui nos debet illo tremore concutere, qui dictus est a
Domino: "Si quis irascitur fratri suo sine causa, reus erit judicio?"
(Matth. 3. 23.) Non quod magnopere curem, si scribas quod placuerit.
Scribebantur enim, et epistolae biblinae juxta Isaiam: et mittebantur super
aquas, quae cito cum saeculo transeunt. Nihil tibi nocuimus, nihil injuriae
fecimus, nec quicquam violenter extorsimus. In monasterio fratrum, et fratrum
Peregrinorum, qui provinciae nihil tuae deberent: et propter nostram parvitatem,
et litteras, quas ad eos crebro direximus, communionis quoque tuae coeperunt
habere discordiam, ne viderentur quadam duritia, et conscientia nostra,
antiquae fidei ab Ecclesia separari, ordinavimus Diaconum: et postquam
ministravit, rursum Presbyterum, super quo debueras gratulari, intelligens quod
ob Dei timorem hoc sumus facere compulsi: maxime cum nulla sit diversitas in
sacerdotio Dei, et ubi utilitati Ecclesiae providetur. Nam, et si singuli
Ecclesiarum Episcopi habent sub se Ecclesias, quibus curam videntur impendere:
et nemo super alienam mensuram extenditur, tamen praeponitur omnibus caritas
Christi, in qua nulla simulatio est: nec considerandum quid factum sit, sed quo
tempore, et quo modo, et in quibus, et quare factum sit. Cum enim vidissem, quia
multitudo sanctorum fratrum in monasterio consisteret, et sancti Presbyteri
Hieronymus, et Vincentius propter verecundiam, et humilitatem nollent debita
nomini suo exercere sacrificia, et laborare in hac parte ministerii, quae
Christianorum praecipua salus est: invenire autem, et comprehendere servum Dei
non posses, qui te, eo quod grave onus sacerdotii nollet suscipere, saepe
fugiebat: sed nec alius quis Episcoporum facile eum reperiret. Unde, et satis
miratus sum, quomodo dispensatione Dei ad nos venerit cum Diaconis monasterii,
et caeteris fratribus, ut mihi satisfaceret, quia nescio quid adversum eos
habebam tristitiae. Cum igitur celebraretur Collecta in ecclesia villae, quae
est juxta monasterium nostrum, ignorantem eum, et nullam penitus habentem suspicionem,
per multos Diaconos apprehendi jussimus, et teneri os ejus, ne forte liberari
se cupiens, adjuraret nos per nomen Christi: et primum Diaconum ordinavimus,
proponentes ei timorem Dei, et compellentes, ut ministraret; valde quippe
obnitebatur, indignum se esse clamitans, et grave onus ultra vires suas esse
contestans. Vix ergo compulimus eum, et persuadere potuimus testimoniis
Scripturarum, et propositione mandatorum Dei. Et cum ministrasset [al. ministraret]
in sanctis sacrificiis, rursus cum ingenti difficultate tento ore ejus,
ordinavimus Presbyterum: et iisdem verbis, quibus antea suaseramus, impulimus
ut sederet in ordine Presbyterii. Post haec scripsimus ad sanctos Presbyteros
monasterii, et caeteros fratres: et increpavimus eos, quare non scripsissent
super eo, cum ante annum multos eorum queri audissem, cur non haberent, qui
sibi Domini sacramenta conficerent, et illum omnes suo poscerent testimonio, et
grandem utilitatem in commune monasterii testarentur: quare tunc reperta
opportunitate non scripsissent nobis, neque super ordinatione ejus aliquid
poposcissent.
2. Haec ita acta sunt, ut locutus sum, in caritate Christi, quam te
erga parvitatem nostram habere credebam: quanquam in monasterio ordinaverim, et
non in paroecia, quae tibi subjecta sit. O vere benedicta Episcoporum Cypri
mansuetudo et bonitas, et nostra rusticitas sensu tuo et arbitratu digna
misericordia Dei. Nam multi Episcopi communionis nostrae et Presbyteros in
nostra ordinaverunt provincia, quos nos comprehendere non poteramus, et
miserunt ad nos Diaconos et Hypodiaconos, quos suscepimus cum gratia. Et ipse
cohortatus sum beatae memoriae Philonem Episcopum, et sanctum Theoprepum, ut in
ecclesiis Cypri, quae juxta se erant, ad meae autem paroeciae videbantur
ecclesiam pertinere, eo quod grandis esset, et late patens provincia, ordina
rent Presbyteros, et Christi Ecclesiae providerent. Nunquam autem ego ordinavi
Diaconissas, et ad alienas misi provincias, neque feci quicquam ut ecclesiam
scinderem. Quid ergo tibi visum est, sic graviter intumescere et jactari contra
nos pro opere Dei, quod in aedificationem, et non in destructionem fratrum
factum est? Sed et illud vehementer admiratus sum, quod meis locutus es
Clericis, asserens te per sanctum Presbyterum et Abbatem monachorum Gregorium
mandasse mihi, ne quemquam ordinarem: et ego hoc pollicitus sim, dicens:
Nunquid juvenis sum, aut canones ignoro? Audi igitur veritatem in sermone Dei,
me hoc nec audisse, nec nosse, nec istius sermonis penitus recordari.
Suspicatus autem sum, ne forsitan inter multa, quasi homo oblitus essem: et ob
hanc causam sanctum Gregorium sciscitatus sum, et Zenonem Presbyterum, qui cum
eo est. E quibus Abbas Gregorius respondit, se hoc penitus ignorare. Zenon
autem dixit, quia cum ei Presbyter Ruffinus nescio quae alia transitorie
loqueretur, etiam hoc dixerit: Putasne aliquos ordinaturus est sanctus
Episcopus [al. Epiphanus]? et hucusque stetisse sermonem. Ego autem
Epiphanius nec audivi quicquam, nec respondi. Unde, dilectissime, non te
praeveniat furor, nec occupet indignatio, nec frustra movearis: et aliud
dolens, te vertas ad alia, ut peccandi occasionem invenisse videaris. Quod
Propheta devitans, Dominum precatur, dicens: "Non declines cor meum in
verba malitiae: ad excusandans excusationes in peccatis" (Ps. 140. 4).
3. Illud quoque audiens admiratus sum, quod quidam, qui solent ultro
citroque portare rumusculos, et his quae audierunt semper aliquid addere, ut
tristitias et rixas inter fratres concitent, te quoque turbaverunt, et
dixerunt, quod in oratione quando offerimus sacrificia Deo, soleamus pro te
dicere: "Domine, praesta Joanni, ut recte credat." Noli nos in tantum
putare rusticos, ut hoc tam aperte dicere potuerimus. Quanquam enim hoc in
corde meo semper orem, tamen ut simpliciter fatear, nunquam in alienas aures
protuli, ne te viderer parvipendere, dilectissime. Quando autem complemus
orationem secundum ritum mysteriorum, et pro omnibus et pro te quoque dicimus:
"Custodi illum qui praedicat veritatem:" vel certe ita: "Tu
praesta, Domine, et custodi, ut ille verbum praedicet veritatis:" sicut
occasio sermonis se tulerit, et habuerit oratio consequentiam. Quapropter
obsecro te, dilectissime, et advolutus pedibus tuis precor, praesta mihi et
tibi, ut salveris, sicuti scriptum est, "a generatione perversa;" et
recede ab haeresi Origenis, et a cunctis haeresibus, dilectissime. Video enim
quod propter hanc causam omnis vestra [al. nostra] indignatio concitata
sit, quod dixerim vobis, Arii patrem, et aliarum haereseon radicem, et parentem
laudare non debetis. Et cum vos rogarem, ne ita erraretis, et monerem,
contradixistis, et me ad tristitiam atque lacrymas adduxistis. Non solum autem
me, sed et alios plurimos catholicos qui intererant. Inde, ut intelligo, haec
est omnis indignatio, et iste furor. Et ideirco comminamini, quod mittatis
adversum me epistolas, ut huc illucque sermo vester discurrat; et propter
defensionem haereseos adversum me odia suscitantes, rumpitis caritatem quam in
vos habuimus: intantum ut feceritis nos etiam poenitentiam agere, quare vobis
communicaverimus, ita Origenis errores et dogmata defendentes.
4. Simpliciter loquor [al. loquar]: nos secundum quod scriptum
est, nec oculo nostro parcimus, ut non effodiamus eum, si nos scandalizaverit:
nec manui, neque pedi, si nobis scandalum fecerit. Et vos ergo sive oculi
nostri, sive manus, sive pedes fueritis, similia sustinebitis. Quis enim
catholicorum possit aequo animo sustinere, et eorum qui fidem suam bonis
operibus exornant, ut audiant Origenis doctrinam atque consilium, credant
praeclarae illius praedicationi: Non potest Filius videre Patrem, neque
Spiritus sanctus videre Filium? Haec in libris περὶ
Ἀρχῶν scribuntur, his verbis legimus, et ita
locutus est Origenes. "Sicut enim incongruum est dicere, quod possit
Filius videre Patrem, sic inconsequens est opinari, quod Spiritus sanctus
possit videre Filium." Illud quoque quis Origenem dicentem patiatur, quod
animae, angeli fuerint in caelis: et postquam peccaverint in supernis, dejectas
esse in istum mundum, et quasi in tumulos et sepulcra, sic in corpora ista
relegatas, poenas antiquorum luere peccatorum? et corpora credentium non templa
Christi esse, sed carceres damnatorum? Exinde veritatem historiae, allegoriae
depravans mendacio, infinita verba multiplicat: et simplices quosque varia persuasione
supplantans, nunc asserit animas, juxta Graecam etymologiam ψυχὰς
ἀπὸ τοῦ
ψύχεσθαι, idcirco vocitatas,
quia de coelestibus ad inferiora venientes, calorem pristinum amiserint: nunc
corpus hoc, ob id juxta Graecos δέμας,
id est, vinculum, sive juxta aliam proprietatem, cadaver dici: quia
animae de coelo rucrint: a plerisque autem secundum variam Graeci sermonis
supellectilem σῶμα, id est, corpus,
σῆμα, id est, monumentum
interpretari: eo quod ita animam in se clausam habeat, quomodo sepulcra et
tumuli cadavera mortuorum. Et si hoc verum est, ubi est fides nostra? ubi
praeconium resurrectionis? ubi Apostolica doctrina, quae in ecclesiis Christi
hucusque perdurat? ubi illa benedictio ad Adam, et ad semen ejus, et ad Noe, et
ad filios ejus: Crescite et multiplicamini, et replete terram? (Genes.
1. 18, et 9. 7.) Jam enim non erit benedictio, sed maledictio, juxta
Origenem, qui angelos vertit in animas: et de sublimi fastigio dignitatis facit
ad inferiora descendere, quasi Deus generi humano non possit animas per
benedictionem dare, nisi angeli peccaverint: et tot in coelo sint ruinae, quot
in terra nativitates. Dimittenda ergo nobis est doctrina Apostolorum et
Prophetarum, et Legis et ipsius Domini Salvatoris in Evangelio pertonantis.
Econtrario Origenes praecipit, et legem dat, ut non dicam constringit
discipulos suos, ne quis oret in coelum ascendere, ne pejus iterum peccans quam
in terris ante peccaverat, praecipitetur in mundum. Quanquam istiusmodi nugas
et deliramenta soleat ille Scripturarum interpretatione perversa et aliud
significante, quam quod verum est affirmare, dicens: Priusquam a malitia
humiliarer, ego deliqui (Ps. 118. 47). Et illud: Revertere anima
mea in requiem tuam (Ps. 114. 7). Necnon et illud: Educ de
carcere animam meam (Ps. 141. 8). Et in alio loco: Confitebor
Domino in regione vivorum (Ps. 114. 8): cum alius procul dubio
sensus Scripturae divinae sit, quam ille in haeresim suam maligna
interpretatione detorquet. Quod faciunt et Manichaei, et Gnostici, et
Hebionitae, et Marcionis sectatores, et aliae haereses numero octoginta, quae
de purissimo Scripturarum fonte assumentes testimonia, non ita interpretantur,
ut scripta sunt, sed simplicitatem sermonis ecclesiastici id volunt
significare, quod ipsi sentiunt.
5. Illud quoque quod asserere nititur, doleamne an rideam nescio.
Doctor egregius audet docere, diabolum id rursum futurum esse quod fuerat, et
ad eamdem rediturum dignitatem, et conscensurum regna coelorum. Proh nefas,
quis tam vecors et stolidus, ut hoc recipiat, quod sanctus Joannes Baptista, et
Petrus, et Joannes Apostolus et Evangelista, Isaias quoque, et Jeremias, et
reliqui Prophetae cohaeredes fiant diaboli in regno coelorum? Praetereo
frivolam ejus expositionem super tunicis pelliceis, quanto conatu, quantisque
egerit argumentis, ut tunicas pelliceas humana esse corpora crederemus. Qui
inter multa ait: "Nunquid coriarius aut sordiscarius [al. stortisarius]
erat Deus, ut conficeret pelles animalium, et consueret ex eis tunicas
pelliceas Adam et Evae? Manifestum est ergo, inquit, quod de corporibus nostris
loquatur." Et si hoc ita est, quomodo legimus ante pelliceas tunicas, et
ante inobedientiam, et de paradiso ruinam Adam loquentem non secundum
allegoriam, sed vere: "Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea"
(Gen. 2. 23) Aut unde assumptum est illud, quod divinus sermo testatur:
"Et injecit Deus soporem in Adam, et dormivit: et sumpsit unam de costis
ejus; et adimplevit pro ea carnem, et aedificavit costam, quam tulerat ex eo,
illi in uxorem?" (Ibid. 21) Aut quae corpora contegebat Adam et Eva
foliis ficus, postquam comederunt de arbore vetita? Quis autem patienter ferat
Origenem lubricis argumentationibus resurrectionem carnis hujus negantem: sicut
declarat manifestissime in volumine Explanationum primi psalmi, et in aliis
multis locis? Aut quis audiat in tertio coelo donantem nobis Origenem
paradisum, et illum quem Scriptura commemorat, de terra ad coelestia
transferentem: et omnes arbores quae scribuntur in Genesi, sic allegorice
intelligentem: quod scilicet arbores, angelicae Fortitudines sint, cum hoc
veritas non recipiat? Neque enim dixit Scriptura divina: Deposuit Deus Adam et
Evam in terram: sed, ejecit eos de paradiso, et habitare fecit eos contra
paradisum. Non ait, sub paradiso. Et posuit romphaeam flammeam, et
Cherubim custodire introitum ligni vitae (Genes. 3). Non dixit,
ascensum. Et fluvius egrediebatur ex Eden: non dixit, descendit ex Eden.
Iste dividitur in quatuor principia: nomen uni Phison, et nomen secundi Geon
(Ibid. 2. 10). Ego vidi aquas Geon, aquas quas his carneis oculis
aspexi. Iste est Geon, quem Jeremias demonstrat dicens: Quid vobis et viae
Aegypti, ut bibatis aquam Geon turbidam? (Jerem. 2. 10.) Bibi et de
magno flumine Euphrate aquas simpliciter, quas manu potes tangere, ore sorbere,
non aquas spiritales. Ubi autem flumina sunt, quae et videntur et bibuntur, ibi
consequens est quod et ficus et alia ligna sint: de quibus dicit Deus: Ex
omni ligno quod est in paradiso comedes (Genes. 2. 16): similia sunt
lignis aliis et arboribus, sicut flumina similia sunt fluminibus et aquis. Si
autem aqua quae cernitur, vere aqua est, necesse est ut et ficus vera sit, et
alia ligna: et Adam verus statim a principio plasmatus in corpore, sicut et
Eva, et non in phantasmate, et post ruinam (ut vult Origenes) propter peccatum
postea corpus acceperit. Sed dicis: Legimus quod sanctus Paulus raptus sit
usque ad tertium coelum, et usque in paradisum (2. Cor. 12). Bene dicis:
Quando ponit tertium coelum, et postea addit, et in paradisum, ostendit alibi
esse coelum, et alibi paradisum. Illas vero praestigias quis non statim
abjiciat atque contemnat: dicente Origene de aquis quae super firmamentum sunt,
non esse aquas, sed Fortitudines quasdam angelicae potestatis, et rursum aquas
quae super terram sunt, hoc est, sub firmamento, esse Virtutes contrarias, id
est, daemones? Et quomodo legimus, in diluvio apertas cataractas coeli, et
aquas inundasse diluvii? unde aperti sunt fontes abyssi, et totus mundus
opertus est aquis (Genes. 7).
6. O furor hominum junctus stultitiae, qui reliquerunt illud quod in
Proverbiis dicitur: "Audi fili sermonem patris tui, et ne abjicias legem
matris tuae" (Prov. 6. 20), et conversi sunt ad errorem, et dicunt
stulto, ut princeps sui sit; nec contemnunt res fatuatas, quae dicuntur a
fatuo, sicut Scriptura testatur: "Fatuus autem fatua loquitur, et cor ejus
vana intelligit" (Isai. 32. 6). Unde obsecro te, dilectissime, et
quasi membris meis parcens, propter caritatem quam in te habeo, precor scribens
et orans, ut impleas illud quod dicitur: "Nonne odientes te, Domine,
odivi, et super inimicos tuos tabescebam?" (Psal. 138. 21.) Inimica
et digna odio Origenis verba sunt, et Deo repugnantia, et sanctis ejus, et non
ista sola quae dixi, sed et alia innumerabilia. Ne que enim nunc mihi
propositum est adversus omnia Origenis dogmata disputare. Nihil mihi subripuit
Origenes, nec in mea generatione fuit: nec propter aliquas res mundi et
haereditatem, odium adversum illum, pugnasque suscepi: sed (ut simpliciter
fatear) doleo, et val dedoleo, videns plurimos fratrum, et eorum praecipue, qui
professionem habent non minimam, et in gradum quoque sacerdotii maximum
pervenerunt, ejus persuasionibus deceptos, et perversissima doctrina cibos
factos esse diaboli: in quibus completum est illud, quod dicitur: "Super
omnem munitionem ludit, et escae ejus electae, et congregavit sicut arenam
captivitatem" (Abac. 1). Te autem, frater, liberet Deus, et sanctum
populum Christi, qui tibi creditus est, et omnes fratres qui tecum sunt, et
maxime Ruffinum Presbyterum ab haeresi Origenis, et ab aliis haeresibus et
perditione earum. Si enim propter unum verbum, aut duo quae contraria fidei
sunt, multae haereses abjectae sunt ab Ecclesia, quanto magis hic inter
haereticos habebitur, qui tantas perversitates, et tam mala dogmata contra fidem
adinvenit, Deique et Ecclesiae hostis extitit? Inter multa enim mala etiam
illud ausus est dicere, perdidisse imaginem Dei Adam, cum hoc in nullo penitus
loco Scriptura significet. Si enim ita esset, nunquam omnia quae in mundo sunt,
servirent semini Adam, id est, universo generi hominum: sicut et Jacobus
Apostolus loquitur: "Omnia domantur, et subjecta sunt humanae naturae (Jacob. 3. 7)."
Nunquam enim universa subjecta essent hominibus, si non haberent homines juxta
id quod universis imperarent, imaginem Dei. Conjungens autem atque consocians
Scriptura divina gratiam benedictionis, quam Adam donaverat, et generationibus
quae ex eo erant, ne qui forsitan maligna interpretatione auderent dicere, uni
datam gratiam Dei, et illum solum factum esse ad imaginem Dei: quia plasmatus
esset ex humo, et uxorem ejus, quam creasset de costa viri: eos vero qui
conciperentur in utero, et non ita nascerentur ut Adam, Dei non habere
imaginem, statim per ordinem jungit, et dicit: "Et vixit Adam ducentos
triginta annos, et cognovit Evam uxorem suam, et peperit ei filium juxta
speciem et juxta imaginem ejus, et vocavit nomen ejus Seth" (Genes. 5.
3). Rursumque in decima generatione post annos bis mille ducentos
quadraginta duos, vindicans Deus imaginem suam, et ostendens, quod gratia quam
dedisset hominibus perseveraret in eis, ait: "Ne comederitis carnem in
sanguinem [al. cum sanguine], ego enim ulciscar sanguinem vestrum de
manu omnis hominis effundentis illum: quia ad imaginem Dei feci hominem" (Genes.
9). Nec non post alteras decem generationes usque ad Abraham, et ab Abraham
usque ad David alias generationes quatuordecim, quae viginti quatuor
generationes simul faciunt annos bis mille centum decem et septem: Spiritus
Sanctus in tricesimo octavo psalmo, cum quereretur de omnibus hominibus, quod
in vanitate ambularent, et peccatis essent obnoxii, loquitur: "Verumtamen
in imagine perambulat omnis homo" (Ps. 38. 7). Nec non post David,
etiam sub Salomone filio ejus, legimus tale quiddam super Dei imagine
nominatum. Dicit enim in Sapientia, quae titulo ejus inscribitur: "Creavit
Deus incorruptum hominem, et imaginem suae proprietatis dedit ei" (Sap.
2. 23). Et rursum post annos millenos centenos undenas plus minus, in novo
legimus Testamento, quod non perdiderunt homines imaginem Dei. Jacobus enim
Apostolus et frater Domini, cujus et supra meminimus, instruit nos, ne Origenis
laqueis capiamur, habere hominem imaginem et similitudinem Dei. Nam cum de
lingua hominis latius disputasset, adjecit: "Instabile malum, in ipsa quippe
benedicimus Deum patrem, et in ipsa maledicimus homines, qui ad similitudinem
Dei conditi sunt" (Jacob. 3. 8. et 9). Paulus quoque vas
electionis, et qui doctrinam Evangelicam sua praedicatione complevit, docet
nos, quod homo ad imaginem, et similitudinem Dei conditus sit, dicens:
"Vir non debet nutrire comam, cum gloria et imago Dei sit" (2.
Cor. 11. 7): imaginem simpliciter appellans suo nomine, similitudinem autem
gloriae appellatione significans.
7. Pro tribus igitur testimoniis, quae tibi, si de Scriptura sancta
reperirem, dicebas posse sufficere: ecce septem testimonia dedimus. Quis ergo
sustinebit Origenis ineptias? ut non gravius aliquid loquar, et similis
efficiar vel ipsi vel discipulis ejus, qui audent in periculo animae suae
asserere, quodcumque eis in buccam venerit, et magis jubere Deo, et non ab eo
vel orare vel discere veritatem. Quidam enim eorum dicunt, quod imago Dei, quam
prius accepit Adam, illo peccante, perierit. Alii suspicantur corpus, quod
Filius Dei habiturus esset ex Maria, ipsum esse imaginem conditoris. Nonnulli
animam esse imaginem, alii sensum, alii virtutem: isti baptisma: hi, quod homo
ad imaginem Dei dominetur omnibus, ebriorum more haec vel illa ructantes, quos
oportebat tantum effugere, discrimen, nec negare quae loquitur Deus, et
credentes simpliciter salvos fieri, Deoque concedere donationis suae certam et
veram scientiam, in qua potissimum parte homines condiderit ad imaginem et
similitudinem suam. Qui haec relinquentes, multis se quaestionibus
implicacarunt, et per has in coenum demersi sunt peccatorum. Nos autem,
dilectissime, credimus his, quae locutus est Dominus, et scimus, quod in
cunctis hominibus imago Dei permaneat, ipsique concedimus nosse, in qua parte
homo ad imaginem Dei conditus sit. Sed neque illud, quod quidam in epistola
Joannis legentes non intelligunt, quemquam decipiat, ubi loquitur: "Nunc
filii Dei sumus, et nescimus quales futuri sumus. Novimus autem, quia cum ille
revelatus fuerit, similes ei erimus. Videbimus enim cum sicuti est" (1.
Joan. 3. 2). Hoc enim propter gloriam, quae ibi revelanda est sanctis ejus,
dictum est: sicut et in alio loco legimus: "A gloria in gloriam" (2.
Cor. 3): cujus gloriae jam in isto saeculo sancti arrabonem et portiunculam
susceperunt. Primus eorum Moyses, cujus fulsit facies valde, et radiabat veluti
fulgor et sol. Secundus Elias, igneo curru raptus in coelum, et ignis
detrimenta non sentiens. Stephanus lapidabatur, et faciem habebat angeli, quae
ab omnibus cernebatur. Hoc autem quod in paucis diximus, de omnibus intelligendum
est, ut impleatur illud quod scriptum est: "Omnis qui sanctificat
semetipsum, inter beatos numerabitur. Beati enim mundo corde, quoniam ipsi Deum
videbunt" (Matth. 5. 8). 8. Cum haec ita se habeant, dilectissime,
custodi animam tuam, et desine contra [al. circa] nos murmurare. Dicit
enim Scriptura divina: "Nolite murmurare adinvicem, sicut quidam
murmuraverunt, et a serpentibus perierunt" (1. Cor. 10. 9. et 10):
magis acquiesce veritati, et dilige nos diligentes te, et veritatem. Deus autem
pacis praestet nobis juxta suam clementiam, ut conteratur Satanas sub pedibus
Christianorum, et abjiciatur omnis occasio perversa, ne scindatur in nobis
vinculum caritatis et pacis, et rectae fidei praedicatio.
9. Notanda historiola. — Praeterea audivi quosdam murmurare contra
me, quia quando simul pergebamus ad sanctum locum qui vocatur Bethel, ut ibi
Collectam tecum ex more ecclesiastico facerem, et venissem ad villam quae
dicitur Anablatha, vidissemque ibi praeteriens lucernam ardentem, et
interrogassem, quis locus esset, didicissemque esse ecclesiam, et intrassem ut
orarem: inveni ibi velum pendens in foribus ejusdem ecclesiae tinctum atque
depictum, et habens imaginem quasi Christi, vel sancti cujusdam; non enim satis
memini, cujus imago fuerit. Cum ergo hoc vidissem, et detestatus essem in
ecclesia Christi contra auctoritatem Scripturarum hominis pendere imaginem,
scidi illud, et magis dedi consilium custodibus ejusdem loci, ut pauperem
mortuum eo obvolverent et efferrent. "Illique contra murmurantes dixerunt:
Si scindere voluerat, justum erat, ut aliud daret velum atque mutaret."
Quod cum audissem, me daturum esse pollicitus sum, et illico esse missurum.
Paululum autem morarum fuit in medio, dum quaere optimum velum pro eo mittere;
arbitrabar enim de Cypro mihi esse mittendum. Nunc autem misi quod potui
reperire, et precor ut jubeas presbytero ejusdem loci suspicere velum a
Lectore, quod a nobis missum est, et deinceps praecipere, in ecclesia Christi
istiusmodi vela, quae contra religionem nostram veniunt, non appendi. Decet
enim honestatem tuam hanc magis habere sollicitudinem, ut scrupulositatem
tollat, quae indigna est ecclesia Christi, et populis qui tibi crediti sunt.
Palladium vere Galatam, qui quondam nobis carus fuit, et nunc misericordia Dei
indiget, cave, quia Origenis haeresim praedicat et docet, ne forte aliquos de
populo tibi credito ad perversitatem sui inducat erroris. Opto ut valeatis in
Domino.
Epistola LII
(alias 2; scripta anno 394)
Ad Nepotianum de vita Clericorum et Monachorum
Nepotiano, Heliodori ex sorore nepoti, praescribit vivendi formam, quam
Clerici, ac Monachi sequi debeant, saluberrima per singulas virtutes, quae ad
eorum vitam pertinent, praecepta paraenitice exponens.
1. Petis a me, Nepotiane carissime, litteris transmarinis, et crebro petis,
ut tibi brevi volumine digeram praecepta vivendi, et qua ratione is, qui
saeculi militia derelicta, vel Monachus coeperit esse, vel Clericus, rectum
Christi tramitem teneat, ne ad diversa vitiorum diverticula rapiatur. Dum essem
adolescens, imo pene puer, et primos impetus lascivientis aetatis eremi duritia
refrenarem, scripsi ad avunculum tuum sanctum Heliodorum exhortatoriam
Epistolam, plenam lacrymis quaerimoniisque, et quae deserti sodalis monstraret
affectum. Sed in illo opere pro aetate tunc lusimus, et calentibus adhuc
Rhetorum studiis atque doctrinis, quaedam scholastico flore depinximus. Nunc
jam cano capite, et arata rugis fronte, et ad instar bovum pendentibus a mento
palearibus, Frigidus obsistit circum praecordia sanguis (Virgil. Georg. lib.
2). Unde et in alio loco idem Poeta canit: Omnia fert aetas, animum
quoque. Et post modicum:
Nun
coblita mihi tot carmina, vox quoque Moerin
Jam
fugit ipsa.
(In
Bucol. Eclog. 8).
2. Quod ne de Gentili tantum litteratura proferre videamur, divinorum
voluminum sacramenta cognosce. David annos natus septuaginta, bellicosus
quondam vir, senectute frigescente, non poterat calefieri. Quaeritur itaque
puella de universis finibus Israel Abisag Sunamitis, quae cum rege dormiret, et
senile corpus calefaceret (3. Reg. 1). Nonne tibi videtur, si occidentem
sequaris litteram, vel figmentum esse de mimo, vel Atellanarum ludicra?
Frigidus senex obvolvitur vestimentis, et nisi complexu adolescentulae non
tepescit. Vivebat adhuc Bethsabee, supererat Abigail, et reliquae uxores ejus,
et concubinae, quas Scriptura commemorat. Omnes quasi frigidae repudiantur, et
in unius tantum adolescentulae grandaevus calescit amplexibus. Abraham multo David
senior fuit, et tamen vivente Sara, aliam non quaesivit uxorem. Isaac duplices
David annos habuit; et cum Rebecca jam vetula nunquam friguit. Taceo de
prioribus ante Diluvium viris, qui post annos nongentos, non dico senilibus,
sed pene jam cariosis artubus, nequaquam puellares quaesiere amplexus. Certe
Moyses dux Israelitici populi, centum et viginti annos habebat, et Sephoram non
mutavit.
3. Quae est igitur ista Sunamitis uxor et virgo, tam fervens, ut
frigidum calefaceret, tam sancta, ut calentem ad libidinem non provocaret?
Exponat sapientissimus Salomon patris sui delicias, et pacificus bellatoris
viri narret amplexus. "Posside sapientiam, posside intelligentiam. Ne
obliviscaris, et ne declinaveris a verbis oris mei. Neque derelinquas illam et apprehendet
te: ama illam, et servabit te. Principium sapientiae, posside sapientiam, et in
omni possessione tua posside intelligentiam: circumda illam, et exaltabit te:
honora illam, et amplexabitur te; ut det capiti tuo coronam gratiarum. Corona
quoque deliciarum protegat te" (Prov. 4. 5. sqq.). Omnes pene
virtutes corporis mutantur in senibus, et crescente sola sapientia, decrescunt
caetera: jejunia, vigiliae, et eleemosynae, chameuniae, huc illucque discursus,
peregrinorum susceptio, defensio pauperum, instantia orationum, perseverantia,
visitatio languentium, labor manuum, unde praebeantur eleemosynae: et, ne
sermonem longius traham, cuncta quae per corpus exercentur, fracto corpore
minora fiunt. Nec hoc dico, quod in juvenibus et adhuc solidioris aetatis, his
dumtaxat qui labore, et ardentissimo studio, vitae quoque sanctimonia, et
orationis ad Dominum Jesum frequentia, scientiam consecuti sunt, frigeat
sapientia, quae in plerisque senibus aetate marcescit: sed quod adolescentia
multa corporis sustineat bella, et inter incentiva vitiorum, et carnis
titillationes, quasi ignis in lignis viridibus suffocetur, et suum non possit
explicare fulgorem. Senectus vero eorum, qui adolescentiam suam honestis
artibus instruxerunt, et in lege Domini meditati sunt die ac nocte, aetate fit
doctior, usu tritior, processu temporis sapientior, et veterum studiorum
dulcissimos fructus metit (Confer. Praefat. lib. 2. in Amos). Unde et
sapiens ille vir Graeciae Themistocles, cum expletis centum et septem annis, se
mori cerneret, dixisse fertur, se dolere, quod tunc egrederetur e vita, quando
sapere coepisset. Plato octogesimo primo anno scribens, mortuus est. Et
Isocrates, nonaginta novem annos in docendi scribendique labore complevit.
Taceo caeteros Philosophos, Pythagoram, Democritum, Xenocratem, Zenonem, et
Cleantem, qui jam aetate longaeva in sapientiae studiis floruerunt. Ad Poetas
venio, Homerum, Hesiodum, Simonidem, Stesichorum, qui grandes natu, cygneum
nescio quid, et solito dulcius, vicina morte, cecinerunt. Sophocles cum propter
nimiam senectutem et rei familiaris negligentiam, a filiis accusaretur
amentiae, Oedipi fabulam, quam nuper scripserat, recitavit judicibus; et tantum
sapientiae in aetate jam fracta specimen dedit, ut severitatem tribunalium in
theatri favorem verteret. Nec mirum, cum etiam Cato Censorius, Romani generis
disertissimus jam et senex, Graecas litteras discere, nec erubuerit, nec
desperaverit. Certe Homerus refert, quod de lingua Nestoris, jam vetuli et pene
decrepiti, dulcior melle oratio duxerit. Sed et ipsius nominis Abisag
sacramentum, sapientiam senum indicat ampliorem. Interpretatur enim, pater
meus superfluus, vel patris mei rugitus. Verbum superflui,
ambiguum est; sed in praesenti loco virtutem sonat, quod amplior sit in
senibus, et redundans ac larga sapientia. In alio autem loco superfluus, quasi
non necessarius ponitur. Abisag autem, id est, rugitus, proprie
nuncupatur, cum maris fluctus resonat, et ut ita dicam, de pelago veniens
fremitus auditur. Ex quo ostenditur abundantissimum, et ultra humanam vocem
divini sermonis in senibus tonitruum commorari. Porro Sunamitis in
lingua nostra coccinea dicitur: ut significet calere sapientiam et
divina lectione fervere: quod licet Dominici sanguinis indicet sacramentum,
tamen et fervorem ostendit sapientiae. Unde et obstetrix illa in Genesi (c.
38) coccinum ligat in manu Phares, qui ab eo quod parietem diviserat, duos
ante populos separantem, divisoris, id est, Phares, sortitus est
nomen. Et Rahab meretrix in typo Ecclesiae resticulam, mysterium sanguinis continentem,
ut Jericho pereunte domus ejus salvaretur, appendit [al. additur in fenestra].
Unde et in alio loco de viris sanctis Scriptura commemorat: Hi sunt, qui
venerunt de calore domus patris Rechab (1. Paral. 2. 55). Et Dominus
noster in Evangelio: Ignem, inquit, veni mittere in terram, et quam
volo ut ardeat (Luc. 12. 49). Qui in discipulorum corda succensus,
cogebat eos dicere: "Nonne cor nostrum ardens erat in nobis, dum
loqueretur in via, et aperiret nobis Scripturas?" (Ib. 24. 32.)
4. Quorsum haec tam longo repetita principio? Ne a me quaeras pueriles
declamationes, sententiarum flosculos, verborum lenocinia, et per fines
capitulorum singulorum acuta quaedam breviterque conclusa, quae plausus et
clamores excitent audientium. Amplexetur me modo sapientia, et Abisag nostra,
quae nunquam senescit, in meo requiescat sinu. Impolluta enim est,
virginitatisque perpetuae, et quae in similitudinem Mariae, cum quotidie
generet, semperque parturiat, incorrupta est. Hinc reor dixisse et Apostolum, spiritu
ferventes (Rom. 12. 11). Et in Evangelio Dominum praedicasse, quod
in fine mundi, quando juxta Prophetam Zachariam, stultus pastor esse coeperit,
sapientia decrescente, refrigescet caritas multorum (Matth. 24; Zach. 11).
Audi igitur, ut Beatus Cyprianus ait, non diserta, sed fortia. Audi fratrem
collegio, patrem senio, qui te ab incunabulis fidei, usque ad perfectam ducat
aetatem, et per singulos gradus vivendi praecepta constituens, in te caeteros
erudiat. Scio quidem ab avunculo tuo beato Heliodoro, qui nunc Pontifex Christi
est, te et didicisse, quae sancta sunt, et quotidie discere: normamque vitae
ejus, exemplum habere virtutum. Sed et nostra qualiacumque sunt suscipe, et
libellum hunc, libello illius copulato, ut cum ille te Monachum erudierit, hic
Clericum doceat esse perfectum.
5. Igitur Clericus qui Christi servit Ecclesiae, interpretatur primo
vocabulum suum, et nominis definitione prolata, nitatur esse quod dicitur. Si
enim κλῆρος Graece, sors
Latine appellatur: propterea vocantur Clerici, vel quia de sorte sunt Domini,
vel quia ipse Dominus sors, id est, pars Clericorum est. Qui autem vel ipse
pars Domini est, vel Dominum partem habet, talem se exhibere debet, ut et ipse
possideat Dominum, et possideatur a Domino. Qui Dominum posidet, et cum
Propheta dicit, Pars mea Dominus (Ps. 15. 5. et 72. 26), nihil
extra Dominum habere potest. Quod si quippiam aliud habuerit praeter Dominum,
pars ejus non erit Dominus. Verbi gratia: si aurum, si argentum, si
possessiones, si variam supellectilem: cum istis partibus, Dominus pars ejus
fieri non dignabitur. Si autem ego pars Domini sum, et funiculus haereditatis
ejus: nec accipio partem inter caeteras tribus, sed quasi Levita et Sacerdos
vivo de decimis, et altari serviens, altaris oblatione sustentor, habens victum
et vestitum, his contentus ero, et nudam crucem nudus sequar. Obsecro itaque
te, et repetens, iterum iterumque monebo, ne officium Clericatus genus
antiquae militiae putes: id est, NE LUCRA SAECULI in Christi quaeras militia:
ne plus habeas quam quando Clericus esse coepisti: et dicatur tibi, Cleri
eorum non proderunt eis (Jerem. 12. 13. secundum LXX). Mensulam tuam
pauperes et peregrini, et cum illis Christus conviva noverit. NEGOTIATOREM
Clericum, et ex inope divitem, ex ignobili gloriosum, quasi quamdam pestem
fuge. Corrumpunt mores bonos confabulationes pessimae (1. Cor. 15.
33). Tu aurum contemnis, alius diligit: tu calcas opes, ille sectatur: tibi
cordi est silentium, mansuetudo, secretum; illi verbositas attrita frons, fora
placent et plateae, ac medicorum tabernae. In tanta morum discordia, quae
potest esse concordia? HOSPITIOLUM tuum aut raro, aut nunquam mulierum pedes
terant. Omnes puellas et virgines Christi, aut aequaliter ignora, aut
aequaliter dilige. Ne sub eodem tecto mansites: nec in praeterita castitate
confidas. Nec David sanctior: nec Salomone potes esse sapientior. MEMENTO
semper, quod paradisi colonum, de possessione sua mulier ejecerit (Genes. 3).
Aegrotanti tibi quilibet sanctus frater assistat, et germana, vel mater, aut
probatae quaelibet apud omnes fidei. Quod si hujuscemodi non fuerint
consanguinitatis, castimoniaeque personae, multas anus nutrit Ecclesia, quae et
officium praebeant, et beneficium accipiant ministrando, ut infirmitas quoque
tua fructum habeat eleemosynae. Scio quosdam convaluisse corpore, et animo
aegrotare coepisse. PERICULOSE TIBI ministrat, cujus vultum frequenter
attendis. Si propter officium Clericatus, aut vidua a te visitatur, aut virgo,
nunquam domum solus introeas. Tales habeto socios, quorum contubernio non infameris.
Si Lector, si Acolytus, si Psaltes, te sequitur, non ornentur veste, sed
moribus: nec calamistro crispent comas; sed pudicitiam habitu polliceantur.
SOLUS CUM SOLA, secreto, et absque arbitro, vel teste, non sedeas. Si
familiarius est aliquid loquendum, habet nutricem majorem domus, virginem,
viduam, vel maritam: non est tam inhumana, ut nullum praeter te habeat, cui se
audeat credere. Caveto omnes suspiciones, et quidquid probabiliter fingi
potest, ne fingatur, ante devita. CREBRA MUNUSCULA, et sudariola, et fasciolas,
et vestes ori applicitas, et oblatos ac degustatos cibos, blandasque et dulces
litterulas sanctus amor non habet. "Mel meum, meum desiderium: omnes
delicias, et lepores," et risu dignas urbanitates, et caeteras ineptias
amatorum, in Comoediis erubescimus, in saeculi hominibus detestamur: quanto
magis in Monachis et in Clericis, quorum et Sacerdotium proposito, et
propositum ornatur Sacerdotio? Nec hoc dico, quod aut inte aut in sanctis viris
ista formidem; sed quod in omni proposito, in omni gradu et sexu, et et boni et
mali reperiantur: MALORUMQUE condemnatio, laus bonorum sit.
6. Pudet dicere, sacerdotes idolorum, mimi, et aurigae, et scorta,
haereditates capiunt: solis Clericis et Monachis hoc Lege prohibetur: et
prohibetur non a persecutoribus, sed a Principibus Christianis. Nec de lege
conqueror; sed doleo cur meruerimus hanc legem. Cauterium bonum est, sed quo
mihi vulnus, ut indigeam cauterio? Provida severaque legis cautio, et tamen nec
sic refrenatur avaritia. Per fideicommissa legibus illudimus; et quasi majora
sint Imperatorum scita, quam Christi, leges timemus, Evangelia contemnimus. Sit
haeres, sed mater filiorum, id est, gregis sui Ecclesia, quae illos genuit,
nutrivit et pavit. Quid nos inserimus, inter matrem et liberos? GLORIA EPISCOPI
EST, pauperum inopiae [Plerique Mss. opibus] providere. Ignominia omnium
Sacerdotum est, propriis studere divtiis. Natus in paupere domo, et in tugurio
rusticano; qui vix milio et cibario pane, rugientem saturare ventrem poteram,
nunc similam et mella fastidio. Novi et genera et nomina piscium, in quo
littore coneha lecta sit calleo: saporibus avium discerno provincias; et
ciborum pretiosorum me raritas, ac novissime damna ipsa delectant. Audio
praeterea in senes, et anus absque liberis, quorumdam turpe servitium. Ipsi
apponunt matulam [al. mappulam], obsident lectum, purulentiam stomachi,
et phlegmata pulmonis, manu propria suscipiunt. Pavent ad introitum medici,
trementibusque labiis, an commodius habeant, sciscitantur: et si paululum senex
vegetior fuerit, periclitantur: SIMULATAQUE laetitia, mens intrinsecus avara
torquetur. Timent enim, ne perdant ministerium; et vivacem senem, Mathusalae
annis comparant. O quanta apud Deum merces, si in praesenti pretium non
sperarent! Quantis sudoribus haereditas cassa expetitur! Minori labore
margaritum Christi emi poterat.
7. Divinas Scripturas saepius lege, imo nunquam de manibus tuis sacra
lectio deponatur. Disce quod doceas: obtine eum qui secundum doctrinam est,
fidelem sermonem; ut possis exhortari in doctrina sana, et contradicentes
revincere. Permane in his quae didicisti, et credita sunt tibi; sciens a quo
didiceris: paratus semper ad satisfactionem omni poscenti te rationem, de ea
quae in te est spe et fide. Non confundant opera tua sermonem tuum: ne cum in
Ecclesia loqueris, tacitus quilibet respondeat, Cur ergo haec quae dicis, ipse
non facis? DELICATUS MAGISTER EST, qui pleno ventre de jejuniis disputat.
Accusare avaritiam et latro potest. Sacerdotis Christi os, mens, manusque
concordent. Esto subjectus Pontifici tuo, et quasi animae parentem suscipe.
Amare filiorum, timere servorum est. "Si pater sum, inquit, ubi est honor
meus? Si Dominus ego sum, ubi est timor meus?" (Malach. 1. 2) Plura
tibi in eodem viro observanda sunt nomina; Monachus, Pontifex, avunculus tuus,
qui te jam in omnibus, quae sancta sunt, docuit. Illud etiam dico, quod
Episcopi, Sacerdotes se esse noverint, non dominos [Alibi se Patres esse non
dominos]: honorent Clericos quasi Clericos, ut et ipsis a Clericis, quasi
Episcopis honor deferatur. Scitum illud est oratoris Domitii; Cur ego te,
inquit, habeam ut principem, cum tu me non habeas ut Senatorem? Quod Aaron et
filios ejus, hoc esse Episcopum et Presbyteros noverimus: Unus Dominus, unum
templum, unum sit etiam ministerium. Recordemur semper quid Apostolus Petrus
praecipiat Sacerdotibus: "Pascite eum qui in vobis est gregem Domini:
providentes non coacte, sed spontanec secundum Deum: neque turpis lucri gratia,
sed voluntarie: neque ut dominantes in clerum, sed forma facti gregis ex animo:
ut cum apparuerit princeps pastorum, percipiatis immarcescibilem gloriae
coronam" (1. Petr. 5. 2. et seqq.). Pessimae consuetudinis est in
quibusdam Ecclesiis, tacere Presbyteros, et praesentibus Episcopis non loqui,
quasi aut invideant, aut non dignentur audire. "Et si alii," inquit
Apostolus Paulus, "fuerit revelatum sedenti, prior taceat. Potestis enim
per singulos prophetare, ut omnes discant, et omnes consolentur: et spiritus
Prophetarum Prophetis subjectus est. Non enim est dissensionis Deus, sed
pacis" (1. Cor. 14. 30. et seqq.). "Gloria patris est filius
sapiens" (Prov. 10. 1). Gaudeat Episcopus judicio suo, cum tales
Christo elegerit Sacerdotes.
8. Conciones in Ecclesia. — Docente te in Ecclesia, non clamor
populi, sed gemitus suscitetur. Lacrymae auditorum, laudes tuae sint. Sermo
Presbyteri, Scripturarum lectione conditus sit. Nolo te declamatorem esse et
rabulam garrulumque sine ratione, sed mysteriorum peritum, et sacramentorum Dei
tui eruditissimum. Verba volvere, et celeritate dicendi apud imperitum vulgus
admirationem sui facere, indoctorum hominum est. Attrita frons interpretatur
saepe quod nescit: et cum aliis persuaserit, sibi quoque usurpat scientiam.
Praeceptor quondam meus Gregorius Nazianzenus, rogatus a me ut exponeret, quid
sibi vellet in Luca sabbatum δευτερόπρωτον,
id est, secundo primum (Luc. 6. 1), eleganter lusit, docebo te,
inquiens, super hac re in Ecclesia: in qua mihi omni populo acclamante, cogeris
invitus scire quod nescis. Aut certe si solus tacueris, solus ab omnibus
stultitiae condemnaberis. Nihil tam facile, quam vilem plebeculam et indoctam
concionem, linguae volubilitate decipere. quae quidquid non intelligit, plus
miratur. M. Tullius (in quem pulcherrimum illud elogium est: "Demosthenes
tibi praeripuit, ne esses primus Orator:" tu illi, ne solus) in oratione
pro Quinto Gallio, quid de favore vulgi, et de imperitis concionatoribus
loquatur, attende, ne his fraudibus ludaris. Loquor enim, quae sum ipse nuper
expertus. Unus quidam Poeta nominatus homo, perlitteratus, cujus sunt illa
colloquia Poetarum ac Philosophorum, cum facit Euripidem et Menandrum inter se,
et alio loco Socratem atque Epicurum disserentes, quorum aetates non annis, sed
saeculis scimus esse disjunctas, quantos is plausus et clamores movet? Multos
enim condiscipulos habet in theatro, qui simul litteras non didicerunt.
9. Cultus qualis. Diversa membra in Ecclesia. — Vestes pullas
aeque devita, ut candidas. Ornatus ut sordes pari modo fugiendae sunt, quia
alterum delicias, alterum gloriam redolet. Non absque amictu lineo incedere,
sed pretium vestium linearum non habere, laudabile est. Alioqui ridiculum et
plenum dedecoris est, referto marsupio, quod sudarium orariumque non habeas,
gloriari. Sunt qui pauperibus paulum tribuunt, ut amplius accipiant; et sub
praetextu eleemosynae quaerunt divitias, quae magis venatio appellanda est,
quam eleemosynae genus. Sic bestiae, sic aves, sic capiuntur et pisces. Modica
in hamo esca ponitur, ut matronarum in eo sacculi protrahantur. Sciat
Episcopus, cui commissa est Ecclesia, quem dispensationi pauperum curaeque
praeficiat. MELIUS EST non habere quod tribuam, quam impudenter petere quod
recondam. Sed et genus arrogantiae est, clementiorem te velle videri, quam
Pontifex Christi est. Non omnia possumus omnes. Alius in Ecclesia oculus est,
alius lingua, alius manus, alius pes, auris, venter, et caetera. Lege Pauli
Epistolam ad Corinthios: quomodo diversa membra unum corpus efficiunt (I.
Cor. 12). Nec rusticus tamen et simplex frater ideo se sanctum putet, si nihil
noverit: nec peritus et eloquens, lingua aestimet sanctitatem. MULTOQUE MELIUS
EST e duobus imperfectis, rusticitatem habere sanctam, quam eloquentiam
peccatricem.
10. Templorum ornatus. — Multi aedificant parietes, et columnas
ecclesiae substruunt: marmora nitent, auro splendent laquearia, gemmis altare
distinguitur, et ministrorum Christi nulla electio est. Neque vero mihi aliquis
opponat, dives in Judaea Templum, mensam, lucernas, thuribula, patellas,
scyphos, mortariola, et caetera ex auro fabrefacta (3. Reg. 5. et 6).
Tunc haec probabantur a Domino, quando Sacerdotes hostias immolabant, et
sanguis pecudum erat redemptio peccatorum. Quanquam haec omnia praecesserint in
figura: "Scripta sunt autem propter nos, in quos fines saeculorum
devenerunt" (2. Cor. 10. 11). Nunc vero cum paupertatem domus suae
pauper Dominus dedicarit, COGITEMUS crucem ejus, et divitias lutum putabimus.
Quid miramur, quod Christus vocat iniquum mammona? (Luc. 16.) Quid
suspicimus [al. suscipimus] et amamus, quod Petrus se non habere,
gloriose testatur? (Act. 3). Alioqui si tantum litteram sequimur, et in
auro atque divitiis simplex nos delectat historia, cum auro observemus et
caetera. Ducant Pontifices Christi, uxores virgines: quamvis bonae mentis sit
qui cicatricem habuerit, et deformis est, privetur Sacerdotio: lepra corporis,
animae vitiis praeferatur. Crescamus et multiplicemur, et repleamus terram: nec
immolemus agnum, nec mysticum Pascha celebremus, quia haec absque Templo fieri
lege prohibentur. Figamus septimo mense tabernaculum, et solemne jejunium
buccina concrepemus. Quod si haec omnia spiritualibus spiritualia comparantes,
scientesque cum Paulo, quod lex spiritualis est (Rom. 7), et David verba
cantantis [al. cantantes]: "Revela oculos meos, et considerabo
mirabilia de lege tua" (Ps. 118. 18), sic intelligimus, ut Dominus
quoque noster intellexit, et interpretatus est sabbatum: aut aurum repudiemus
cum caeteris superstitionibus Judaeorum: aut, si aurum placet, placeant et
Judaei, quos cum auro, aut probare nobis necesse est, aut damnare.
11. Convivia fugienda. — Convivia tibi vitanda sunt saecularium,
et maxime eorum, qui honoribus tument. Turpe est ante fores Sacerdotis Christi
crucifixi et pauperis, et qui cibo quoque vescebatur alieno, lictores Consulum,
et milites excubare, judicemque provinciae melius apud te prandere, quam in
palatio. Quod si obtenderis te facere haec, ut roges pro miseris atque
subjectis, JUDEX SAECULI plus deferet Clerico continenti, quam diviti: et magis
sanctitatem tuam venerabitur, quam opes. Aut si talis est, qui non audiat
Clericos pro quibuslibet tribulatis, nisi inter phialas [al. inter calices
et phialas], libenter carebo hujuscemodi beneficio; et Christum rogabo pro
judice, qui magis et citius subvenire potest, quam judex: "Melius enim est
confidere in Domino, quam confidere in homine. Melius est sperare in Domino,
quam sperare in principibus" (Ps. 117. 8. 9). Nunquam vinum
redoleas, ne audias illud Philosophi: Hoc non est osculum porrigere, sed vinum
propinare. Vinolentos Sacerdotes et Apostolus damnat, et vetus lex prohibet (Levit.
10). Qui altario deserviunt, vinum, et siceram non bibant. Sicera Hebraeo
sermone omnis potio nuncupatur, quae inebriare potest; sive illa quae frumento
conficitur; sive pomorum succo, aut cum favi decoquuntur in dulcem et barbaram
potionem, aut palmarum fructus exprimuntur in liquorem, coctisque frugibus,
aqua pinguior coloratur. Quidquid inebriat, et statum mentis evertit, fuge
similiter ut vinum. Nec hoc dico, quod Dei a nobis creatura damnetur (siquidem et
Dominus vini potator est appellatus (Matth. 11): et Timotheo dolenti
stomachum, modica vini sorbitio relaxata est (1. Tim. 5), sed modum pro
aetatis, et valetudinis et corporum qualitate exigimus in potando. Quod si
absque vino ardeo adolescentia, et inflammor calore sanguinis, et succulento
validoque sum corpore, libenter carebo poculo, in quo suspicio veneni est.
Pulchre dicitur apud Graecos, et nescio an apud nos aeque resonet: Pinguis
venter, non gignit sensum tenuem.
12. Modus in jejuniis. — Tantum tibi jejuniorum modum impone,
quantum ferre potes. Sint tibi pura, casta, simplicia, moderata, et non
superstitiosa jejunia. Quid prodest oleo non vesci, et molestias quasdam
difficultatesque ciborum quaerere, carycas, piper, nuces, palmarum fructus,
similam, mel, pistacia? Tota hortorum cultura vexatur, ut cibario non vescamur
pane, et dum delicias sectamura, regno coelorum retrahimur. Audio praeterea
quosdam contra rerum hominumque naturam, aquam non bibere, nec vesci pane; sed
sorbitiunculas delicatas et contrita olera, betarumque succum, non calice
sorbere, sed concha. Proh pudor, non erubescimus istiusmodi ineptiis; nec
taedet superstitionis! Insuper etiam famam abstinentiae in deliciis quaerimus.
FORTISSIMUM jejunium est aqua et panis. Sed quia gloriam non habet, et omnes
pane et aqua vivimus, quasi publicum et commune jejunium non putatur.
13. Gloria cavenda. Cultus superstitiosus. — Cave ne hominum
rumusculos aucuperis: ne in offensam Dei, populorum laudem commutes. Si
adhuc, inquit Apostolus, hominibus placerem, Christi servus non essem
(Galat. 1. 10). Desiit placere hominibus, et servus factus est Christi.
Per bonam famam et malam, a dextris et a sinistris Christi miles graditur: nec
laude extollitur, nec vituperatione frangitur: non divitiis tumet, non
contrahitur paupertate, et laeta contemnit, et tristia. Per diem sol non urit
eum, neque luna per noctem (Ps. 120. 6). Nolo te orare in angulis
platearum, ne rectum iter precum tuarum frangat aura popularis. Nolo te
dilatare fimbrias, et ostentui habere phylacteria, et conscientia repugnante,
pharisaica ambitione circumdari. Quanto melius erat haec non in corpore, sed
in corde gestare; et Deum habere fautorem, non aspectus hominum? Inde
pendet Evangelium inde Lex et Prophetae; sive sacra et Apostolica doctrina.
"Melius est enim haec omnia in mente portare, quam in corpore."
Fidelis mecum Lector intelligis quid taceam, et quid magis tacendo loquar. Tot
te regulae, quot species gloriarum percurrant. Vis scire quales Dominus quaerat
ornatus? Habeto prudentiam, justitiam, temperantiam, fortitudinem. His coeli
plagis includere, haec te quadriga [al. additur in altum], velut aurigam
Christi, ad metam concitum [al. concita] ferat. Nihil hoc monili
pretiosius, nihil hac gemmarum varietate distinctius. Ex omni parte decoraris,
cingeris, atque protegeris, et ornamento tibi sunt et tutamini, gemmae
vertuntur in scuta.
14. Obtrectationes cavendae. — Cave quoque, ne aut linguam aut
aures habeas prurientes, id est, ne aut ipse aliis detrahas, aut alios audias
detrahentes. "Sedens, inquit, adversus fratrem tuum loquebaris, et
adversus filium matris tuae ponebas scandalum: haec fecisti et tacui.
Existimasti inique, quod ero tui similis: aguam te et statuam contra faciem
tuam" (Ps. 49. 20. 21). Parce a detractione linguae, custodi
sermones tuos, et scito quia per cuncta, quae de aliis loqueris, tua sententia
judicaris, et in his ipse deprehenderis, quae in aliis arguebas. "Neque
vero illa justa est excusatio, Referentibus aliis injuriam facere non
possum." Nemo invito auditori libenter refert. Sagitta in lapidem nunquam
figitur, interdum resiliens percutit dirigentem. Discat detractor, dum te videt
non libenter audire, non facile detrahere: "Cum detractoribus, ait
Salomon, ne miscearis, quoniam repente veniet perditio eorum, et ruinam
utriusque quis novit?" (Prov. 24. 21. 22) tam videlicet ejus qui
detrahit, quam illius qui aurem accommodat detrahenti.
15. Silentium et secretum. — Officii tui est visitare
languentes, nosse domos matronarum, ac liberos earum, et nobilium virorum
custodire secreta. Officii tui sit, non solum oculos castos servare, sed et
linguam. Nunquam de formis mulierum disputes, nec quid agatur in alia, domus
alia per te noverit. Hippocrates adjurat discipulos suos, antequam doceat, et
in verba sua jurare compellit: extorquet sacramento silentium, sermonem,
incessum, habitum, moresque praescribit. Quanto magis nos, quibus animarum
medicina [al. cura] commissa est, omnium Christianorum domos debemus
amare quasi proprias? Consolatores potius nos in moeroribus suis, quam convivas
in prosperis noverint. FACILE CONTEMNITUR Clericus, qui saepe vocatus ad
prandium, ire non recusat.
16. Raro accipiendum. Nuptias Clericus non conciliat. Sacrilegium
Ecclesiam fraudare. — Nunquam petentes, raro accipiamus rogati. Beatius
enim est magis dare quam accipere (Act. 20). Nescio quo enim modo
etiam ipse qui deprecatur, ut tribuat, cum acceperis, viliorem te judicat, et
mirum in modum si eum rogantem contempseris, plus te posterius veneratur.
Praedicator continentiae, nuptias ne conciliet. Qui Apostolum legit, dicentem, Superest,
ut qui habent uxores, sic sint, quasi non habeant (1. Cor. 7); cur
virginem cogit ut nubat? qui de monogamia Sacerdos est, quare viduam hortatur
ut digama sit? Procuratores et dispensatores domorum alienarum atque villarum,
quomodo possunt esse Clerici, qui proprias jubentur contemnere facultates?
AMICO QUIPPIAM rapere, furtum est: Ecclesiam fraudare, sacrilegium est.
Accepisse quod pauperibus erogandum est, et esurientibus plurimis, vel cautum
esse velle, vel timidum; aut quod apertissimi sceleris est, aliquid inde
subtrahere, omnium praedonum crudelitatem superat. Ego fame torqueor, et tu
judicas quantum ventri meo satis sit? Aut divide statim quod acceperis, aut si
timidus dispensator es, dimitte largitorem, ut sua ipse distribuat. NOLO SUB
occasione mea sacculus tuus plenus sit. Nemo me melius, mea servare potest.
Optimus dispensator est qui sibi nihil reservat.
17. Coegisti me, Nepotiane carissime, lapidato jam Virginitatis libello
[Epistola XXII. de Virginit. servanda], quem sanctae Eustochio Romae
scripseram, post annos decem rursus Bethleem ora reserare, et confodiendum me
linguis omnium prodere. Aut enim nihil scribendum fuit, ne hominum judicium
subiremus, quod tu facere prohibuisti: aut scribentes nosse, cunctorum adversum
nos maledicorum tela esse torquenda. Quos obsecro ut quiescant et desinant
maledicere; non enim ut adversariis, sed ut amicis scripsimus; nec invecti
sumus in eos qui peccant, sed ne peccent, monuimus. Neque in illos tantum, sed
et in nos metipsos severi judices fuimus: volentesque festucam de oculo
alterius tollere, nostram prius trabem ejecimus. Nullum laesi, nullius nomen
saltem descriptione [al. mea scriptura] signatum est. Neminem
specialiter meus sermo pulsavit. Generalis de vitiis disputatio est. Qui mihi
irasci voluerit, prius ipse de se quod talis sit, confitebitur.
Epistola LIII
(alias 103; scripta circ. an. 394)
Ad Paulinum de studio Scripturarum
Omnium sapientum exemplis provocat ad studium Litterarum sacrarum, et in
his quantum sit difficultatis, ostendit. Deinde quo magis inflammet ad earum
studium, singulos libros, Auctores et argumenta elogiis quibusdam breviter
commendat. Denique, ut se a saeculi rebus penitus expediat, hortatur.
1. Vera necessitudo. Sapientum peregrinationes. — Frater
Ambrosius tua mihi munuscula perferens, detulit et suavissimas litteras, quae a
principio amicitiarum, fidem jam probatae fidei et veteris amicitiae
praeferebant. Vera enim illa necessitudo est, et Christi glutino copulata, quam
non utilitas rei familiaris, non praesentia tantum corporum, non subdola et
palpans adulatio; sed Dei timor et divinarum Scripturarum studia conciliant.
Legimus in veteribus historiis, quosdam lustrasse provincias, novos adisse
populos, maria transisse, ut eos quos ex libris noverant, coram quoque
viderent. Sic Pythagoras Memphiticos vates; sic Plato Aegyptum et Architam
Tarentinum, eamque oram Italiae, quae quondam magna Graecia dicebatur,
laboriosissime peragravit; ut qui Athenis magister erat et potens, cujusque
doctrinam Academiae gymnasia personabant, fieret peregrinus atque discipulus,
MALENS ALIENA verecunde discere, quam sua impudenter ingerere. Denique cum
litteras quasi toto fugientes orbe persequitur, captus a piratis et venundatus,
etiam tyranno crudelissimo (Dionysio Siciliae) paruit, captivus, vinctus, et
servus; tamen quia Philosophus, major emente se fuit. Ad T. Livium lacteo
eloquentiae fonte manantem, de ultimis Hispaniae (a Gadibus,) Galliarumque
finibus quosdam venisse nobiles legimus; et quos ad contemplationem sui Roma
non traxerat, unius hominis fama perduxit. Habuit illa aetas inauditum omnibus
saeculis celebrandumque miraculum, ut urbem tantam ingressi, aliud extra urbem
quaererent. Apollonius (sive ille Magus, ut vulgus loquitur, sive Philosophus,
ut Pythagorici tradunt) intravit Persas, pertransivit Caucasum, Albanos,
Scythas, Massagetas, opulentissima Indiae regna penetravit: et ad extremum
latissimo Physon amne (Gange) transmisso, pervenit ad Brachmanas; ut Hiarcam in
throno sedentem aureo et de Tantali fonte potantem, inter paucos discipulos, de
natura, de motibus, ac siderum cursu audiret docentem: inde per Elamitas,
Babylonios, Chaldaeos, Medos, Assyrios, Parthos, Syros, Phoenices, Arabes,
Palaestinos, reversus Alexandriam, perrexit Aethiopiam, ut Gymnosophistas, et
Tamosissimam Solis mensam videret in sabulo. Invenit ille vir ubique quod
disceret: et semper proficiens, semper se melior fieret. Scripsit super hoc
plenissime octo voluminibus Philostratus.
2. Quid loquar de saeculi hominibus? cum Apostolus Paulus vas
electionis et magister gentium, qui de conscientia tanti in se hospitis
loquebatur. An experimentum quaeritis ejus qui in me loquitur Christus? (2.
Cor. 13. 3.) post Damascum Arabiamque lustratam, ascenderit Jerosolymam, ut
videret Petrum, et manserit apud eum diebus quindecim. Hoc enim mysterio
hebdomadis et ogdoadis, futurus Gentium praedicator instruendus erat. Rursumque
post annos quatuordecim, assumpto Barnaba et Tito exposuerit Apostolis
Evangelium, ne forte in vacuum curreret, aut cucurrisset. Habet nescio quid
latentis energiae viva vox; et in aures discipuli de auctoris ore transfusa
fortius sonat. Unde et Eschynes, cum Rhodi exularet; et legeretur illa
Demosthenis Oratio, quam adversus eum habuerat, mirantibus cunctis atque
laudantibus, suspirans ait: Quid si ipsam audissetis bestiam, sua verba
resonantem?
3. Haec non dico, quod sit in me aliquid tale, quod vel possis, vel
velis discere: sed quod ardor tuus ac discendi studium, etiam absque nobis per
se probari debeat. Ingenium docile, et sine doctore laudabile est. Non quid
invenias, sed quid quaeras, consideramus. Mollis cera et ad formandum facilis,
etiam si artificis et plastae cessent manus, tamen τῇ
δυνάμει totum est, quidquid esse
potest. Paulus Apostolus ad pedes Gamalielis legem Moysi et Prophetas didicisse
se gloriatur, ut armatus spiritualibus telis, postea diceret confidenter:
"Arma militiae nostrae, non carnalia sunt, sed potentia Dei, ad
destructionem munitionum: Concilia destruentes, et omnem altitudinem
extollentem se adversus scientiam Dei; et captivantes [al. captivantem]
omnem intellectum, ad obediendum Christo: et parati subjugare cunctam
inobedientiam" (4. Cor. 10. 4. 5). Ad Timotheum scribit, ab
infantia sacris litteris eruditum; et hortatur ad studium lectionis, ne
negligat gratiam, quae data sit ei per impositionem manus Presbyterii. Tito
praecipit, ut inter caeteras virtutes Episcopi, quem brevi sermone depinxit,
scientiam quoque eligat [al. intelligat] Scripturarum: "Obtinentem,
inquit, eum qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem; ut potens sit
exhortari in doctrina sana, et contradicentes revincere" (Tim. 1. 9).
Sancta quippe rusticitas solum sibi prodest: et quantum aedificat ex vitae
merito Ecclesiam Christi, tantum nocet, si destruentibus non resistat. Aggaeus
Propheta, imo per Aggaeum Dominus, interroga, ait, Sacerdotes Legem
(Agg. 2).
Sacerdotis officium. Paulus cur vas electionis. — In tantum
Sacerdotis officium est, interrogatum respondere de Lege. Et in Deuteronomio
legimus: Interroga patrem, tuum, et annuntiabit tibi; seniores tuos,
et dicent tibi (Deut. 32. 7). In Psalmo quoque centesimo decimo
octavo. Cantabiles mihi erant justificationes tuae, in loco peregrinationis
meae (v. 54). Et in descriptione justi viri, cum eum David arbori
vitae, quae est in paradiso, compararet, inter caeteras virtutes et hoc
intulit: In lege Domini voluntas ejus: et in lege ejus meditabitur die ac
nocte (Psalm. 1. 2). Daniel in fine sacratissimae Visionis justos,
ait, fulgere sicut stellas; et intelligentes, hoc est doctos, quasi
firmamentum. Vides quantum inter se distent, justa rusticitas, et docta
justitia? Alii stellis, alii coelo comparantur. Quanquam juxta Hebraicam
Veritatem, utrumque de eruditis possit intelligi: ita enim apud eos legimus: "Qui
autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti: et qui ad justitiam
erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates" (Dan. 12. 3).
Cur dicitur Paulus Apostolus vas electionis? Nempe quia legis et sanctarum
Scripturarum armarium est. Pharisaei stupent ad doctrinam Domini; et mirantur
in Petro et Joanne quomodo legem sciant, cum litteras non didicerint. Quidquid
enim aliis exercitatio et quotidiana in Lege meditatio tribuere solet, illis
Spiritus Sanctus suggerebat: et erant, juxta quod scriptum est, θεοδίδακτοι.
Duodecim annos Salvator impleverat, et in Templo senes de quaestionibus legis
interrogans, magis docet, dum prudenter interrogat.
4. Nisi forte rusticum Petrum, rusticum dicimus Joannem; quorum uterque
dicere poterat: "Etsi imperitus sermone, non tamen scientia" (2.
Cor. 11. 6). Joannes rusticus, piscator, indoctus? Et unde illa vox
obsecro, "In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat
Verbum?" (Joan. 1. 1.) Λόγος
enim Graece multa significat; nam et verbum est, et ratio, et supputatio, et
causa uniuscujusque rei, per quam sunt singula quae subsistunt. Quae universa
recte intelligimus in Christo. Hoc doctus Plato nescivit: hoc Demosthenes
eloquens ignoravit. "Perdam, inquit, sapientiam sapientium, et prudentiam
prudentium reprobabo" (1. Cor. 1. 19). Vera sapientia perdet falsam
sapientiam: et quanquam stultitia praedicationis in Cruce sit, tamen Paulus
"Sapientiam loquitur inter perfectos. Sapientiam autem non saeculi hujus,
nec principum saeculi istius, qui destruuntur: sed loquitur Dei sapientiam in
mysterio absconditam, quam praedestinavit Deus ante saecula" (1. Cor.
2. 7). Dei sapientia Christus est. "Christus enim Dei virtus, et Dei
sapientia" (Ibid. 24). Haec sapientia in mysterio abscondita est:
de qua et noni Psalmi titulus praenotatur, "pro occultis filii:" in
quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi: et qui in mysterio
absconditus erat, praedestinatus est ante saecula. Praedestinatus autem, et
praefiguratus, in Lege et Prophetis. Unde et Prophetae appellabantur Videntes:
quia videbant eum, quem caeteri non videbant. "Abraham vidit diem ejus: et
laetatus est" (Joan. 8. 56). Aperiebantur coeli Ezechieli; qui
populo peccatori erant. "Revela, inquit David, oculos meos: et considerabo
mirabilia de lege tua" (Ps. 118. 18). Lex enim spiritualis est, et
revelatione opus est, ut intelligatur, ac revelata facie Dei gloriam
contemplemur.
5. Liber in Apocalypsi septem sigillis signatus ostenditur (Apoc. 5):
quem si dederis homini scienti litteras, ut legat, respondebit tibi: Non
possum, signatus est enim. Quanti hodie putant se nosse litteras, et tenent
signatum librum; nec aperire possunt, nisi ille reseraverit "qui habet
clavem David: qui aperit, et nemo claudit, claudit et nemo aperit?" (Ibid.
3. 7.) In Actis Apostolorum sanctus eunuchus, imo vir (sic enim eum
Scriptura cognominat), cum legeret Isaiam, interrogatus a Philippo:
"Putasne intelligis quae legis?" respondit, "Quomodo possum,
nisi aliquis me docuerit?" (Act. 8.) Ego, ut de me interim loquar,
nec sanctior sum hoc eunucho, nec studiosior; qui de Aethiopia, id est, de
extremis mundi finibus venit ad Templum, reliquit aulam regiam: et tantus
amator Legis, divinaeque scientiae fuit, ut etiam in vehiculo sacras litteras
legeret: et tamen cum librum teneret, et verba Domini cogitatione conciperet,
lingua volveret, labiis personaret, ignorabat eum, quem in libro nesciens
venerabatur. Venit Philippus, ostendit ei Jesum, qui clausus latebat in
littera. O mira doctoris virtus! Eadem hora credit eunuchus, baptizatur,
fidelis et sanctus est; ac de discipulo magister: plus in deserto fonte
Ecclesiae, quam in aurato synagogae Templo reperit.
6. Haec a me perstricta sunt breviter (neque enim Epistolaris angustia
evagari longius patiebatur) ut intelligeres te in Scripturis sanctis, sine
praevio et monstrante semitam, non posse ingredi. Taceo de Grammaticis,
Rhetoribus, Philosophis, Geometris, Dialecticis, Musicis, Astronomis,
Astrologis, Medicis, quorum scientia mortalibus vel utilissima est, et in tres
partes scinditur, τὸ δόγμα,
τὴν μέθοδον,
τὴν ἐμπειριαν.
Ad minores artes veniam, et quae non tam , quam manu administrantur. Agricolae,
caementarii, fabri, metallorum, lignorumve caesores, lanarii quoque et
fullones, et caeteri qui variam supellectilem et vilia opuscula fabricantur,
absque doctore non possunt esse quod cupiunt. "Quod Medicorum est," Promittunt
Medici, tractant fabrilia fabri. (Horat. Epist. lib. 1. Epist. 1).
7. Sola Scripturarum ars est, quam sibi omnes passim vindicant. Scribimus
indocti, doctique poemata passim. (Ibid.). Hanc garrula anus, hanc delirus
senex, hanc sophista verbosus, hanc universi praesumunt, lacerant, docent,
antequam discant. Alii adducto supercilio, grandia verba trutinantes, inter mulierculas
de sacris litteris philosophantur. Alii discunt, proh pudor, a feminis, quod
viros doceant: et ne parum hoc sit, quadam facilitate verborum, imo audacia
edisserunt aliis, quod ipsi non intelligunt. Taceo de mei similibus, qui si
forte ad Scripturas sanctas, post saeculares litteras venerint; et sermone
composito aurem populi mulserint, quidquid dixerint, hoc legem Dei putant: nec
scire dignantur, quid Prophetae, quid Apostoli senserint; sed ad sensum suum
incongrua aptant testimonia; quasi grande sit, et non vitiosissimum docendi
genus, depravare sententias, et ad voluntatem suam Scripturam trahere
repugnantem. Quasi non legerimus, Homerocentonas, et Virgiliocentonas: ac non
sic etiam Maronem sine Christo possimus dicere Christianum, qui scripserit:
Jam
redit et virgo, redeunt Saturnia regna.
Jam
nova progenies coelo demittitur alto
(Virgil. Eclog. 4).
Et
patrem loquentem ad filium, Nate, meae vires, mea magna potentia solus.
Et
post verba Salvatoris in cruce. Talia perstabat memorans, fixusque manebat.
Puerilia sunt haec, et circulatorum ludo similia, docere quod ignores: imo,
ut cum stomacho loquar, ne hoc quidem scire quod nescias.
8. Videlicet manifestissima est Genesis, in qua de natura mundi, de
exordio generis humani, de divisione terrae, de confusione linguarum, et
descensione usque ad Aegyptum, gentis scribitur Hebraeorum. Patet Exodus cum
decem plagis, cum decalogo, cum mysticis divinisque praeceptis In promptu est
Leviticus liber, in quo singula sacrificia, imo singulae pene syllabae, et
vestes Aaron, et totus ordo Leviticus, spirant coelestia sacramenta. Numeri
vero, nonne totius arithmeticae, et Prophetiae Balaam, et quadraginta duarum
per eremum mansionum mysteria continent? Deuteronomium quoque secunda lex, et
Evangelicae legis praefiguratio, nonne sic ea habet quae priora sunt, ut tamen
nova sint omnia de veteribus? Hucusque Pentateuchus: quibus quinque verbis (1.
Cor. 14. 19), loqui se velle Apostolus in Ecclesia gloriatur. Job exemplar
patientiae, quae non mysteria suo sermone complectitur? Prosa incipit, versu
labitur, pedestri sermone finitur: omnesque leges dialecticae, propositione,
assumptione, confirmatione, conclusione determinat. Singula in eo verba plena
sunt sensibus. Et, ut de caeteris sileam, resurrectionem corporum sic
prophetat; ut nullus de ea vel manifestius, vel cautius scripserit: "Scio,
inquit, quod redemptor meus vivit, et in novissimo die de terra resurrecturus
sum: et rursum circumdabor pelle mea; et in carne mea videbo Deum. Quem visurus
sum ego ipse, et oculi mei conspecturi sunt, et non alius. Reposita est haec
spes mea in sinu meo" (Job. 19. 25. 26). Veniam ad Jesum Nave, qui
typus Domini non solum in gestis, sed etiam in nomine, transiit Jordanem,
hostium regna subvertit, divisit terram victori populo, et per singulas urbes,
viculos, montes, flumina, torrentes, atque confinia, Ecclesiae, coelestisque
Jerusalem spiritualia regna describit. In Judicum libro quot principes populi,
tot figurae sunt. Ruth Moabitis. Isaiae explet vaticinium, dicentis:
"Emitte agnum, Domine, dominatorem terrae, de petra deserti ad montem
filiae Sion" (Isai. 16. 1). Samuel in Heli mortuo, et in occiso
[al. occisione], Saul, veterem legem abolitam monstrat. Porro in Sadoc
atque David, novi Sacerdotii, novique Imperii sacramenta testatur. Malachim, id
est, Regum tertius, et quartus liber a Salomone usque ad Jechoniam: et ab
Jeroboam filio Nabath, usque ad Osee, qui ductus est in Assyrios, regnum Juda
et regnum describit Israel. Si historiam respicias, verba simplicia sunt: si in
litteris sensum latentem inspexeris, Ecclesiae paucitas, et Haereticorum contra
Ecclesiam bella narrantur. Duodecim Prophetae in unius voluminis angustias
coarctati, multo aliud quam sonant in littera, praefigurant. Osee crebro
nominat Ephraim. Samariam, Joseph, Jezrael, et uxorem fornicariam, et
fornicationis filios, et adulteram cubiculo clausam mariti, multo tempore
sedere viduam, et sub veste lugubri, viri ad se reditum praestolari. Joel
filius Phathuel, describit terram duodecim tribuum, heruca, brucho, locusta,
rubigine vastante corruptam: et post eversionem prioris populi, effusum iri
Spiritum Sanctum super servos Dei, et ancillas, id est, super centum viginti
credentium nomina, qui effundendus erat in coenaculo Sion: qui centum viginti,
ab uno usque ad quindecim paulatim et per incrementa surgentes, quindecim
graduum numerum efficiunt, qui in Psalterio mystice continentur. Amos pastor et
rusticus, et "ruborum mora distringens," paucis verbis explicari non
potest. Quis enim digne exprimat tria, aut quatuor scelera Damasci, Gazae, et
Tyri, et Idumeae, et filiorum Ammon, et Moab, et in septimo octavoque gradu,
Judae et Israel? Hic loquitur ad vaccas pingues, quae sunt in monte Samariae,
et ruituram domum majorem minoremque testatur. Ipse cernit fictorem locustae;
et stantem Dominum super murum litum vel adamantinum, et uncinum pomorum,
attrahentem supplicia peccatoribus, et famem in terram: non famem panis, nec
sitim aquae, sed audiendi verbum Dei. Abdias qui interpretatur "servus
Dei" [al. Domini], pertonat contra Edom sanguineum, terrenumque
hominem. Fratris quoque Jacob semper aemulum hasta percutit spirituali. Jonas
"columba" pulcherrima, naufragio suo passionem Domini praefigurans,
mundum ad poenitentiam revocat: et sub nomine Ninive, salutem gentibus nuntiat.
Michaeas de Morasthi, "cohaeres" Christi, vastationem annuntiat
filiae latronis, et obsidionem ponit contra eam: quia maxillam percusserit
judicis Israel. Nahum "consolator" orbis, increpat civitatem
sanguinum, et post eversionem illius loquitur: "Ecce super montes pedes
evangelizantis et annuntiantis pacem" (Num. 1. 15). Abacuc
"luctator" fortis et rigidus, stat super custodiam suam, et figit
gradum super munitionem, ut Christum in cruce contempletur, et dicat:
"Operuit coelos gloria ejus, et laudis ejus plena est terra. Splendor
ejus, ut lux erit: cornua in manibus ejus, ibi abscondita est fortitudo
ejus" (Abac. 3). Sophonias "speculator" et arcanorum
Domini cognitor, audit clamorem a porta piscium, et ejulatum a secunda, et
contritionem a collibus. Indicit quoque ululatum habitatoribus pilae: quia
conticuit omnis populus Chanaam: disperierunt universi, qui involuti erant
argento. Aggaeus "festivus" et laetus, qui seminavit in lacrymis, ut
in gaudio meteret, destructum Templum reaedificat, Dominumque Patrem inducit
loquentem: "Adhuc unum modicum, et ego commovebo coelum et terram, et
mare, et aridam, et movebo omnes gentes: et veniet desideratus cunctis
gentibus" (Agg. 2. 7. 8). Zacharias "memor Domini sui,"
multiplex in Prophetia, Jesum vestibus sordidis indutum, et lapidem oculorum
septem, candelabrumque aureum cum totidem lucernis, quot oculis, duas quoque
olivas a sinistris lampadis cernit et dextris: ut post equos, rufos, nigros et
albos, et varios, et dissipatas quadrigas ex Ephraim, et equum de Jerusalem,
pauperem regem vaticinetur et praedicet, sedentem super pullum filium asinae
subjugalis. Malachias aperte, et in fine omnium Prophetarum, de abjectione
Israel et vocatione gentium: "Non est mihi, ait, voluntas in vobis, dicit
Dominus exercituum, et munus non suscipiam de manu vestra. Ab ortu enim solis
usque ad occasum, magnum est nomen meum in gentibus: et in omni loco
sacrificatur, et offertur nomini meo oblatio munda" (Mal. 1. 10).
Isaiam, Jeremiam, Ezechielem, et Danielem quis possit vel intelligere, vel
exponere? Quorum primus non Prophetiam mihi videtur texere, sed Evangelium.
Secundus virgam nuceam [Vulg. vigilantem] et ollam succensam a facie
Aquilonis, et pardum spoliatum suis coloribus; et quadruplex diversis metris
nectit alphabetum (Lamentationes). Tertius principia et finem tantis
habet obscuritatibus involuta, ut apud Hebraeos istae partes cum exordio
Geneseos ante annos triginta non legantur. Quartus vero qui et extremus inter
quatuor Prophetas, temporum conscius, et totius mundi φιλοΐστωρ,
lapidem praecisum de monte sine manibus, et regna omnia subvertentem, claro
sermone pronuntiat. David, Simonides noster, Pindarus et Alcaeus, Flaccus
quoque, Catullus et Serenus, Christum lyra personat, et in decachordo psalterio
ab inferis suscitat resurgentem. Salomon, pacificus, et amabilis Domini, mores
corrigit, naturam docet, Ecclesiam jungit et Christum, sanctarumque nuptiarum
dulce canit epithalamium. Esther in Ecclesiae typo populum liberat de periculo,
et interfecto Aman, qui interpretatur "iniquitas," partes convivii et
diem celebrem mittit in posteros. Paralipomenon liber, id est, Instrumenti
veteris ἑπιτομὴ
tantus ac talis est, ut absque illo si quis scientiam Scripturarum sibi
voluerit arrogare, seipsum irrideat. Per singula quippe nomina, juncturasque
verborum, et praetermissae in Regum libris tanguntur historiae, et
innumerabiles explicantur Evangelii quaestiones. Ezras et Neemias,
"adjutor" videlicet et "consolator a Domino," in unum
volumen coarctantur: instaurant Templum, muros extruunt civitatis: omnisque
illa turba populi redeuntis in patriam, et descriptio Sacerdotum, Levitarum,
Israelis, proselytorum ac per singulas familias murorum ac turrium opera divisa,
aliud in cortice praeferunt, aliud retinent in medulla.
8. Cernis me Scripturarum amore raptum excessisse modum Epistolae, et
tamen non implesse quod volui. Audivimus tantum quid nosse, quid cupere
debeamus, ut et nos quoque possimus dicere: "Concupivit anima mea
desiderare justificationes tuas in omni tempore" (Ps. 118. 20).
Caeterum Socraticum illud impletur in nobis; Hoc tantum scio, quod nescio.
Tangam et novum breviter Testamentum. Matthaeus, Marcus, Lucas, et Joannes,
quadriga Domini, et verum Cherubim, quod interpretatur "scientiae
multitudo, per totum corpus oculati sunt, scintillae emicant, discurrunt
fulgura, pedes habent rectos et in sublime tendentes, terga pennata et ubique
volitantia. Tenent se mutuo, sibique perplexi sunt, et quasi rota in rota
volvuntur, et pergunt quocumque eos flatus Sancti Spiritus perduxerit. Paulus
Apostolus ad septem Ecclesias scribit (octava enim ad Hebraeos a plerisque
extra numerum ponitur.)" Timotheum instruit ac Titum, Philemonem pro
fugitivo famulo (Onesimo) deprecatur. Super quo tacere melius puto, quam pauca
scribere. Actus Apostolorum nudam quidem sonare videntur historiam, et
nascentis Ecclesiae infantiam texere: sed si noverimus scriptorem eorum Lucam
esse medicum, cujus "Laus est in Evangelio," animadvertemus pariter
omnia verba illius, animae languentis esse medicinam. Jacobus, Petrus, Joannes,
Judas Apostoli, septem Epistolas ediderunt tam mysticas quam succinctas, et
breves pariter et longas: breves in verbis, longas in sententiis, ut rarus sit
qui non in earum lectione caecutiat [al. concutiatur]. Apocalypsis
Joannis tot habet sacramenta, quot verba. Parum dixi pro merito voluminis. Laus
omnis inferior est: in verbis singulis multiplices latent intelligentiae.
9. Oro te, frater carissime, inter haec vivere, ista meditari, nihil
aliud nosse, nihil quaerere, nonne tibi videtur jam hic in terris regni
coelestis habitaculum? Nolo offendaris in Scripturis sanctis simplicitate, et
quasi vilitate verborum, quae vel vitio interpretum, vel de industria sic
prolata sunt, ut rusticam concionem [al. contentionem] facilius
instruerent: et in una eademque sententia, aliter doctus, aliter audiret
indoctus. Non sum tam petulans et hebes, ut haec me nosse pollicear, et eorum
fructus in terra capere, quorum radices in coelo fixae sunt; sed velle fateor:
sedenti me praefero, magistrum renuens, comitem spondeo. Petenti datur,
pulsanti aperitur: quaerens invenit. Discamus in terris, quorum nobis scientia
perseveret in coelo.
10. Obviis te manibus excipiam, et, ut inepte aliquid, ac de Hermagorae
tumiditate effutiam, quidquid quaesieris, tecum scire conabor. Habes hic
amantissimum tui fratrem Eusebium, qui litterarum tuarum mihi gratiam
duplicavit, referens honestatem morum tuorum, contemptum saeculi, fidem
amicitiae, amorem Christi. Nam prudentiam et eloquii venustatem, etiam absque
illo, ipsa Epistola praeferebat. Festina, quaeso te, et haerentis in salo
naviculae funem magis praecide, quam solve. Nemo renuntiaturus saeculo bene
potest vendere, quae contempsit ut venderet. Quidquid in sumptus de tuo
tuleris, pro lucro computa. Antiquum dictum est: Avaro tam deest quod habet,
quam quod non habet. "Credenti totus mundus divitiarum est. Infidelis
autem etiam obolo indiget." Sic vivamus tanquam nihil habentes, et omnia
possidentes. VICTUS et vestitus, divitiae Christianorum sunt. Si habes in
potestate rem tuam, vende: si non habes, projice. Tollenti tunicam, et pallium
relinquendum est. Scilicet nisi tu semper recrastinans, et diem de die trahens,
caute et pedetentim tuas possessiunculas vendideris, non habet Christus unde
alat pauperes suos. Totum Deo dedit, qui seipsum obtulit. Apostoli navem tantum
et retia reliquerunt. Vidua duo aera misit ad gazophylacium, et praefertur
Croesi divitiis. FACILE contemnit omnia, qui se semper cogitat esse moriturum.
Epistola LIV
(alias 10; scripta circiter ann. 394)
Ad Furiam de viduitate servanda
Furiam viduam, Titianae filiam, Probi Consolis nurum, hortatur ut in
viduitate perseveret, nec iteret matrimonium; et quoniam adhuc virenti erat
aetate, quibus modis pudicitiam simul ac famam tueri debeat, praecipit.
1. Obsecras litteris, et suppliciter deprecaris, ut tibi scribam, imo
rescribam, quomodo vivere debeas, et viduitatis coronam illaeso pudicitiae nomine
conservare. Gaudet animus, exsultant viscera, gestit affectus, hoc te cupere
esse post virum, quod sanctae memoriae mater tua Titiana multo tempore fuit sub
marito. Exauditae sunt preces et orationes ejus. Impetravit, ut adipisceretur
in unica filia, quod vivens ipsa possederat. Habes praeterea generis tui grande
privilegium, quod exinde a Camillo (L. Furius Camillus), vel nulla, vel rara
vestrae familiae scribitur secundos nosse concubitus: ut NON TAM laudanda sis,
si vidua perseveres, quam execranda, si id Christiana non serves, quod per
tanta saecula gentiles feminae custodierunt.
2. Taceo de Paula et Eustochio, stirpis vestrae floribus, ne per
occasionem exhortationis tuae illas laudare videar. Blaesillamque praetereo,
quae maritum suum, tuum secuta germanum, in brevi vitae spatio tempora virtutum
multa complevit. Atque utinam praeconia feminarum imitarentur viri: ET RUGOSA
senectus redderet, quod sponte offert adolescentia. Sciens et videns in flammam
mitto manum: adducentur supercilia, extendetur brachium; Iratusque Chremes
tumido desaeviet ore. Consurgent proceres adversus Epistolam meam; turba
patritia detonabit [al. denotabit], me magum, me seductorem clamitans,
et in terras ultimas deportandum. Addant, si volunt, et Samaritem, ut Domini
mei titulum recognoscam. Certe filiam a parente non divido, nec dico illud de
Evangelio: Sine ut mortui sepeliant mortuos suos (Matth. 8. 22; et
Luc. 9. 60). Vivit enim, qui credit in Christum. Et qui in illum credit,
debet utique quomodo ille ambulavit, et ipse ambulare (1. Joan. 2. 6).
3. Quando honorandi parentes. — Facessat invidia, quam nomini
Christiano maledicorum semper genuinus infigit: ut, dum probra metuunt, ad
virtutes non provocentur. Exceptis epistolis, ignoramus alterutrum. SOLAQUE
causa pietatis est, ubi carnis nulla notitia est. Honora patrem tuum; sed si te
a vero Patre non separat. TAMDIU SCITO sanguinis copulam, quamdiu ille suum
noverit Creatorem. Alioqui David tibi protinus canet: "Audi filia, et
vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere populum et domum patris tui: et
concupiscet rex decorem tuum, quoniam ipse est Dominus tuus" (Ps. 44.
11). Grande praemium parentis obliti: Concupiscet rex decorem tuum.
Quia audisti, quia vidisti, quia inclinasti aurem tuam; et populi tui, domusque
patris tui oblita es, idcirco concupiscet rex decorem tuum, et dicet
tibi: Tota pulchra es amica mea, et macula non est in te (Cant. 4. 7).
Quid pulchrius anima, quae Dei filia nuncupatur, et nullos extrinsecus quaerit
ornatus? [Mss. amplexus.] Credit in Christum, et hac ambitione ditata
pergit ad sponsum: eumdem habens Dominum, quem et virum.
4. Nuptiarum angustiae. — Quid angustiarum habeant nuptiae,
didicisti in ipsis nuptiis: et quasi coturnicum carnibus usque ad nauseam
saturata es (Num. 11): amarissimam choleram tuae sensere fauces.
Egessisti acescentes et morbidos cibos: relevasti aestuantem stomachum. Quid
vis rursum ingerere, quod tibi noxium fuit? Canis revertens ad vomitum, et
sus lota, ad volutabrum luti (2. Petr. 2. 22). Bruta quoque animalia
et vagae aves, in easdem pedicas retiaque non incidunt. An vereris, ne proles
Furiana deficiat, et ex te parens tuus non habeat pusionem, qui reptet in
pectore, et cervicem ejus stercore liniat? Quippe omnes habent filios, qui
habuere matrimonia; et quibus nati sunt liberi, suo generi responderunt.
Exhibuit Ciceronis filius patrem in eloquentia? Cornelia vestra, pudicitiae
simul et fecunditatis exemplar, Graccos suos se genuisse laetata est? RIDICULUM
est sperare pro certo, quod multos et non habere videas, et cum habuerint,
perdidisse. Cui dimittes tantas divitias? Christo, qui mori non potest. Quem
habebis haeredem? Ipsum, quem et Dominum. Contristabitur pater, sed laetabitur
Christus: lugebit familia, sed Angeli gratulabuntur. Faciat pater quod vult de
substantia sua: NON ES EJUS, cui nata es, sed cui renata: et qui te grandi
pretio redemit, sanguine suo.
5. Cavendae nutrices et servi. — Cave nutrices, et gerulas, et
istiusmodi venenata animalia, quae de corio tuo saturari ventrem suum cupiunt.
Non suadent quod tibi, sed quod sibi prosit. Et saepe illud obganniunt:
Solane
perpetua moerens carpere juventa?
Nec
dulces natos, Veneris nec praemia noris?
(AENEID.
l. IV.)
Ubi pudicitiae sanctitas [al. pudicitie et sanctitas], ibi frugalitas
est. Ubi frugalitas, ibi damna servulorum. Quidquid non tulerint [al. intulerint],
sibi ablatum putant: nec considerant de quanto, sed quantum accipiant.
Ubicumque viderint Christianum, statim illud de trivio, ὁ
γραικος, ὁ
ἐπιθέτης. Hi rumores
turpissimos serunt: et quod ab ipsis egressum est, id ab aliis audisse se
simulant, iidem auctores et exaggeratores. Exit fama de mendacio: quae cum ad
matronas pervenerit, et earum linguis fuerit ventilata, provincias penetrat.
Videas plerasque rabido ore saevire, et tincta facie, viperinis orbibus,
dentibus pumicatis carpere Christianos. Hic
aliqua, . . . . . . . . . .
Cui
circa humeros hiacynthina laena est;
Rancidulum
quiddam, balba de nare locuta.
Perstrepit,
ac tenero supplantat verba palato.
(PERS.
Sat. prima.)
Omnis consonat chorus, et latrant universa subsellia. Junguntur nostri
ordinis, qui et roduntur et rodunt. Adversus nos loquaces, pro se muti; quasi
et ipsi aliud sint, quam Monachi; et non quidquid in Monachos dicitur, redundet
in Clericos, qui sunt Monachorum. Detrimentum pecoris, pastoris patres
ignominia est. Sicut e regione, illius Monachi vita laudanda est, qui
venerationi habet Sacerdotes Christi: et non detrahit gradui, per quem factus
est Christianus.
6. Haec locutus sum, in Christo filia, non dubitans de proposito tuo
(nunquam enim exhortatorias litteras postulares, si ambigeres de bono
monogamiae), sed ut nequitiam servulorum, qui te venalem portant, et insidias
affinium, ac pium parentis errorem intelligeres: cui, ut amorem in te tribuam,
amoris scientiam non concedo, dicens aliquid cum Apostolo: "Confiteor,
zelum Dei habent, sed non secundum scientiam" (Rom. 10. 1). Imitare
potius (crebro enim idipsum repetam) sanctam matrem tuam, cujus ego quoties
recordor, venit in mentem ardor in Christum, pallor ex jejuniis, eleemosynae in
pauperes, obsequium in servos Dei, humilitas vestium et cordis, atque in
cunctis sermo moderatus. Pater tuus, quem ego honoris causa nomino (non quia
Consularis et Patritius, sed quia Christianus est) impleat nomen suum. Laetetur
filiam genuisse Christo, non saeculo. Quin potius doleat, quod et virginitatem
frustra amiseris, et fructus perdideris nuptiarum. Ubi est maritus quem tibi
dedit? Etiam si amabilis, etiam si bonus fuisset, mors repuisset omnia: et
copulam carnis solvisset interitus. Arripe, quaeso, occasionem, et fac de
necessitate virtutem. NON QUAERUNTUR in Christianis initia, sed finis. Paulus
male coepit, sed bene finivit. Judae laudantur exordia; sed finis proditione
damnatur. Lege Ezechielem: "Justitia justi non liberabit eum, in quacumque
die peccaverit. Et impietas impii non nocebit ei, in quacumque die conversus
fuerit ab impietate sua" (Ezech. 33). Ista est scala Jacob, per
quam Angeli ascendunt, et descendunt; cui Dominus innititur lapsis porrigens
manum, et fessos ascendentium gradus, sui contemplatione sustentans. Sed sicut
non vult mortem peccatoris, tantum [al. tantum quantum] ut convertatur
et vivat: ita tepidos odit, et cito ei nauseam faciunt. Cui plus dimittitur,
plus diligit.
7. Vestium cultus. — Meretrix illa in Evangelio baptizata
lacrymis suis, et crine, quo multos ante deceperat, pedes Domini tergens,
salvata est (Luc. 7). Non habuit crispantes mitras, nec stridentes
calceolos, nec orbes stibio fuliginatos. Quanto foedior, tanto pulchrior. Quid
facit in facie Christianae purpurissus et cerussa? quorum alterum ruborem
genarum labiorumque mentitur: alterum candorem oris et colli: ignis juvenum,
fomenta libidinum, impudicae mentis indicia. Quomodo flere potest pro peccatis
suis, quae lacrymis cutem nudat, et sulcos ducit in facie? Ornatus iste non
Domini est; velamen istud Antichristi est. QUA FIDUCIA erigit ad coelum vultus,
quos Conditor non agnoscat? Frustra obtenditur adolescentia, et aetas puellaris
asseritur. Vidua quae marito placere desivit, et juxta Apostolum vere vidua
est, nihil habet necessarium, nisi perseverantiam. Meminit pristinae
voluptatis, scit quid amiserit, quo delectata sit. Ardentes diaboli sagittae,
jejuniorum et vigiliarum rigore [al. frigore] restinguendae sunt. Aut
loquendum nobis est, ut vestiti sumus: aut vestiendum, ut loquimur. Quid aliud
pollicemur, et aliud ostendimus? LINGUA personat castitatem, et totum corpus praefert
impudicitiam.
8. Hoc quantum ad habitum pertinet et ornatum. Caeterum vidua quae
in deliciis est (non est meum, sed Apostoli) vivens mortua est. Quid
sibi vult hoc quod ait: vivens mortua est? (1. Tim. 5. 6.) Vivere
quidem videtur ignorantibus, et non esse peccato mortua, sed Christo, quem
secreta non fallunt, mortua est. "Anima quae peccaverit, ipsa
morietur" (Ezech. 18). "Quorumdam hominum peccata manifesta
sunt, praecedentia ad judicium: quosdam autem et subsequuntur. Similiter et
facta bona manifesta sunt: et quae aliter se habent, abscondi non possunt"
(1. Tim. 5. 24. et 25). Quod dicit istiusmodi est: Quidam tam libere et
palam peccant, ut postquam eos videris, statim intelligas peccatores. Alios
autem, qui callide occultant vitia sua, ex sequenti conversatione cognoscimus.
Similiter et bona apud aliquos in propatulo sunt, in aliis longo usu discimus.
Quid ergo necesse est nos jactare pudicitiam, quae sine comitibus et
appendiciis suis, continentia et parcitate, fidem sui facere non potest? Apostolus
macerat corpus suum, et animae subjicit imperio; ne quod aliis praecipit, ipse
non servet: ET ADOLESCENTULA fervente cibis corpore, de castitate secura est?
9. Neque vero haec dicens, condemno cibos, quos Deus creavit ad utendum
cum gratiarum actione; sed juvenibus et puellis incentiva aufero voluptatum.
Non Aetnaei ignes, non Vulcania tellus, non Vesevus et Olympus tantis ardoribus
aestuant, ut juveniles medullae vino plenae, et dapibus inflammatae. Avaritia
calcatur a plerisque, et cum marsupio deponitur. Maledicam linguam indictum
emendat silentium. Cultus corporis et habitus vestium, unius horae spatio
commutatur. Omnia alia peccata extrinsecus sunt; et quod foris est, facile
abjicitur. Sola libido insita a Deo, ob liberorum procreationem, si fines suos
egressa fuerit, redundat in vitium, et quadam lege naturae in coitum gestit
erumpere. Grandis igitur virtutis est, et sollicitae diligentiae, superare quod
nata sis: in carne, non carnaliter vivere: tecum pugnare quotidie, et inclusum
hostem Argi (ut fabulae ferunt) centum oculis observare. Hoc est quod Apostolus
verbis aliis loquebatur: "Omne peccatum quod fecerit homo, extra corpus
est. Qui autem fornicatur in corpus suum peccat" (2. Cor. 6. 18).
Aiunt medici et qui de humanorum corporum scripsere naturis, praecipueque
Galenus in libris, quorum titulus περὶ
Ὑγιεινῶν (Galeni libri de
Tuenda sanitate), puerorum et juvenum, ac perfectae aetatis virorum
mulierumque corpora insito calore fervere, et noxios esse his aetatibus cibos,
qui calorem augeant; sanitatique conducere frigida quaeque in esu et potu
sumere. Sicut e contrario senibus, qui pituita laborant et frigore, calidos
cibos, et vetera vina prodesse. Unde et Salvator: "Attendite, inquit,
vobis, ne forte graventur corda vestra in crapula et ebrietate, et curis hujus
vitae" (Luc. 21. 34). Et Apostolus: "Nolite inebriari vino, in
quo est luxuria" (Ephes. 5. 18). Nec mirum hoc figulum sensisse de
vasculo, quod ipse fabricatus est, cum etiam Comicus, cujus finis est humanos
mores nosse atque describere, dixerit:
Sine
Cerere et Libero friget Venus.
(TERENT.
in Eunuc.)
10. Quid vitandum juvenibus in cibis. — Primum igitur, si tamen
stomachi firmitas patitur, donec puellares annos transeas, aquam in potu sume, quae
natura frigidissima est. Aut si hoc imbecillitas prohibet, audi cum Timotheo:
"Vino modico utere propter stomachum, et frequentes tuas
infirmitates" (1. Tim. 5. 23). Deinde in ipsis cibis calida quaeque
devita: non solum de carnibus loquor, super quibus vas electionis profert
sententiam: "Bonum est vinum non bibere, et carnem non manducare;"
sed etiam in ipsis leguminibus inflantia quaeque, et gravia [al. gravida]
declinanda sunt: nihilque ita scias conducere Christianis adolescentibus, ut
esum olerum. Unde et in alio loco: "Qui infirmus est, ait, olera
manducet" (Rom. 14. 2); ardorque corporum frigidioribus epulis
temperandus est. Sic [al. Si] autem tres pueri et Daniel leguminibus
vescebantur. Pueri erant, necdum ad sartaginem venerant, in qua rex Babylonius
senes judices frixit. Nobis non corporis cultus, qui in illis (excepto
privilegio gratiae Dei) ex hujuscemodi cibis enituerat; sed animae vigor
quaeritur, quae carnis infirmitate fit fortior. Inde est quod nonnulli vitam
pudicam appetentium, in medio tinere corruunt, dum solam abstinentiam carnium
putant; et leguminibus onerant stomachum, quae momoderate parceque sumpta,
innoxia sunt. Et, ut quod sentio loquar, nihil sic inflammat corpora, et
titillat membra genitalia, sicut indigestus cibus, ructusque convulsus. Malo
apud te, filia, verecundia parumper, quam causa periclitari. QUIDQUID
seminarium voluptatum est, venenum puta. Parcus cibus, et venter semper
esuriens, triduanis jejuniis praefertur; et multo melius est quotidie parum,
quam raro satis sumere. Pluvia illa optima est, quae sensim descendit in
terram. Subitus et nimius imber in praeceps arva subvertit.
11. Quando comedis, cogita quod statim tibi orandum, illico et legendum
sit. De Scripturis sanctis habeto fixum versuum numerum; istud pensum Domino
tuo redde. Nec ante quiete membra concedas, quam calathum pectoris tui, hoc
subtegmine impleveris. Post Scripturas sanctas doctorum hominum tractatus lege:
eorum dumtaxat, quorum fides nota est. Non necesse habes aurum in luto
quaerere; multis margaritis, unam redime margaritam. Sta, juxta Jeremiam, in
viis pluribus (Jerem. 6. 16), ut ad illam viam quae ad Patrem [al. patriam]
ducit, pervenias. Amorem monilium atque gemmarum, sericarumque vestium,
transfer ad scientiam Scripturarum. Ingredere terram repromissionis, lacte et
melle manantem (Exod. 2). Comede similam et oleum: vestire cum Joseph
variis indumentis (Genes. 37): perforentur aures tuae cum Jerusalem
sermone Dei; ut pretiosa ex illis novarum segetum grana dependeant. Habes
Sanctum Exsuperium, probatae aetatis et fidei, qui te monitis suis frequenter
instituat.
12. Fac tibi amicos de iniquo mammona, qui te recipiant in aeterna
tabernacula (Luc. 16). Illis tribue divitias tuas, qui non Phasides
aves, sed cibarium panem comedant; qui famem expellat, non qui augeat luxuriam.
Intellige super egenum et pauperem (Psal. 40). Omni petenti te, da; sed
maxime domesticis fidei: nudum vesti, esurientem ciba, aegrotantem visita (Luc.
6). Quotiescumque manum extendis, Christum cogita. Cave ne, mendicante Domino
Deo tuo, alienas divitias augeas.
13. Cavendae juvenum confabulationes. Confabulandi fiducia in
viduis. Sanctus amor impatientiam non habet. Laudes Eustochii virginis. —
Juvenum fuge consortia. Comatulos, comptos, atque lascivos, domus tuae tecta
non videant. Cantor pellatur, ut noxius. Fidicinas et psaltrias, et istiusmodi
chorum diaboli, quasi mortifera sirenarum carmina proturba [al. devita ac
proturba] ex aedibus tuis. Noli ad publicum subinde procedere, et spadonum
exercitu praeeunte, viduarum circumferri libertate. Pessimae consuetudinis est,
cum fragilis sexus et imbecilla aetas suo arbitrio abutitur, et putat licere,
quod libet, "Omnia quidem licent, sed non omnia expediunt" (1.
Cor. 6. 12). Nec procurator calamistratus, nec formosus collactaneus, nec
candidus [al. candidulus] et rubicundus assecla adhaereat lateri tuo.
Interdum animus dominarum ex ancillarum habitu judicatur. Sanctarum virginum et
viduarum societatem appete. Et si sermocinandi cum viris incubuerit necessitas,
arbitros ne divites: tantaque confabulandi fiducia sit, ut intrante alio, nec
paveas, nec erubescas. Speculum mentis est facies, et taciti oculi cordis
fatentur arcana. Vidimus nuper ignominiosum quemdam per totum Orientem
volitasse rumorem. Et aetas, et cultus, et habitus, et incessus, et indiscreta
societas, exquisitae epulae, regius apparatus, Neronis et Sardanapali nuptias
loquebantur. Aliorum vulnus, nostra sit cautio. "Pestilente flagellato,
stultus sapientior erit." (Prov. 19). Sanctus amor impatientiam non
habet. Falsus rumor cito opprimitur, et vita posterior judicat de priore. Fieri
quidem non potest, ut absque morsu hominum, vitae hujus curricula quis
pertranseat: malorumque solatium est, bonos carpere, dum peccantium multitudine
putant culpam minui peccatorum. Sed tamen cito ignis stipulae conquiescit, et
exundans flamma, deficientibus nutrimentis, paulatim emoritur. Si anno
praeterito fama mentita est, aut si certe verum dixit, cesset vitium, cessabit
et rumor. Haec dico, non quod de te sinistrum quid metuam, sed quod pietatis
affectu, etiam quae tuta sunt, pertimescam. O si videres sororem tuam, et illud
sacri oris eloquium coram te audire contingeret, cerneres in parvulo corpusculo
ingentes animos. Audires totam veteris et novi Testamenti supellectilem ex
illius corde fervere. Jejunia pro ludo habet, orationem pro deliciis. Tenet
tympanum in exemplum Mariae, et Pharaone merso, Virginum choro praecinit:
"Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est, equum et ascensorem
dejecit in mare" (Exod. 15. 1). Has docet psaltrias Christo, has
fidicinas erudit Salvatori. Sic dies, sic nox ducitur, et oleo ad lampades
praeparato, sponsi exspectatur adventus. Imitare ergo et tu consanguineam tuam.
Habeat Roma, quod augustior urbe Romana possidet Bethleem.
14. Habes opes, facile tibi est indigentibus victus subsidia
ministrare. Quod luxuriae parabatur, virtus insumat: nullam [al. nulla]
nuptias contemptura timeat egestatem. Redime virgines, quas in cubiculum regis
inducas. Suscipe viduas, quas inter Virginum lilia, et Martyrum rosas, quasi
quasdam violas, misceas: pro corona spinea, in qua Christus mundi delicta
portavit, talia serta compone. Laetetur et adjuvetur nobilissimus pater tuus:
discat a filia, quod didicerat ab uxore. Jam incanuit caput, tremunt genua,
dentes cadunt: et fronte ob senium rugis arata, vicina est mors in foribus;
designatur rogus prope. Velimus, nolimus, senescimus. Paret sibi viaticum, quod
longo itineri necessarium est. Secum portet, quod invitus dimissurus est; imo
praemittat in coelum, quod si negaverit, terra sumptura est.
15. Solent adolescentulae viduae, quarum nonnullae abierunt retro post
Satanam, cum luxuriatae fuerint in Christo nubentes dicere: Patrimoniolum meum
quotidie perit: majorum haereditas dissipatur: servus contumeliose locutus est:
imperium ancilla neglexit. Quis procedet ad publicum? quis respondebit pro
agrorum tributis? Parvulos meos qui erudiet, et vernulas quis educabit? Et hanc
proh nefas, causam opponunt matrimonii, quae vel sola debuit nuptias impedire.
Superducit mater filiis, non nutritium, sed hostem; non parentem, sed tyrannum.
Inflammata libidine, obliviscitur uteri sui: et inter parvulos suas miserias
nescientes, lugens dudum, nova nupta componitur. Quid obtendis patrimonium?
quid superbiam servulorum? Confitere turpitudinem. Nulla idcirco maritum ducit,
ut cum marito non dormiat. Aut si certe libido non stimulat, quae tanta insania
est, in morem scortorum prostituere castitatem, ut augeantur divitiae; et
propter rem vilem atque perituram, pudicitia, quae et pretiosa et aeterna est,
polluatur? Si habes liberos, nuptias quid requiris? si non habes, quare
expertam non metuis sterilitatem; et rem incertam, certo praefers pudori?
Sponsales tabulae. Nuptiarum secundarum miseriae. — Scribuntur tibi
nunc sponsales tabulae, ut post paululum testamentum facere compellaris.
Simulabitur mariti infirmitas: et quod te morituram facere volet, ipse victurus
faciet: aut si evenerit, ut ex secundo marito habeas filios, domestica oritur
pugna, intestinum praelium. Non licebit tibi amare liberos, nec aequis aspicere
oculis, quos genuisti. Clam porriges cibos, invidebit mortuo: et nisi oderis
filios, adhuc eorum amare videberis patrem. Quod si de priore uxore sobolem
habens, domum te introduxerit: etiam si clementissima fueris, omnes Comoedi, et
Mimographi, et communes Rhetorum loci, in novercam saevissimam declamabunt. Si
privignus languerit, et condoluerit caput, infamaberis ut venefica. Si non
dederis cibos, crudelis; si dederis, malefica diceris. Oro te, quid habent
tantum boni secundae nuptiae, ut haec mala valeant compensare?
16. Volumus scire quales esse debeant viduae? Legamus Evangelium
secundum Lucam: Et erat, inquit, Anna prophetissa, filia Phanuel de
tribu Aser (Luc. 2. 36). Anna, interpretatur gratia. Phanuel,
in lingua nostra, resonat vultum Dei. Aser, vel in beatitudinem,
vel in divitias vertitur. Quia igitur ab adolescentia usque ad octoginta
quatuor annos viduitatis onus sustinuerat, et non recedebat de templo Dei,
diebus ac noctibus insistens jejuniis et obsecrationibus: idcirco meruit
gratiam spiritualem [al. specialem], et nuncupari filia vultus Dei; et
ab atavis, beatitudine, divitiisque censetur. Recordemur viduae Sareptanae,
quae et suae et filiorum saluti, Eliae praetulit famem: ut in ipsa nocte
moritura cum filio, superstitem hospitem relinqueret, malens vitam perdere,
quam eleemosynam: et in pugillo farinae seminarium sibi messis Dominicae
praeparavit. Farina seritur, et olei capsaces nascitur. In Judaea frumenti est
penuria. Granum enim tritici ibi mortuum fuerat (Joan. 12), et in
gentium vidua olei fluenta manabant. Legimus in Judith (si cui tamen placet
volumen recipere) viduam confectam jejuniis, et habitu lugubri sorditatam, quae
non lugebat mortuum virum, sed squalore corporis, sponsi quaerebat adventum.
Video armatam gladio manum, cruentam dexteram. Recognosco caput Holophernis de
mediis hostibus reportatum (Judith. 8. et seqq.). Vincit viros femina,
et castitas truncat libidinem: habituque repente mutato, ad victrices sordes
redit, omnibus saeculi cultibus mundiores.
17. Quidam imperite et Deboram inter viduas numerant, ducemque Barac,
arbitrantur Deborae filium; cum aliud Scriptura commemoret. Nobis ad hoc
nominabitur, quod Prophetissa fuerit, et in ordine Judicum supputetur. Et quia
dicere poterat: "Quam dulcia gutturi meo eloquia tua: super mel et favum
ori meo (Psal. 118. 103). Apis nomen accepit, Scripturarum floribus
pasta, Spiritus Sancti odore perfusa, et dulces ambrosiae succos prophetali ore
componens. Noemi (quae nobiscum sonat παρακεκλημένη,
quam interpretari possumus consolatam) marito et liberis peregre
mortuis, pudicitiam reportavit in patriam; et hoc sustentata viatico nurum
Moabitidem tenuit (Ruth. 1); ut illud Isaiae vaticinium compleretur:
Emitte agnum Domine dominatorem terrae de petra deserti, ad montem filiae
Sion" (Isai. 16. 1). Venio ad Viduam de Evangelio, viduam
pauperculam (Luc. 21), omni Israelitico populo ditiorem, quae accipiens
granum sinapis, et mittens fermentum in farinae satis tribus; Patris et Filii
confessionem, Spiritus Sancti gratia temperavit, et duo minuta misit in
Gazophylacium. Quidquid (al. id est quidquid) habere poterat in
substantia sua, universasque divitias in utroque fidei suae obtulit Testamento.
Haec sunt duo Seraphim ter glorificantia Trinitatem, et in thesauros Ecclesiae
condita. Unde et forcipe utriusque Testamenti, ardens carbo comprehensus,
purgat labia peccatoris.
18. Quid vetera repetam, et virtutes feminarum de libris proferam, cum
possis multas ante oculos tibi proponere in Urbe qua vivis, quarum imitari
exemplum debeas? Et ne videar adulatione per singulas currere, sufficit tibi
sancta Marcella, quae respondens generi suo, aliquid nobis de Evangelio
retulit. Anna septem annis a virginitate sua vixerat cum marito, ista septem
mensibus. Illa Christi exspectabat adventum: ista tenet, quem illa susceperat.
Illa vagientem canebat (al. cernebat): ista praedicat triumphantem. Illa
loquebatur de eo omnibus, qui expectabant redemptionem Israel (al. Jerusalem):
haec cum redemptis gentibus clamitat: "Frater non redimit, redimet homo"
(Ps. 48. 8). et de alio Psalmo, "Homo natus est in ea, et ipse
fundavit eam altissimus" (Ps. 86. 5). Scio me ante hoc ferme
biennium, edidisse libros contra Jovinianum, quibus venientes e contrario
quaestiones, ubi Apostolus concedit secunda matrimonia, Scripturarum
auctoritate contrivi. Et non est necesse eadem ex integro scribere, cum possis
inde quae scripta sunt mutuari. Hoc tantum, ne modum egrediar epistolae,
admonitam te volo: COGITA quotidie, te esse morituram, et nunquam de secundis
nuptiis cogitabis.
Epistola LV
(al. 147; scripta circ. eumdem annum 394)
Ad Amandum
Amando Presbytero, qui sibi proposuerat per litteras tres quaestiones,
simulque de cujusdam Sororis statu consuluerat, ad singula respondet.
AMANDO Presbytero HIERONYMUS.
1. Brevis Epistola longas explanare non valet quaestiones, et in arctum
multa concludens, stringere verbis, quod sensibus dilatatum est. Interrogas,
quid significet illud in Evangelio juxta Matthaeum: "Nolite solliciti esse
de crastino; sufficit enim diei malitia sua" (Matth. 6. 34).
Crastinum, in Scripturis sanctis, futurum tempus significat: sicut et Jacob in
Genesi loquitur: "Exaudiet me cras justitia mea" (Gen. 30. 33).
Et ubi altare exstruitur a duabus tribubus Ruben et Gad, et dimidia tribu
Manasse, a cuncto Israele ad eas legatio mittitur, cum Phinees Pontifici
respondissent, idcirco se altare fecisse, ne cras filiis suis colendi Deum
possessio denegaretur (Josue 22. 24). Et multa istiusmodi in veteri
reperies Instrumento. Qui ergo de futuris nos cogitare prohibuit, concessit de
praesentibus, propter humanae vitae fragilitatem. Quod autem adjicit,
"sufficit diei malitia sua" (Matth. 6. 34), hoc modo
intellige: Sufficit nobis de praesentibus hujus saeculi cogitare angustiis.
Quid necesse est sensum ad incerta et futura extendere, quae aut consequi non
possumus, aut forsitan cito inventa perdamus? Κακία
enim quam Latinus vertit in malitiam, apud Graecos duo significat, et
malitiam, et afflictionem, quam κακώσιν
Graeci dicunt, et hic magis pro malitia, transferri debuit afflictio. Quod si
contentiose (al. contentione.) quis ducitur, nolens κακίαν
afflictionem sonare et angustias, sed malitiam, illo sensu explanandum est, quo
mundus in maligno, hoc est in malo positus sit; et in Dominica Oratione
dicimus: Liberas nos a malo (Matth. 6. 3): ut sufficiat nobis
contra malitiam hujus saeculi praesens habere certamen.
2. In secundo quaesisti loco de beati Apostoli Pauli prima ad
Corinthios Epistola, in qua loquitur: "Omne peccatum quod fecerit homo,
extra corpus est. Qui autem fornicatur in corpus suum peccat (1. Cor. 6. 18).
Legamus ergo paulo superius, et sic ad haec verba veniamus, ne de extremis
partibus, et ut ita dicam, cauda capituli totam sententiam nosse cupiamus.
Corpus, inquit, non fornicationi, sed Domino, et Dominus corpori. Deus autem
qui Dominum suscitavit, et nos cum illo suscitabit per virtutem suam. Nescitis
quia corpora vestra membra Christi sunt? Tollens ergo membra Christi, faciam
membra meretricis? Absit. An nescitis, quia qui conjungit se meretrici, unum
corpus est? Erunt enim, inquit, duo in carnem unam" (Ibid. 13. et
seqq.) "Qui autem conjungit se Domino, unus spiritus est. Fugite
fornicationem. Omne peccatum quodcumque fecerit homo, extra corpus est. Qui
autem fornicatur, in corpus suum peccat" (Gen. 2. 24; et Marc. 10. 8),
et reliqua. Sanctus Apostolus contra luxuriam disputans, et in superioribus
dicens: "Escae ventri, et venter escis: Deus autem et hunc et illas
destruet" (1. Cor. 6. 13), consequenter venit ad fornicationem.
Etenim luxuria mater libidinis est, ventremque distentum cibo, et vini
potionibus irrigatum, voluptas genitalium sequitur; atque ut alibi dictum est,
pro membrorum ordine, ordo vitiorum est. Omne itaque peccatum, verbi gratia
furtum, homicidium, rapina, perjurium, et caetera his similia, post factum
poenitudinem habent: et licet invitet lucrum, tamen mordet conscientia.
Voluptas sola ac libido etiam in ipso tempore poenitendi, praeteritos stimulos
patitur, et titillationem carnis, et incentiva peccati: ut per haec, quae corrigi
cupimus, cogitantes, rursum sit materia delinquendi. Aliter: Caetera peccata
forinsecus sunt. Quidquid enim egerimus, in alios agimus: fornicatio non solum
conscientiam fornicantis, sed et corpus maculat, ac secundum sententiam Domini,
qua ait: "Propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori
suae, et erunt duo in carnem unam (Marc. 10. 7. 8), etiam ipse cum
meretrice unum corpus efficitur; et peccat in corpus suum, dum templum Christi
facit corpus esse meretricis. Dicamus et aliter, ne ullam Graecorum sententiam
praeterire videamur. Aliud est peccare per corpus, aliud in corpore. Furtum,
homicidium, et caetera absque fornicatione peccata, manu administramus
extrinsecus: fornicatio sola intrinsecus in corpore nostro exercetur a nobis,
non per corpus in alios: et per, praepositio ministerium habet: in,
autem in se passionem. Sunt qui ita edisserant, quod secundum Scripturam uxor
viri corpus sit, et quicumque fuerit fornicatus, peccet in corpus suum, hoc est
in uxorem, dum eam sua fornicatione commaculat, et facit eam non peccantem, sua
commixtione peccare.
3. Reperi junctam Epistolae et Commonitoriolo [al. Commentariolo]
tuo brevem chartulam, in qua haec indita ferebantur: Quaerendum ab eo, id est a
me, utrum mulier relicto viro adultero, et sodomita, et alio per vim accepto,
possit absque poenitentia communicare Ecclesiae, vivente adhuc eo quem prius
reliquerat. Quod legens, illius versiculi recordatus sum: "Ad excusandas
excusationes in peccatis" (Ps. 140). Omnes enim homines vitiis
nostris favemus; et quod propria facimus voluntate, ad naturae referimus
necessitatem. Quomodo si dicat adolescens: vim patior corporis, me ad libidinem
ardor impellit, ipsa organa membrorum genitalium, et compositio corporis,
femineos quaerit amplexus. Et rursum si homicida, in egestate, inquit, eram,
indigebam cibo, tegmen corporis non habebam; ideo alienum sanguinem fudi, ne
ipse fame et frigore morerer. Responde itaque sorori, quae a nobis super suo
statu quaerit, non nostram, sed Apostoli sententiam. "An ignoratis,
fratres, scientibus enim Legem loquor, quoniam lex dominatur homini, quanto
tempore vivit? Mulier enim quae sub viro est, vivente viro, astricta est Legi.
Quod si mortuus fuerit vir ejus, liberata est a lege viri. Ergo vivente viro,
adultera erit, si duxerit alterum virum" (Rom. 7. 1. et seqq.). Et
in alio loco: "Mulier alligata est, quanto tempore vivit vir ejus. Si
autem dormierit vir ejus, liberata est: cui vult nubat, tantum in Domino" (1.
Cor. 7, 39). Omnes igitur causationes Apostolus amputans, apertissime
definivit, vivente viro adulteram esse mulierem, si alteri nupserit. Nolo mihi
proferas raptoris violentiam, matris persuasionem, patris auctoritatem,
propinquorum catervam, servorum insidias atque contemptum, damna rei
familiaris. Quamdiu vivit vir, ficet adulter sit, licet sodomita, licet
flagitiis omnibus coopertus, et ab uxore propter haec scelera derelictus,
maritus ejus reputatur, cui alterum virum accipere non licet. Nec Apostolus
haec propria auctoritate decernit, sed Christo in se loquente, Christi verba
secutus est, qui ait in Evangelio: "Qui dimittit uxorem suam, excepta
causa fornicationis, facit eam moechari: et qui dimissam acceperit, adulter
est." (Matth. 5. 32). Animadverte quid dicat: "Qui dimissam
acceperit, adulter est:" sive ipsa dimiserit virum, sive a viro dimissa
sit, adulter est qui eam acceperit. Unde et Apostoli gravem conjugii sarcinam
intelligentes: "Si ita est, inquiunt, non expedit homini uxorem
accipere." Ad quos Dominus: "Qui potest, inquit, capere, capiat"
(Matth. 19. 10. et 12). Statimque sub exemplo trium eunuchorum,
virginitatis infert beatitudinem, quae nulla carnis lege tenetur.
4. Neque satis animadvertere potui, quid sit quod dicere voluit, alio
viro per vim accepto. Quid est, per vim accepto? Congregata videlicet
multitudine, nolentem rapuit: et quare postea raptorem rapta non dimisit? Legat
libros Moysi, et inveniet desponsatam viro, si in civitate fuerit oppressa, et
non clamaverit, puniri quasi adulteram (Deut. 22). Si autem in agro
oppressa sit, innoxiam esse a scelere; et violentum legibus subjacere. Ergo et
ista soror, quae, ut dicit, vim passa est, ut alteri jungeretur, si vult corpus
Christi accipere, et non adultera reputari, agat poenitentiam: ita duntaxat, ut
secundo viro, qui non appellatur vir, sed adulter, a tempore poenitentiae non
copuletur. Quod si ei durum videtur, et semel dilectum non potest derelinquere,
nec praeferre Dominum voluptati, audiat Apostolum conclamantem: "Non
potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum. Non potestis mensae
Domini communicare, et mensae daemoniorum" (1. Cor. 10. 20). Et in
alio loco: "Quae communicatio luci ac tenebris? Qui consensus Christo, et
Belial?" (2. Cor. 6. 14. 15.) Rem novam loquor, imo non novam, sed
veterem, quae veteris Testamenti auctoritate firmatur. Si reliquerit secundum
virum, et reconciliari voluerit priori, non potest. Scriptum est enim in
Deuteronomio: "Si acceperit homo uxorem, et habuerit eam: et non invenerit
gratiam in conspectu ejus propter aliquam foeditatem, scribet libellum repudii,
et dabit in manus ejus; et dimittet eam de domo sua. Cumque egressa alterum
maritum duxerit; et ille quoque oderit eam, dederitque ei libellum repudii, et
dimiserit de domo sua, vel certe mortuus fuerit, non poterit prior maritus
recipere eam in uxorem: quia polluta est, et abominabilis facta est coram
Domino. Ne peccare facias terram tuam, quam Dominus Deus tuus tradidit tibi
possidendam" (Deut. 24. 1. et seqq.). Unde obsecro te, ut
consoleris eam, imo provoces ad salutem. Putridae carnes ferro indigent et
cauterio: nec est medicinae culpa, sed vulneris, cum clementi crudelitate non
parcit medicus, ut parcat, saevit, ut misereatur.
5. Tertia, id est, extrema propositio tua fuit de eadem Apostoli
Epistola, ubi de resurrectione disputans, venit ad eum locum, in quo scriptum
est: "Oportet enim eum regnare, donec ponat omnes inimicos suos sub
pedibus suis. Novissime autem inimica destruetur mors. Omnia enim subjecta sunt
sub pedibus ejus" (1. Cor. 15. 25. 26). Cum autem dixerit, quia
omnia subjecta sunt ei, haud dubium quin praeter eum qui subjecit ei omnia. Cum
vero subjecta ei fuerint omnia, tunc et ipse Filius subjicietur ei, qui sibi
subjecit omnia; "ut sit Deus omnia in omnibus." Et miror te hoc a me
quaerere voluisse, cum sanctus Hilarius Pictaviensis Episcopus, undecimum
librum contra Arianos hac quaestione et solutione compleverit. Tamen pauca
saltem dicamus. Omne in hoc scandalum est, quare Filius Patri subjectus esse
dicatur. Quid est turpius sive inferius, Patri subjici (quod saepe pietatis est,
ut in Psalmo scribitur: "Nonne Deo subjecta erit anima mea?" [Ps.
61. 1]) an crucifigi, et maledictum crucis fieri? "Maledictus enim
omnis qui pendet in ligno" (Deut. 21. 23). Qui ergo pro nobis maledictum
factus est, ut nos de maledictione liberaret, miraris si pro nobis subjectus
sit, ut nos Patri faciat esse subjectos dicens in Evangelio: "Nemo vadit
ad Patrem, nisi per me" (Joan. 14. 6): Et "Cum exaltatus fuero
a terra, omnia traham ad me" (Ib. 12. 32). Christus in his qui
fideles sunt, subjectus est Patri: quia omnes credentes, imo omne hominum
genus, corporis ipsius membra reputantur. In his autem qui increduli sunt, id
est, Judaeis et Ethnicis et Haereticis, insubjectus esse dicitur, quia pars
membrorum ejus non est subjecta fidei. In fine autem mundi cum omnia membra
regnantem viderint Christum, id est, corpus suum, etiam ipsa subjicientur
Christo, id est, corpori suo, ut omne Christi corpus subjiciatur Deo, et Patri;
"ut sit Deus omnia in omnibus." Non ait: "ut sit Pater omnia in
omnibus;" sed "ut sit Deus:" quod proprium nomen est Trinitatis,
et tam ad Patrem, quam ad Filium et Spiritum Sanctum referri potest, ut
humanitas subjiciatur divinitati. Humanitatem hoc loco dicimus, non mansuetudinem
et clementiam, quam Graeci φιλανθρωπίαν
vocant, sed omne hominum genus. Porro quod ait, "ut sit Deus omnia in
omnibus," hoc sensu accipiendum est: Dominus atque Salvator noster nunc
omnia non est in omnibus, sed pars in singulis. Verbi gratia, in Salomone
sapientia, in David bonitas, in Job patientia, in Daniele cognitio futurorum,
in Petro fides, in Phinees et Paulo zelus, in Joanne virginitas, in caeteris
caetera. Cum autem rerum omnium finis advenerit, tunc omnia in omnibus erit, ut
singuli Sanctorum omnes virtutes habeant, ut sit Christus totus in cunctis.
Epistola LVI
(alias 86; scripta cir. annum 394. sed non reddita)
Augustini ad Hieronymum
Augustinus Hieronymo de nova post LXX. veteris Testamenti versione, deque
Petro reprehenso a Paulo ad Galat. 2. expostulans de suscepto hinc
patrocinio mendacii officiosi.
Domino dilectissimo, et cultu sincerissimae caritatis obsequendo atque
amplectendo fratri et Compresbytero HIERONYMO AUGUSTINUS.
1. "Nunquam aeque quisquam tam facile cuilibet innotuit, quam mihi
tuorum in Domino studiorum quieta laetitia, et vere exercitatio liberalis.
Quanquam ergo percupiam omnino te nosse, tamen exiguum quiddam tui minus habeo,
praesentiam videlicet corporis: quam ipsam etiam postea quam te beatissimus
nunc Episcopus, tunc vero jam Episcopatu dignus, frater Alypius vidit,
remeansque a me visus est, negare non possum, magna ex parte mihi esse relatu
ejus impressam: et ante reditum cum te ille ibi videbat, et ego videbam, sed
oculis ejus. Non enim animo me atque illum, sed corpore duos, qui noverit,
dixerit, concordia dumtaxat et familiaritate fidissima, non meritis, quibus
ille antecellit. Quia ergo me primitus communione spiritus, quo in unum
nectimur: deinde illius ex ore jam diligis, nequaquam impudenter, quasi aliquis
ignotus, commendo germanitati tuae fratrem Profuturum, quem nostris conatibus,
deinde adjutorio tuo vere profuturum speramus: nisi forte quod talis est, ut
ipse tibi per eum fiam commendatior, quam ille per me. Hactenus fortasse
scribere debuerim, si esse vellem epistolarum solemnium more contentus: sed
scatet animus in loquelas communicandas tecum de studiis nostris, quae habemus
in Christo Jesu Domino nostro; qui nobis multas utilitates et viatica quaedam
demonstrati a se itineris, etiam [al. demonstravit itineris; et jam.]
per tuam caritatem non mediocriter ministrare dignatur."
2. "Petimus ergo, et nobiscum petit omnis Africanarum Ecclesiarum
studiosa societas, ut in interpretandis eorum libris qui Graece Scripturas
nostras quam optime tractaverunt, curam atque operam impendere non graveris.
Potes enim efficere, ut nos quoque habeamus illos tales viros, et unum
potissimum quem tu libentius in tuis litteris sonas [Origenem]. De
vertendis autem in linguam Latinam sanctis litteris Canonicis, laborare te
nollem nisi eo modo quo Job interpretatus est: ut signis adhibitis, quid inter
hanc tuam, et Septuaginta, quorum est gravis sima auctoritas, interpretationem
distet, appareat. Satis autem nequeo mirari, si aliquid adhuc in Hebraicis
litteris et exemplaribus invenitur, quod tot Interpretes illius linguae
peritissimos fugerit. Omitto enim Septuaginta, de quorum vel consilii, vel
majore spiritus concordia, quam si [al. quasi] unus homo esset, non
audeo in aliquam partem certam ferre sententiam; nisi quod eis praeeminentem
auctoritatem in hoc munere sine controversia tribuendam existimo. Illi me plus
movent, qui cum posteriores interpretarentur, et verborum locutionumque
Hebraearum viam atque regulas mordicus (ut fertur) tenerent, non solum inter se
non consenserunt; sed etiam reliquerunt multa, quae tanto post eruenda et
prodenda remanerent. Si enim obscura sunt, te quoque in illis falli potuisse
creditur: si autem manifesta, illos in eis falli potuisse non creditur. Hujus
igitur rei pro tua caritate expositis causis, certum me facias
obsecraverim."
3. Simulatio patrocinium mendacii. "Legi etiam quaedam
scripta, quae tua dicerentur, in Epistolas Apostoli Pauli, quarum unam ad
Galatas, cum enodare velles, venit in manus locus ille, quo Apostolus Petrus a
perniciosa simulatione revocatur. Ibi patrocinium mendacii susceptum esse, vel
abs te tali viro, vel a quopiam, si alius illa scripsit, fateor, non
mediocriter doleo, donec refellantur (si forte refelli possunt) ea quae me
movent. Mihi enim videtur exitiosissime credi aliquod in sanctis libris haberi
mendacium, id est, eos homines, per quos nobis illa Scriptura ministrata est
atque conscripta, aliquid in suis libris fuisse mentitos. Alia quippe quaestio
est, Sitne aliquando mentiri viri boni: et alia quaestio est, Utrum scriptorem
sanctarum Scripturarum mentiri oportuerit: imo vero non alia, sed nulla est
quaestio. Admisso enim semel in tantum auctoritatis fastigium officioso aliquo
mendacio, nulla illorum librorum particula remanebit, quae non, ut cuique
videbitur vel ad mores difficilis, vel ad fidem incredibilis, eadem
perniciosissima regula ad mentientis auctoris consilium officiumque referatur.
Si enim mentiebatur Apostolus Paulus cum Apostolum Petrum objurgans diceret: Si
tu cum sis Judaeus, Gentiliter, et non Judaice vivis, quemadmodum cogis
gentes judaizare? "Et recte illi videbatur Petrus fecisse, quem non
recte fecisse et dixit, et scripsit" (Galat. 2. 14): "ut quasi
animos tumultuantium deliniret. Quid respondebimus, cum exsurrexerint perversi
homines, prohibentes nuptias, quos futuros ipse praenuntiavit; et dixerint
totum illud quod idem Apostolus de matrimoniorum jure firmando locutus est,
propter homines qui dilectione [al. dilectioni] conjugum tumultuari poterant,
fuisse mentitum: scilicet non quod hoc senserit, sed ut illorum placaretur
adversitas? Non enim opus est multa commemorare. Possunt enim videri etiam de
laudibus Dei esse officiosa mendacia, ut apud homines pigriores dilectio ejus
ardescat: atque ita nusquam certa erit in sanctis literis castae veritatis
auctoritas. Nonne attendimus eumdem Apostolum, cum ingenti cura veritatis
commendandae, dicere"; Si autem Christus non resurrexit, inanis est
praedicatio nostra, inanis est et fides vestra. Invenimur autem et falsi testes
Dei: quia testimonium diximus adversus Deum, quod suscitavit Christum, quem non
suscitavit (1. Cor. 15. 14. 15). "Si quis huic diceret: quid in
hoc mendacio perhorrescis, cum id dixeris, quod etiam si falsum sit, ad laudem
Dei maxime pertinet? Nonne hujus detestatus insaniam, quibus posset verbis et
significationibus in lucem penetralia sui cordis aperiret? Clamans non minore,
aut fortasse etiam majore scelere in Deo laudari falsitatem, quam veritatem
vituperari? Agendum est igitur, ut ad cognitionem divinarum Scripturarum talis
homo accedat, qui de sanctis libris tam sancte et veraciter existimet, ut nolit
aliqua eorum parte delectari per officiosa mendacia: potiusque id quod non
intelligit, transeat, quam cor suum praeferat illi veritati. Profecto enim cum
hoc dicit, credi sibi expetit: et id agit, ut divinarum Scripturarum
auctoritatibus non credamus."
4. "Et ego quidem qualibuscumque viribus, quas Dominus suggerit,
omnia illa testimonia quae adhibita sunt, adstruendae utilitati mendacii,
aliter oportere intelligi ostenderem, ut ubique eorum firma veritas doceretur.
Quam enim testimonia mendacia esse non debent, tam non debent favere mendacio.
Sed hoc intelligentiae tuae relinquo. Admota enim lectioni diligentiori
consideratione, multo id fortasse facilius videbis quam ego. Ad hanc autem
considerationem coget te pietas, qua cognoscis fluctuare auctoritatem
Scripturarum divinarum, ut in eis quod vult quisque credat: quod non vult, non
credat: si semel fuerit persuasum, aliqua ratione illos viros per quos nobis
haec ministrata sunt, in Scripturis suis officiose potuisse mentiri; nisi forte
regulas quasdam daturus es, quibus noverimus ubi oporteat mentiri, et ubi non
oporteat. Quod si fieri potest, nullo modo mendacibus dubiisque rationibus id
explices, quaeso. Nec me onerosum, aut impudentem judices, per humanitatem
veracissimam Domini nostri. Nam, ut non dicam nulla, certe non magna culpa,
meus error veritati favet: si recte in te veritas potest favere mendacio.
5. Multa alia cum sincerissimo corde tuo loqui cuperem, et de
Christiano studio conferre: sed huic desiderio meo nulla epistola satis est.
Uberius idipsum possum per fratrem Profuturum, quem miscendum et alendum
dulcibus atque utilibus sermocinationibus tuis misisse me gaudeo. Et tamen
quantum vellem, nec ipse (quod ejus pace dixerim) forsitan capit, quanquam in
nihilo me illi praetulerim. Ego enim me fateor tui capaciorem; sed ipsum video
fieri pleniorem, quo me sine dubitatione antecellit, et postea quam redierit,
quod Domino adjuvante prosperato fiat cursu, cum ejus pectoris abs te cumulati
particeps fuero: non est impleturus, quod in me adhuc vacuum erit, atque avidum
sensuum tuorum. Ita fiet, ut et ego etiam tunc egentior sim, ille copiosior.
Sane idem frater aliqua scripta nostra fert secum, quibus legendis, si
dignationem adhibueris, etiam sinceram fraternamque severitatem adhibeas,
quaeso. Non enim aliter intelligo quod scriptum est": Emendabit me
justus in misericordia, et arguet me: oleum autem peccatoris non impinguet caput
meum (Ps. 140. 5); nisi quia magis amat objurgator sanans, quam
adulator ungens caput. EGO AUTEM difficillime bonus judex lego quod scripserim;
sed aut timidior recto, aut cupidior. Video etiam interdum vitia mea; sed ea
malo audire a melioribus: ne cum me recte fortasse reprehendero, rursus mihi
blandiar: et meticulosam mihi videar in me potius, quam justam tulisse
sententiam."
Epistola LVII
(alias 101; scripta circ. med. an. 395)
Ad Pammachium de optimo genere interpretandi
Cum, quod Epiphanii superiorem epistolam 51 ad Joannem Episcopum
Jerosolymitanum non recte transtulisset Hieronymus, cavillaretur Ruffinus, post
querelas, quod, se inscio, e scriniis suffuratus epistolam nondum plene
emendatam, aliquis sit, tam veterum omnium eruditorum, quam sacrarum
Scripturarum testimoniis docet, quodnam sit optimum genus interpretandi, illud
scilicet esse ostendens, quo ipse in vertenda illa epistola usus est, hoc est,
quo sensus e sensu, non verbum e verbo transfertur.
1. Paulus Apostolus, praesente Agrippa rege, de criminibus responsurus,
quod posset intelligere qui auditurus erat, securus de causae victoria statim
in principio sibi gratulatur, dicens: "De omnibus quibus accusor a
Judaeis, o rex Agrippa, existimo me beatum, cum apud te sim hodie defendendus,
qui praecipue nosti cunctas quae in Judaeis sunt consuetudines et
quaestiones" (Act. 26. 13). Legerat enim illud Jesu: "Beatus
qui in aures loquitur audientis" (Eccli. 25. 12 secundum LXX); et
noverat tantum oratoris verba proficere, quantum judicis prudentia cognovisset.
Unde et ego beatum me in hoc duntaxat negotio judico, quod apud eruditas aures
imperitae linguae responsurus sum: quae objicit mihi vel ignorantiam, vel
mendacium; si aut nescivi alienas litteras vere interpretari, aut nolui: quorum
alterum error, alterum crimen est. Ac ne forsitan accusator meus facilitate,
qua cuncta loquitur, et impunitate, qua sibi licere omnia putat, me quoque apud
vos argueret, ut Papam Epiphanium criminatus est, hanc epistolam misi, quae te,
et per te alios, qui nos amare dignantur, rei ordinem doceat.
2. Epiphanii litterae ad Joannem Episcopum. Eusebius Cremonensis
Graeci sermonis ignarus. Pseudomonachus quid egerit. — Ante hoc ferme
biennium miserat Joanni Episcopo supradictus Papa Epiphanius litteras, arguens
eum in quibusdam dogmatibus, et postea clementer ad poenitentiam provocans.
Harum exemplaria certatim Palaestinae rapiebantur, vel ob auctoris meritum, vel
ob elegantiam scriptionis. Erat in monasterio nostro vir apud suos haud
ignobilis, Eusebius Cremonensis, qui cum haec Epistola per multorum ora
volitaret, et mirarentur eam pro doctrina et puritate sermonis, docti pariter
et indocti, coepit a me obnixe petere, ut sibi eam in Latinum verterem, et
propter intelligendi facilitatem apertius explicarem: Graeci enim eloquii
penitus ignarus erat. Feci quod voluit; accitoque Notario, raptim celeriterque
dictavi: ex latere in pagina breviter adnotans, quem intrinsecus sensum singula
capitula continerent. Siquidem et hoc ut sibi soli facerem, oppido flagitarat;
postulavique ab eo mutuo, ut domi haberet exemplar: nec facile in vulgus
proderet. Res ita anno et sex mensibus transiit: donec supradicta interpretatio
de scriniis ejus novo praestigio Jerosolymam commigravit. Nam quidem
Pseudomonachus, vel accepta pecunia, ut perspicue intelligi datur, vel gratuita
malitia, ut incassum corruptor nititur persuadere, compilatis chartis ejus et
sumptibus, Judas factus est proditor: deditque adversariis latrandi contra me
occasionem, ut inter imperitos concionentur, me falsarium, me verbum non
expressisse de verbo: pro honorabili dixisse carissimum, et
maligna interpretatione, quod nefas dictu sit, αἰδεσιμώτατον
Παππαν, noluisse transferre. Haec et
istiusmodi nugae crimina mea sunt.
3. Ac primum antequam de translatione respondeam, volo interrogare eos,
qui malitiam prudentiam vocant: Unde apud vos exemplar epistolae? Quis dedit?
qua fronte profertis, quod scelere redemistis? Quid apud homines tutum erit, si
ne parietibus quidem et scriniis nostra possumus secreta celare? Si ante tribunalia
judicum, hoc vobis crimen impingerem, reos legibus subjugarem, quae etiam pro
utilitatibus fisci, noxiis (al. variis) delatoribus poenas statuunt: et
cum suscipiant proditionem, damnant proditorem. Lucrum videlicet placet:
voluntas displicet. Dudum Hesychium virum Consularem (contra quem Patriarcha
Gamaliel gravissimas exercuit inimicitias) Theodosius princeps capite damnavit,
quod sollicitato Notario, chartas illius invasisset. Legimus in veteribus
historiis (T. Livii Dec. 1. l. 5), ludi magistrum, qui Faliscorum liberos
prodiderat, vinctum pueris traditum; et ad eos quos prodebat, remissum: nec
sceleratam populum Romanum suscepisse victoriam. Pyrrhum Epirotarum regem, cum
in castris ex vulnere curaretur, medici sui proditione interfici nefas duxit Fabricius
(Florus l. 1); quin potius vinctum remisit ad dominum, ut scelus nec in
adversario comprobaret. Quod leges publicae, quod hostes tuentur, quod inter
bella et gladios sanctum est, hoc nobis inter Monachos et Sacerdotes Christi,
intutum fuit. Et audet quidam ex eis adducto supercilio et concrepantibus
digitis, eructare et dicere: Quid enim, si redemit, si sollicitavit? fecit quod
sibi profuit. MIRA SCELERIS defensio; quasi non et latrones et fures et piratae
faciant, quod sibi prodest. Certe Annas et Caiphas seducentes infelicem Judam
fecerunt quod sibi utile existimabant.
4. Volo in chartulis meis quaslibet ineptias scribere; commentari de
Scripturis, remordere laedentes, digerere stomachum, in locis me exercere
communibus, et quasi limatas ad pugnandum (al. expugnandum) sagittas
reponere. Quamdiu non profero cogitata, maledicta, non crimina sunt: imo ne
maledicta quidem, quae aures publicae nesciant. Tu corrumpas servulos,
sollicites clientes: et, ut in fabulis legimus (Metam. l. 4), auro ad
Danaen penetres, dissimulatoque quod feceris, me falsarium voces: cum multo
pejus crimen accusando in te confitearis, quam in me arguis. Alius te
haereticum, alius insimulat dogmatum perversorem. Taces ipse: respondere non
audes: interpretem laceras; de syllabis calumniaris; et totam defensionem tui
putas, si tacenti detrahas. Finge in transferendo vel errasse, vel intermisisse
me quippiam. Hic totus tui negotii (al. totius tui ingenii) cardo
versatur: haec tua est defensio. Num idcirco tu non es haereticus, si ego malus
interpres sim? Nec hoc dico, quod te haereticum noverim, sciat ille qui
accusavit, noverit ille qui scripsit; sed quod stultissimum sit accusatum ab
alio, alium criminari, et confosso undique corpore, de dormientis vulnere
solatium quaerere.
5. Hactenus sic locutus sum quasi aliquid de Epistola commutaverim, et
simplex translatio possit errorem habere, non crimen. Nunc vero cum ipsa
Epistola doceat nihil mutatum esse de sensu, nec res additas, nec aliquod dogma
confictum, "Faciunt nae intelligendo ut nihil intelligant (Terent.
Prol. Andr.): et dum alienam imperitiam volunt coarguere, suam produnt. Ego
enim non solum fateor, sed libera voce profiteor, me in interpretatione
Graecorum, absque Scripturis sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non
verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu. Habeoque hujus rei magistrum
Tullium, qui Protagoram Platonis, et Oeconomicon Xenophontis et Aeschinis ac
Demosthenis duas contra se orationes pulcherrimas transtulit. Quanta in illis
praetermiserit, quanta addiderit, quanta mutaverit, ut proprietates alterius
linguae, suis proprietatibus explicaret, non est hujus temporis dicere.
Sufficit mihi ipsius translatoris (Ciceronis) auctoritas, qui ita in
Prologo earumdem orationum locutus est: "Putavi mihi suscipiendum laborem
utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. Converti enim ex Atticis
duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes, inter seque contrarias,
Aeschinis et Demosthenis: nec converti, ut interpres, sed ut Orator, sententiis
iisdem et earum formis, tam figuris quam verbis ad nostram consuetudinem aptis.
In quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere: sed genus omne verborum
vimque servavi. Non enim me annumerare ea lectori putavi oportere, sed tanquam
appendere. Rursum in calce sermonis: Quorum ego, ait, orationes, si, ut spero,
ita expressero, virtutibus utens illorum omnibus, id est sententiis, et earum
figuris, et rerum ordine: verba persequens eatenus, ut ea non abhorreant amore
nostro. Quae si e Graecis omnia conversa non erunt: tamen ut generis ejusdem
sint, elaboravimus." Sed et Horatius vir acutus et doctus, hoc idem in
Arte Poetica erudito interpreti praecipit:
Nec
verbum verbo curabis reddere, fidus
Interpres.
Terentius Menandrum, Plautus et Cecilius veteres comicos interpretati sunt.
Numquid haerent in verbis: ac non decorem magis et elegantiam in translatione
conservant? Quam vos veritatem interpretationis, hanc eruditi κακοξηλίαν
nuncupant. Unde et ego doctus a talibus ante annos circiter viginti, et simili
tunc quoque errore deceptus, certe hoc mihi a vobis objiciendum nesciens, cum
Eusebii Caesariensis Χρονικὸν
in Latinum verterem, tali inter caetera usus sum Praefatione: "Difficile
est alienas lineas insequentem, non alicubi excidere: et arduum, ut quae in
alia lingua bene dicta sunt, eumdem decorem in translatione conservent.
Significatum est aliquid unius verbi proprietate: non habeo meum quo id
efferam: et dum quaero implere sententiam longo ambitu, vix brevis vitae spatia
[al. brevia spatia] consummo. Accedunt hyperbatorum anfractus,
dissimilitudines casuum, varietates figurarum: ipsum postremo suum, et, ut ita
dicam, vernaculum linguae genus. Si ad verbum interpretor, absurde resonant: si
ob necessitatem aliquid in ordine, vel in sermone mutavero, ab interpretis
videbor officio recessisse." Et post multa, quae nunc prosequi otiosum
est, etiam hoc addidi: "Quod si cui non videtur linguae gratiam in
interpretatione mutari, Homerum ad verbum exprimat in Latinum. Plus aliquid
dicam: eumdem sua in lingua prosae verbis interpretetur: videbis ordinem
ridiculum, et Poetam eloquentissimum vix loquentem."
6. Verum ne meorum scriptorum parva sit auctoritas (quanquam hoc tantum
probare voluerim, me semper ab adolescentia non verba, sed sententias
transtulisse), qualis super hoc genere praefatiuncula sit, in libro quo beati
Antonii Vita describitur (Ex Praefatione Evagrii ad Innocentium), ipsius
lectione cognosce. "Ex alia in aliam linguam expressa ad verbum
translatio, sensum operit; et veluti laeto gramine, sata strangulat. Dum enim
casibus et figuris servit oratio, quod brevi poterat indicare sermone, longo
ambitu circumacta vix explicat." Hoc igitur ego vitans, ita beatum
Antonium, te petente, transposui, ut nihil desit ex sensu, cum aliquid desit ex
verbis. Alii syllabas aucupentur et litteras [al. syllabis occupentur et
litteris], tu quaere sententias. Dies me deficiet, si omnium qui ad sensum
interpretati sunt, testimonia replicavero. Sufficit in praesenti nominasse
Hilarium Confessorem, qui Homilias in Job, et in Psalmos tractatus plurimos in
Latinum vertit e Graeco, nec assedit litterae dormitanti, et putida rusticorum
interpretatione se torsit: sed quasi captivos sensus in suam linguam, victoris
jure transposuit.
7. Nec hoc mirum in caeteris saeculi videlicet, aut Ecclesiae viris,
cum Septuaginta interpretes, et Evangelistae atque Apostoli idem in sacris
voluminibus fecerint. Legimus in Marco dicentem Dominum: TALITHA CUMI,
statimque subjectum est, "quod interpretatur, puella, tibi dico, surge"
(Marc. 5. 41). Arguatur Evangelista mendacii, quare addiderit, tibi
dico, cum in Hebraeo tantum sit, puella surge. Sed ut ἐμφατικώτερον
faceret; et sensum vocantis atque imperantis exprimeret, addidit, tibi dico.
Rursum in Matthaeo redditis ab proditore Juda triginta argenteis: et empto ex
eis agro figuli, scribitur, "Tunc impletum est quod scriptum est per
Jeremiam Prophetam, dicentem: et acceperunt triginta argenteos pretium
appretiati, quod appretiaverunt a filiis Israel: et dederunt eos in agrum figuli,
sicut constituit mihi Dominus" (Matth. 27. 9). Hoc in Jeremia
penitus non invenitur, sed in Zacharia, aliis multo verbis, ac toto ordine
discrepante: Vulgata quippe Editio ita se habet: "Et dicam ad eos: si
bonum est coram vobis, date mercedem mihi, aut renuite. Et appenderunt mercedem
meam triginta argenteos. Dixitque Dominus ad me: Pone illos in conflatorium; et
considera si probatum sit, sicut probatus sum ab eis. Et tuli triginta
argenteos, et misi eos in domo Domini in conflatorium" (Zach. 11. 12.
13). Quantum distet ab Evangelistae testimonio Septuaginta translatio,
perspicuum est. Sed et in Hebraeo cum sensus idem sit, verba praepostera sunt,
et pene diversa. "Et dixi, inquit, ad eos: Si bonum est in oculis vestris,
afferte mercedem meam: et si non, quiescite. Et appenderunt mercedem meam
triginta argenteos. Et dixit Dominus ad me: Projice illud ad statuarium:
decorum pretium, quod appretiatus sum ab eis. Et tuli triginta argenteos, et
projeci eos in domo Domini ad statuarium." Accusent Apostolum falsitatis,
quod nec cum Hebraico, nec cum Septuaginta congruat translatoribus: et quod his
majus est, erret in nomine, pro Zacharia quippe, Jeremiam posuit. Sed absit hoc
de pedissequo Christi dicere: cui curae fuit non verba et syllabas aucupari,
sed sententias dogmatum ponere. Veniamus ad aliud ejusdem Zachariae
testimonium, quod Joannes Evangelista assumit juxta Hebraicam Veritatem.
"Videbunt in quem compunxerunt" (Zach. 12. 10; et Joan. 19. 37),
pro quo in Septuaginta legimus, καὶ
ἐπιβλέψονται
πρός με, ἀνθ' ὦν
ἐνωρχήσαντο,
quod interpretati sunt Latini: "Et aspicient ad me, pro his quae
illuserunt, sive insultaverunt." Discrepat Evangelistae, Septuaginta
interpretum, nostraque translatio: et tamen sermonum varietas, spiritus unitate
concordat. In Matthaeo quoque legimus Dominum praedicentem Apostolis fugam, et
hoc ipsum Zachariae testimonio confirmantem. Scriptum est, ait, Percutiam
pastorem, et dispergentur oves (Zach. 13. 7; et Matth. 26. 31). At in
Septuaginta et in Hebraeo multo aliter; non enim ex persona Dei dicitur, ut
Evangelista vult: sed ex Prophetae, Deum Patrem rogantis: "Percute
pastorem, et dispergentur oves." In hoc, ut arbitror, loco, juxta
quorumdam prudentiam, Evangelista piaculi reus est, quod ausus sit Prophetae
verba ad Dei referre personam. Scribit supradictus Evangelista, ad Angeli
monitum, tulisse Joseph parvulum et matrem ejus; et intrasse in Aegyptum,
ibique mansisse usque ad obitum Herodis, ut impleretur quod dictum est a Domino
per Prophetam: "Ex Aegypto vocavi filium meum." Hoc nostri codices
non habent: sed in Osee juxta Hebraicam scribitur Veritatem: "Quia puer
Israel est, et dilexi eum: et ex Aegypto vocavi filium meum" (Osee. 11.
2). Pro quo et in eodem loc. Septuaginta transtulerunt: "quia parvulus
est Israel, et dilexi eum: et ex Aegypto vocavi filios ejus." Num omnino
repudiandi sunt, quia istum locum, qui ad Christi maxime pertinet sacramentum,
aliter transtulerunt? an danda potius venia ut hominibus, juxta Jacobi sententiam,
dicentis: "Multa peccamus omnes: et, si quis in verbo non offendit, iste
perfectus est vir, et potest refrenare omne corpus" (Jacob. 3).
Illud vero quod in eodem Evangelista scribitur: "Et veniens habitavit in
civitate quae dicitur Nazareth: ut impleretur quod dictum est per prophetas,
quia Nazaraeus vocabitur" (Matth. n. 23). Respondeant λογοδαίδαλοι,
et fastidiosi aestimatores omnium Tractatorum, ubi legerint; discantque in
Isaia positum. Nam in eo loco ubi nos legimus atque transtulimus: "Exiet
virga de radice Jesse, et flos de radice ejus ascendet" (Isai. 11. 1):
in Hebraeo juxta linguae illius ἰδίωμα
ita scriptum est: "Exiet virga de radice Jesse, et Nazaraeus de radice
ejus crescet." Cur hoc omiserunt Septuaginta, si non licet transferre verbum
pro verbo? Sacrilegium est, vel celasse, vel ignorasse mysterium.
8. Transeamus ad caetera: neque enim epistolae brevitas patitur diutius
singulis immorari. Idem Matthaeus loquitur: "Hoc autem totum factum est,
ut compleretur quod dictum est a Domino per Prophetam dicentem: Ecce virgo in
utero habebit, et pariet filium, et vocabunt nomen ejus Emmanuel" (Matth.
1. 22. 23; et Isai. 7. 14) Quod Septuaginta transtulerunt: "Ecce virgo
in utero accipiet, et pariet filium, et vocabitis nomen ejus Emmanuel." Si
verba calumniantur [al. calumniamur], utique non est idem,
"habebit, et accipiet; neque vocabuit, et vocabitis." Porro in
Hebraeo legimus ita scriptum: "Ecce virgo concipiet et pariet filium, et
vocabit nomen ejus Emmanuel." Non Achaz, qui arguebatur infidelitatis, non
Judaei qui erant Dominum negaturi, sed vocabit, inquit, ipsa quae concipiet,
ipsa virgo, quae pariet. In eodem Evangelista legimus, Herodem ad adventum
Magorum fuisse turbatum; Scribisque et Sacerdotibus congregatis, sciscitatum ab
eis, ubi Christus nasceretur; illosque respondisse, "in Bethleem Judae:
Sic enim scriptum est in Propheta: Et tu Bethleem terra Juda, nequaquam minima
es in ducibus Juda: Ex te enim egredietur dux, qui regat populum meum
Israel." Hoc exemplum in Vulgata Editione sic fertur:" Et tu Bethleem
domus Ephratha, modicus es, ut sis in millibus Juda, de te mihi egredietur, ut
sit princeps in Israel." Quanta sit inter Matthaeum et Septuaginta
verborum ordinisque discordia, magis [al. sic magis] admiraberis, si
Hebraicum videas, in quo ita scriptum est: "Et tu Bethleem Ephratha,
parvulus es in millibus Juda, ex te mihi egredietur, qui sit dominator in
Israel." Considera gradatim, quae ab Evangelista sint posita: Et tu
Bethleem terra Juda. Pro, terra Juda, in Haebraico habet Ephratha:
in Septuaginta, domus Ephratha. Et pro, "nequaquam minima es in
ducibus Juda," in Septuaginta legitur, "modicus es, ut sis in
millibus Juda:" in Hebraeo, "parvulus es in millibus Juda;"
sensusque contrarius est, Septuaginta sibi in hoc duntaxat loco et Hebraico
concordante. Evangelista enim dixit, quod non sit parvulus in ducibus Juda, cum
e regione sit positum, parvulus quidem es et modicus; sed tamen de te mihi
parvulo et modico egredietur dux in Israel, secundum illud Apostoli:
"Elegit infirma mundi Deus, ut confundat fortia" (I. Cor. 1).
Porro quod sequitur, "qui regat, vel qui pascat populum meum Israel,"
aliter in Propheta esse perspicuum est.
9. Haec replico non ut Evangelistas arguam falsitatis (hoc quippe
impiorum est, Celsi, Porphyrii, Juliani) sed ut reprehensores meos arguam
imperitiae: et impetrem ab eis veniam, ut concedant mihi in simplici epistola,
quod in Scripturis sanctis, velint, nolint, Apostolis concessuri sunt. Marcus
discipulis Petri ita suum orditur Evangelium: "Principium Evangelii Jesu
Christi, sicut scriptum est in Isaia Propheta: Ecce ego mitto Angelum meum ante
faciem tuam, qui praeparabit viam tuam ante te. Vox clamantis in deserto,
parate viam Domini, rectas facite semitas ejus." Hoc exemplum ex duobus
Prophetis compositum est, de Malachia videlicet et Isaia. Nam primum quod
dicitur: "Ecce ego mitto Angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit
viam tuam ante te" (Malac. 3. 1), in Malachiae fine scriptum est.
Sequens autem quod infertur: "Vox clamantis in deserto," et caetera,
in Isaia legimus. Et quomodo Marcus statim in principio voluminis sui posuit,
"sicut scriptum est in Isaia Propheta: Ecce ego mitto Angelum meum" (Isai
40. 3), quod non scribitur in Isaia, ut diximus: sed in Malachia novissimo
duodecim Prophetarum? Solvat hanc quaestiunculam imperita praesumptio: et ego
erroris veniam deprecabor Idem Marcus inducit ad Pharisaeos Salvatorem
loquentem: "Nunquam legistis quid fecerit David, quando necessitatem
habuit, et esurivit ipse et socii ejus; quomodo ingressus domum Dei sub
Abiathar Pontifice, et panes propositionis comedit, quibus non licebat vesci,
nisi solis Sacerdotibus?" (Mar. 2. 25. 26. et Luc. 6. 3. 4).
Legamus Samuelem: sive (ut in communi titulo habetur) Regnorum libros, ibique
reperiemus non Abiathar scriptum esse, sed Abimelech Pontificem,
qui postea a Doeg [al. Doec.] cum caeteris Sacerdotibus, Saul jubente,
percussus est. Pergamus ad Apostolum Paulum. Scribit ad Corinthios: "Si
enim cognovissent Dominum gloriae, non crucifixissent. Sed sicut scriptum est:
Quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae
praeparavit Deus diligentibus se." Solent in hoc loco apocryphorum quidam
deliramenta sectari, et dicere, quod de Apocalyps. Eliae testimonium sumptum
sit: cum in Isaia juxta Hebraicum ita legatur: "A saeculo non audierunt,
nec auribus perceperunt. Oculus non vidit, Deus, absque te, quae praeparasti
exspectantibus te" (Isai. 64. 4). Hoc Septuaginta multo aliter
transtulerunt: "A saeculo non audivimus; neque oculi nostri viderunt Deum
absque te, et opera tua vera, et facies exspectantibus te misericordiam."
Intelligimus unde sumptum sit testimonium, et tamen Apostolus non verbum
expressit e verbo, sed παραφρασικῶς,
eumdem sensum aliis sermonibus indicavit. In Epistola ad Romanos idem Apostolus
Paulus exemplum de Isaia sumens: "Ecce, inquit, ponam in Sion lapidem
offensionis, et petram scandali" (Isai. 8. 14), discordat a
Translatione veteri; et tamen cum Hebraica veritate concordat. In Septuaginta
enim contrarius sensus est: "Non ut lapidi offensionis occurreretis, neque
ut petrae ruinae:" cum Apostolus quoque Petrus Hebraeis Pauloque
consentiens, ita posuerit: "Incredulis autem lapis offensionis et petra
scandali" (Rom. 9. 33. et 1. Petr. 2). Ex quibus universis
perspicuum est, Apostolos et Evangelistas in interpretatione veterum
Scripturarum, sensum quaesisse, non verba: nec magnopere de ordine
sermonibusque curasse, dum intellectui res pateret.
10. Lucas vir Apostolicus et Evangelista scribit, Stephanum primum
Christi Martyrem in Judaica concione narrantem: "In septuaginta quinque
animabus descendit Jacob in Aegyptum: et defunctus est ipse, et patres nostri
translati sunt in Sychem et positi sunt in sepulcro quod emit Abraham pretio
argenti a filiis Emor patris Sychem" (Act. 7. 15. 16. et Genes. 23).
Hic locus in Genesi multo aliter invenitur, quod scilicet Abraham emerit ab
Ephron Hetheo, filio Seor, juxta Hebron, quadringentis drachmis argenti,
speluncam duplicem, et agrum circa eam, sepelieritque in ea Saram uxorem suam.
Atque in eodem legimus libro, postea revertentem de Mesopotamia Jacob cum
uxoribus et filiis suis, posuisse tabernaculum ante Salem urbem Sychimorum,
quae est in terra Chanaan, et habitasse ibi, et emisse partem agri, in quo
habebat tentoria, ab Emor patre Sychem centum agnis: et statuisse ibi altare,
et invocasse ibi Deum Israel (Ibid. 33). Abraham non emit specum ab Emor
patre Sychem: sed ab Ephron filio Seor: nec sepultus est in Sychem, sed in
Hebron, quae corrupte dicitur Arboch. Duodecim autem Patriarchae non sunt
sepulti in Arboch; sed in Sychem, qui ager non est emptus ab Abraham, sed a
Jacob (Jos. 24. 32). Differo solutionem et istius quaestiunculae, ut
obtrectatores mei quaerant, et intelligant, non verba in Scripturis
consideranda, sed sensus. Vicesimi primi Psalmi juxta Hebraeos idipsum exordium
est, quod Dominus locutus est in cruce: ELI ELI LAMA AZABTHANI: quod
interpretatur, "Deus meus, Deus meus, quare me dereliquisti?" Reddant
rationem, cur Septuaginta translatores interposuerint, "respice me"
[al. in me]. Ita enim verterunt: "Deus Deus meus, respice me, quare
me dereliquisti?" Respondebunt utique nihil damni in sensu esse, si duo
verba sint addita. Audiant et a me non periclitari Ecclesiarum statum, si
celeritate dictandi, aliqua verba dimiserim.
11. Longum est nunc revolvere, quanta Septuaginta de suo addiderint,
quanta dimiserint, quae in exemplaribus Ecclesiae, obelis, asteriscisque
distincta sunt. Illud enim quod legimus in Isaia: "Beatus qui habet semen
in Sion, et domesticos in Jerusalem" (Isai. 31. sec. LXX), solent
Hebraei deridere, cum audierint. Nec non et in Amos post descriptionem
luxuriae: "Stantia putaverunt haec, et non fugientia" (Amos 6.
sec. LXX). Revera sensus rhetoricus et declamatio Tulliana. Sed quid
faciemus ad authenticos libros, in quibus haec non feruntur adscripta, et
caetera his similia, quae si proferre nitamur, infinitis libris opus est. Porro
quanta dimiserint, vel asterisci testes, ut dixi, sunt, vel nostra
interpretatio, si a diligenti lectore Translationi veteri conferatur: et tamen
jure Septuaginta Editio obtinuit in Ecclesiis, vel quia prima est, et ante
Christi facta adventum, vel quia ab Apostolis (in quibus tamen ab Hebraico non
discrepat) usurpata. Aquila autem proselytus et contentiosus interpres, qui non
solum verba, sed etymologias quoque verborum transferre conatus est, jure
projicitur a nobis. Quis enim pro frumento et vino et oleo, possit, vel legere,
vel intelligere, χεῦμα,
ὀπωρισμόν,
*ιλπνότητα, quod nos
possumus dicere "fusionem, pomationemque," et "splendentiam."
Aut quia Hebraei non solum habent ἄρθρα,
sed et πρόαρθρα,
ille κακοζήλως,
et syllabas interpretatur, et litteras dicitque σὺν
τὸν οὐρανὸν
καὶ σὺν τὴν γήν,
quod Graeca et Latina lingua omnino non recipit; cujus rei exemplum ex nostro
sermone capere possumus. Quanta enim apud Graecos bene dicuntur, quae si ad
verbum transferamus, in Latino non resonant: et e regione, quae apud nos
placent si vertantur juxta ordinem, apud illos displicebunt.
12. Sed ut infinita praeteream, et ostendam tibi, vir omnium nobilium
Christianissime, et Christianorum nobilissime, cujusmodi falsitatis me in
epistolae translatione reprehendant, ipsius epistolae ponam cum Graeco sermone
principium, ut ex uno crimine intelligantur et caetera, Εδει
ἡμᾶς ἀγαπητὲ
μὴ τῇ οἰήσει
τῶν κλήρων
φέρεθαι, quod ita me vertisse memini:
"Oportebat nos, dilectissime, clericatus honore non abuti in
superbiam." Ecce, inquiunt, in uno versiculo quanta mendacia. Primum ἀγαπητός, dilectus
est non dilectissimus. Deinde οἴησις,
aestimatio dicitur, non superbia; non enim dixit οἰήματι
[al. οἰδήματι],
sed οἰήσει: quorum alterum tumorem,
alterum arbitrium sonat. Totumque quod sequitur, "clericatus honore
non abuti in superbiam, tuum est. Quid ais [al. agis]. o columen
litterarum, et nostrorum temporum Aristarche, qui de universis scriptoribus
sententiam feras? Ergo frustra tanto tempore studuimus; et a saepe manum
ferulae subduximus" (Juvenal. Sat. I). Egredientes de portu, statim
impegimus. Igitur quia et errasse humanum est; et confiteri errorem, prudentis:
tu quicumque reprehensor es, tu me obsecro emenda praeceptor, et verbum de
verbo exprime. Debueras, inquit, dicere: "Oportebat nos, dilecte, non
aestimatione Clericorum ferri." Haec est Plautina eloquentia, hic lepos
Atticus, et Musarum, ut dicunt, eloquio comparandus. Completur in me tritum
vulgi sermone proverbium: Oleum perdit et impensas, qui bovem mittit ad ceroma.
Haec non est illius culpa, cujus sub persona alius agit Tragoediam; sed Ruffini
et Melanii magistrorum ejus, qui illum magna mercede nihil scire docuerunt. Nec
reprehendo in quolibet Christiano sermonis imperitiam: atque utinam Socraticum
illud haberemus: Scio, quod nescio; et alterius sapientis (Chilonis ut
putatur): Teipsum intellige. VENERATIONI mihi semper fuit non verbosa
rusticitas, sed sancta simplicitas. Qui in sermone imitari se dicit Apostolus,
prius imitetur virtutes in vita illorum, in quibus loquendi simplicitatem
excusabat sanctimoniae magnitudo; et syllogismos Aristotelis, contortaque
Chrysippi acumina, resurgens mortuus confutabat. Caeterum ridiculum, si quis e
nobis manens inter Croesi opes, et Sardanapali delicias, de sola rusticitate se
jactet: QUASI OMNES latrones, et diversorum criminum rei, diserti sint: et
cruentos gladios, Philosophorum voluminibus, ac non arborum truncis occulant.
13. Excessi mensuram epistolae, sed non excessi doloris modum. Nam qui
falsarius vocor; et inter muliercularum radios et textrina dilanior, contentus
sum crimen abnuere, non referre. Unde arbitrio tuo cuncta permitto; ut legas
ipsam epistolam, tam Graecam quam Latinam: et illico intelliges accusatorum
meorum naenias, et probrosas querelas. Porro mihi sufficit amicum instruxisse
carissimum: et in cellula latitantem diem tantum exspectare judicii. Optoque,
si fieri potest, et si adversarii siverint, Commentarios potius Scripturarum,
quam Demosthenis et Tullii Philippicas tibi scribere.
Epistola LVIII
(alias 13; scripta an. 395, vel circiter)
Ad Paulinum
Recusans ob humilitatem Christianam laudes Paulini, vicissimque laudes laudibus
repensans, ob eloquentiam ejus et morum honestatem, hortatur ipsum ad studia
divinarum Litterarum; normamque illi vitae sancte ac caste peragendae proponit.
1. Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert ea quae bona sunt (Matth.
12), et ex fructibus arbor cognoscitur (Luc. 6. 44). Metiris nos
virtutibus tuis, et parvos magnus extollis: ultimamque partem convivii occupas,
ut patrisfamilias judicio proveharis. Quid enim in nobis, aut quantulum est, ut
doctae vocis mereamur praeconium? ut illo ore, quo religiosissimus Princeps
defenditur, humiles modicique laudemur? Noli igitur, frater carissime, annorum
nos aestimare numero: nec sapientiam canos reputes, sed canos sapientiam,
Salomone testante: "Cani hominis prudentia ejus" (Sap. 4. 8).
Nam et Moyses septuaginta Presbyteros jubetur eligere (Num. 11), quos
ipse sciret esse Presbyteros: utique non aevo, sed prudentia judicandos. Et
Daniel adhuc puer, longaevos judicat, atque impudicos senes aetas lasciva
condemnat. Noli, inquam, fidem pensare temporibus: nec me idicirco meliorem
putes, quod prior in Christi exercitu coeperim militare. Paulus Apostolus, vas
electionis, de persecutore mutatus, novissimus in ordine, primus in meritis
est: quia extremus licet, plus omnibus laboravit. Judas, qui quondam audierat:
"Tu autem homo, qui simul mecum dulces capiebas cibos, dux meus et notus
meus; in domo Dei ambulavimus cum consessu" (Ps. 54. 14. 15),
proditor amici et magistri, Salvatoris arguitur voce:
Et
nodum informis lethi trabe nectit ab alta.
(AENEID. lib. XII).
E contrario latro crucem mutat paradiso, et facit homicidii poenam
martyrium. Quanti hodie diu vivendo portant funera sua, et quasi sepulcra
dealbata, plena sunt ossibus mortuorum? Subitus calor longum vincit teporem.
2. Denique et tu, audita sententia Salvatoris: "Si vis perfectus
esse, vade, et vende omnia quae habes, et da pauperibus, et veni sequere
me" (Matth. 19. 21); verba vertis in opera, et nudam crucem nudus
sequens, expeditior et levior scandis scalam Jacob. Tunicam mutas cum animo,
nec pleno marsupio, gloriosas sordes appetis: sed puris manibus et candido
pectore, pauperem te et spiritu et operibus gloriaris. Nihil est enim grande,
tristi et lurida facie, vel simulare, vel ostentare jejunia: possessionum
redditibus abundare, et vile jactare palliolum. Crates ille Thebanus, homo
quondam ditissimus, cum ad philosophandum Athenas pergeret, magnum auri pondus
abjecit; nec putavit se simul posse et virtutes et divitias possidere. Nos
suffarcinati [al. subsarcinati] auro, Christum pauperem sequimur; et sub
praetextu eleemosynae, pristinis opibus incubantes, quomodo possumus aliena
fideliter distribuere, qui [al. cui] nostra timide reservamus? Plenus
venter facile de jejuniis disputat. Non Jerosolymis fuisse, sed Jerosolymis
bene vixisse, laudandum est. Illa expetenda, illa laudanda est civitas, non
quae occidit Prophetas, et Christi sanguinem fudit; sed quam fluminis impetus
laetificat (Ps. 45. 4; Luc. 11): quae in monte sita, caelari non potest:
quam matrem sanctorum Apostolus clamitat: in qua se municipatum cum justis
laetatur habere.
3. Neque vero hoc dicens, memetipsum inconstantiae redarguo, damnoque
quod facio: ut frustra videar ad exemplum Abraham, et meos et patriam
reliquisse: sed non audeo Dei omnipotentiam angusto fine concludere, et
coarctare parvo terrae loco, quem non capit coelum. Singuli quique credentium,
non locorum diversitatibus, sed fidei merito ponderantur. Et veri adoratores,
neque Jerosolymis, neque in monte Garizim adorant Patrem: quia Deus Spiritus
est, et adoratores ejus in spiritu et veritate adorare oportet. "Spiritus
autem spirat ubi vult. Domini est terra et plenitudo ejus" (Joan. 3. 8;
Ps. 23. 1). Postquam siccato Judaeae vellere, universus orbis coelesti rore
perfusus est, et multi de Oriente et Occidente venientes, recubuerunt in sinu
Abrahae; desiit notus esse tantum in Judaea Deus, et in Israel magnum nomen
ejus: sed in omnem terram exivit sonus Apostolorum, et in fines orbis terrae
verba eorum (Ps. 75; et 18). Salvator ad discipulos suos loquens, cum
esset in templo: Surgite, inquit, abeamus hinc (Joan. 14. 31):
et ad Judaeos: Relinquetur vobis domus vestra deserta (Matth. 23. 38).
Si coelum et terra transibunt, utique transibunt omnia quae terrena sunt. Et
Crucis igitur et Resurrectionis loca prosunt his, qui portant crucem suam; et
cum Christo resurgunt quotidie; qui dignos se tanto exhibent habitaculo.
Caeterum qui dicunt: Templum Domini, Templum Domini (Jer. 7),
audiant ab Apostolo: Vos estis templum Domini, et Spiritus Sanctus habitat
in vobis (2. Cor. 6. 16). Et de Jerosolymis et de Britania
aequaliter patet aula coelestis: Regnum enim Dei intra vos est.
Antonius, et cuncta Aegypti, et Mesopotamiae, Ponti, Cappadociae, et Armeniae
examina Monachorum non viderunt Jerosolymam: et patet illis absque hac urbe
paradisi janua. Beatus Hilarion, cum Palaestinus esset, et in Palaestina
viveret, uno tantum die vidit Jerosolymam, ut nec contemnere loca sancta
propter viciniam, nec rursus Dominum loco claudere videretur. Ab Hadriani temporibus
usque ad imperium Constantini, per annos circiter centum octoginta, in loco
Resurrectionis simulacrum Jovis; in Crucis rupe, statua ex marmore Veneris a
gentibus posita colebatur: existimantibus persecutionis auctoribus, quod
tollerent nobis fidem resurrectionis et crucis, si loca sancta per idola
polluissent. Bethleem nunc nostram, et augustissimum orbis locum de quo
Psalmista canit: Veritas de terra orta est (Ps. 84. 12), lucus
inumbrabat Thamuz, id est, Adonidis: et in specu, ubi quondam Christus parvulus
vagiit, Veneris amasius plangebatur.
4. Cur, inquies, haec tam longo repetita principio? Videlicet ne
quidquam fidei tuae deesse putes, quia Jerosolymam non vidisti: nec nos idcirco
meliores aestimes, quod hujus loci habitaculo fruimur: sed sive hic, sive
alibi, aequalem te pro operibus tuis apud Dominum nostrum habere mercedem.
Revera, ut simpliciter motus mentis meae fatear, considerans et propositum
tuum, et ardorem quo saeculo renuntiasti, differentias in locis arbitror, si
urbibus et frequentia urbium derelicta, in agello habites, et Christum quaeras
in solitudine, et ores solus in monte cum Jesu, Sanctorumque tantum locorum
vicinitatibus perfruaris, id est, ut et urbe careas, et propositum Monachi non
amittas. Quod loquor, non de Episcopis, non de Presbyteris, non de Clericis
loquor, quorum aliud officium est; sed de Monacho, et Monacho quondam apud
saeculum nobili: qui idcirco pretium possessionum suarum ad pedes Apostolorum
posuit, docens pecuniam esse calcandam; ut humiliter et secreto victitans,
semper contemnat quod semel contempsit. Si Crucis et Resurrectionis loca non
essent in Urbe celeberrima, in qua curia, in qua aula militum, in qua scorta,
mimi, scurrae, et omnia sunt, quae solent in caeteris urbibus: vel si
Monachorum turbis solummodo frequentaretur, expetendum revera hujuscemodi
cunctis Monachis esset habitaculum. NUNC VERO summae stultitiae est renuntiare
saeculo, dimittere patriam, urbes deserere, Monachum profiteri, et inter
majores populos peraeque vivere, quam eras victurus in patria. De toto huc orbe
concurritur. Plena est civitas universi generis hominum: et tanta utriusque
sexus constipatio, ut quod alibi ex parte fugiebas, hic totum sustinere
cogaris.
5. Quia igitur fraterne interrogas, per quam viam incedere debeas, revelata
tecum facie loquar. Si officium vis exercere Presbyteri, si Episcopatus, te vel
opus, vel honor forte delectat, vive in urbibus et castellis; ET ALIORUM
salutem, fac lucrum animae tuae. Sin autem cupis esse, quod diceris Monachus,
id est, solus, quid facis in urbibus, quae utique non sunt solorum habitacula,
sed multorum? Habet unumquodque propositum principes suos. Romani duces
imitentur Camillos, Fabricios, Regulos, Scipiones. Philosophi proponant sibi
Pythagoram, Socratem, Platonem, Aristotelem. Poetae aemulentur Homerum,
Virgilium, Menandrum, Terentium. Historici, Thucydidem, Sallustium, Herodotum,
Livium. Oratores, Lysiam. Graccos, Demosthenem, Tullium. Et ut ad nostra
veniamus, Episcopi et Presbyteri habeant in exemplum Apostolos, et Apostolicos viros:
quorum honorem possidentes, habere nitantur et meritum. Nos autem habeamus [al.
habemus] propositi nostri principes, Paulos et Antonios, Julianos,
Hilariones, Macarios. Et ut ad Scripturarum auctoritatem redeam, noster
princeps Elias, noster Elisaeus, nostri duces filii Prophetarum, qui habitabant
in agris et solitudinibus, et faciebant sibi tabernacula prope fluenta
Jordanis. De his sunt et illi filii Rechab, qui vinum et siceram non bibebant,
qui morabantur in tentoriis, qui Dei per Jeremiam (Cap. 35) voce
laudantur, et promittitur eis quod non deficiat de stirpe eorum vir stans coram
Domino. Hoc reor et septuagesimi Psalmi titulum significare: Filiorum
Jonadab: et eorum qui primi in captivitatem ducti sunt. Iste est Jonadab
filius Rechab, qui in Regnorum libro scribitur currum ascendisse cum Jeu. Et
hujus filii sunt, qui in tabernaculis semper habitantes, ad extremum propter
irruptionem Chaldaici exercitus, Jerosolymam intrare compulsi, hanc primi
captivitatem sustinuisse dicuntur, quod post solitudinis libertatem, urbe quasi
carcere sunt reclusi.
6. Obsecro itaque te, ut quoniam sanctae sororis tuae (Therasiae
uxoris) ligatus es vinculo, et non penitus expedito pergis gradu, sive hic,
sive ibi, multitudines hominum, et officia, et salutationes, et convivia,
veluti quasdam catenas fugias voluptatum. Sit vilis et vespertinus cibus, olera
et legumina: interdumque pisciculos pro summis ducas deliciis. Qui Christum
desiderat, et illo pane vescitur, non quaerit magnopere de quam pretiosis cibis
stercus conficiat. Quidquid post gulam non sentitur, idem tibi sit quod panis
et legumina. Habes adversus Jovinianum libros de contemptu ventris et gutturis
plenius disserentes. Semper in manu tua sacra sit lectio. Frequenter orandum,
et flexo corpore, mens erigenda ad Dominum. Crebrae vigiliae: et ventre vacuo
saepius dormiendum. Rumusculos et gloriolas et palpantes adulatores, quasi
hostes fuge. Pauperibus et fratribus refrigeria sumptuum manu propria
distribue. Rara est in hominibus fides. Non credis verum esse quod dico? Cogita
Judae loculos. Humilitatem vestium tumenti animo non appetas. Saecularium, et
maxime potentium consortia devita. Quid tibi necesse est ea videre crebrius,
quorum comtemptu Monachus esse coepisti? Soror praecipue tua matronarum
declinet colloquia [al. consortia]; nec inter sericas vestes et gemmas
circumsedentium feminarum se sordidatam, aut doleat, aut miretur: QUIA ALTERUM
propositi poenitentiam, alterum jactantiae seminarium est. Cave ne quasi
fidelis et famosus tuorum quondam dispensator, alienam pecuniam distribuendam
accipias. Intelligis quid loquar; dedit enim tibi Dominus in omnibus
intellectum. Habeto simplicitatem columbae, ne cuiquam machineris dolos: et
serpentis astutiam, ne aliorum supplanteris insidiis. NON MULTUM distat in vitio,
vel decipere posse, vel decipi Christianum. Quem senseris tibi aut semper, aut
crebro de numnis loquentem, excepta eleemosyna, quae indifferenter omnibus
patet, institorem potius habeto, quam Monachum. Praeter victum et vestitum, et
manifestas necessitates, nihil cuiquam tribuas: ne filiorum panem canes
comedant.
7. Verum Christi templum anima credentis est: illam exorna, illam
vesti, illi offer donaria, in illa Christum suscipe. QUAE UTILAS est parietes
fulgere gemmis et Christum in paupere fame periclitari? Jam non sunt tua quae
possides, sed dispensatio tibi credita est. Memento Ananiae et Sapphirae. Illi
sua timide servaverunt: tu considera, ne Christi substantiam imprudenter
effundas, id est, ne immoderato judicio rem pauperum tribuas non pauperibus, et
secundum dictum prudentissimi viri (Cic. l. 2. Offic.) liberalitate
liberalitas pereat. Noli
Respicere
ad phaleras, et nomina vana Catonum.
(Per
s. Satyr 3).
Ego
te, inquit, intus et in cute novi
(Lucan.
lib. X. Pharsal).
ESSE CHRISTIANUM grande est, non videri. Et nescio quomodo plus placent
mundo, qui Christo displicent: Haec non sicut aiunt, Sus Minervam; sed
ingredientem pelagus, amicus amicum monui, malens a te facultatem meam requiri,
quam voluntatem: ut in quo ego lapsus sum, tu firmo pergeres gradu.
8. Liber Paulini pro Theodosio. — Librum tuum, quem pro
Theodosio principe prudenter ornateque compositum transmisisti, libenter legi;
et praecipue mihi in eo subdivisio placuit. Cumque in primis partibus vincas
alios, in penultimis teipsum superas. Sed et ipsum genus eloquii pressum est et
nitidum: et cum Tulliana luceat puritate, crebrum est in sententiis. Jacet enim
(ut ait quidam) oratio in qua tantum verba laudantur. Praeterea magna est rerum
consequentia, et alterum pendet ex altero. Quidquid assumpseris, vel finis
superiorum, vel initium sequentium est. Felix Theodosius, qui a tali Christi
oratore defenditur. Illustrasti purpuras ejus, et utilitatem legum futuris saeculis
consecrasti. Macte virtute: qui talia habes rudimenta, qualis exercitatus miles
eris? O si mihi liceret istiusmodi ingenium non per Aonios montes et Heliconis
vertices, ut Poetae canunt, sed per Sion et Itabyrium [Thabor], et Sina
excelsa ducere. Si contingeret docere quae didici: et quasi per manus mysteria
tradere Prophetarum [al. Scripturarum], nasceretur nobis aliquid quod
docta Graecia non haberet.
9. Audi ergo, mi conserve, amice, germane: ausculta paulisper, quo in
Scripturis sanctis calle gradiaris. TOTUM quod legimus in divinis Libris, nitet
quidem, et fulget etiam in cortice, sed dulcius in medulla est. Qui edere vult
nucleum, frangat nucem (Ex Plauto). "Revela," inquit David,
"oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua" (Ps. 118. 18).
Si tantus Propheta tenebras ignorantiae confitetur, qua nos putas parvulos, et
pene lactentes inscitiae nocte circumdari? Hoc autem velamen non solum in facie
Moysi, sed et in Evangelistis et in Apostolis positum est. Turbis Salvator in
parabolis loquebatur, et contestans mysticum esse quod dicebatur, aiebat: Qui
habet aures audiendi audiat (Luc. 8. 8). Nisi aperta fuerint
universa quae scripta sunt ab eo, qui habet clavem David: qui aperit, et nemo
claudit, claudit, et nemo aperit: nullo alio reserante, pandentur. Si haberes
hoc fundamentum, imo si quasi extrema manus operi tuo induceretur, nihil
pulchrius, nihil doctius, nihil dulcius, nihilque Latinius tuis haberemus
voluminibus.
10. Tertullianus creber est in sententiis, sed difficilis in loquendo.
Beatus Cyprianus instar fontis purissimi, dulcis incedit et placidus; et cum
totus sit in exhortatione virtutum, occupatus persecutionum angustiis, de
Scripturis divinis nequaquam disseruit. Inclyto Victorinus martyrio coronatus,
quod intelligit, eloqui non potest. Lactantius quasi quidam fluvius eloquentiae
Tullianae, utinam tam nostra affirmare potuisset, quam facile aliena destruxit.
Arnobius inaequalis et nimius, et absque operis sui partitione confusus.
Sanctus Hilarius Gallicano cothurno attollitur: et cum Graeciae floribus
adornetur, longis interdum periodis involvitur, et a lectione simpliciorum
fratrum procul est. Taceo de caeteris, vel defunctis, vel etiam adhuc
viventibus, super quibus in utramque partem post nos alii judicabunt.
11. Ad teipsum veniam symmysten, sodalem meum, et amicum, amicum,
inquam, meum, antequam notum; et precabor, ne assentationem in necessitudine
[al. necessitudinem] suspiceris: quin potius vel errare [al. errore]
me aestimato, vel amore labi, quam amicum adulatione decipere. Magnum habes
ingenium, et infinitam sermonis supellectilem: et facile loqueris et pure,
facilitasque ipsa et puritas mixta prudentiae est. Capite quippe sano omnes
sensus vigent. Huic prudentiae et eloquentiae si accederet vel studium, vel
intelligentia Scripturarum, viderem te brevi arcem tenere nostrorum: et
ascendentem cum Joab tectum Sion (1. Paral. 11), canere in domatibus,
quod in cubilibus cognovisses. Accingere, quaeso, te, accingere. "Nihil
sine magno labore vita dedit mortalibus (Ex Hor. l. 1. Sat. 9), Nobilem
te Ecclesia habeat, ut prius Senatus habuit. Praepara tibi divitias, quas
quotidie eroges: et nunquam deficiant, dum viget aetas, dum nondum canis
spargitur caput: antequam "subeant morbi, tristisque senectus, Et labor,
et durae" rapiat "inclementia mortis." Nihil in te mediocre esse
contentus sum: totum summum, totum perfectum desidero. Sanctum Vigilantium
Presbyterum qua aviditate susceperim, melius est ut ipsius verbis, quam meis
discas litteris: qui cur tam cito a nobis profectus sit, et nos reliquerit, non
possum dicere, ne laedere quempiam videar. Tamen quasi praetereuntem et
festinantem paululum retinui, et gustum ei nostrae amicitiae dedi, ut per eum
discas, quid in nobis desideres. Sanctam conservam tuam, et tecum in Domino
militantem, per te salutari volo.
Epistola LIX
(al. 148; scripta an. 395. vel sequenti)
Ad Marcellam
De quibusdam Quaestionibus novi Testamenti. Singulis quinque
Quaestionibus sibi a Marcella propositis respondet.
1. Magnis nos provocas Quaestionibus; et torpens otio ingenium, dum
interrogas, doces. Prima tua sciscitatio fuit, quae sint illa, "quae nec
oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt, quae
praeparavit Deus his qui diligunt eum" (1. Cor. 2. 9). Et quomodo
rursus idem Apostolus inferat: "Nobis autem revelavit Deus per spiritum
suum" (Ibid. v. 10). Et si revelatum est Apostolo, intelligere
debeamus, quomodo et aliis revelaverit. Ad quae brevis responsio est, non
debere nos quaerere, quid sit illud, quod nec oculus vidit, nec auris audivit,
nec in cor hominis ascendit. Si enim ignoratur, quomodo sciri potest? Quod
promittitur in futuro, non cernitur in praesenti. "Spes enim quae videtur,
non est spes" (Rom. 8. 24), sed jam certa possessio; quomodo si
velit quispiam dicere: ostende mihi quod invisibile est: loquere quod audiri
non potest: expone quod cogitatio non comprehendit humana. Ergo hoc sensu
Apostolus dixisse credendus est, quod carnalibus oculis, et aure carnali, et
cogitatione mortali non possint spiritualia comprehendi. "Etsi enim
noveramus quondam Jesum secundum carnem, sed nunc jam non novimus eum" (2.
Cor. 5. 16). Et in Joannis Epistola scribitur: "Carissimi, nunc filii
Dei sumus, et necdum manifestum est quod futuri sumus. Scimus enim quoniam cum
apparuerit, similes ei erimus, quia videbimus eum sicuti est" (1. Joan.
3. 2). Quodque revelatum sibi et Sanctis per spiritum esse testatur, non
statim sequitur, ut ipse aliis revelaverit. Alioqui audivit et in paradiso
verba ineffabilia, quae aliis narrare non poterat (2. Cor. 12): aut si
narravit, nequaquam ineffabilia sunt.
2. Secunda Quaestio fuit, in qua dicis legisse te per ransitum in
Opusculis meis, quod agni qui stant a dextris, et haedi qui stant a sinistris (Matth.
25), Christiani sint atque gentiles: et non potius boni et mali. Non memini
me hoc aliquando dixisse, et si dixissem, non essem in errore pertinax. Quantum
autem dictanti subito occurrit, in secundo volumine contra Jovinianum super hoc
capitulo disputasse me novi, et non solum super hoc, sed et de eo quod in
eamdem quaestionem cadit, ubi pisces mali a bonis piscibus separabuntur (Matth.
13). Quod ergo ibi plene dictum est, nunc omittendum videtur.
3. Tertio interrogaveras, quod dicit Apostolus in adventu Domini
Salvatoris, rapi quosdam viventes obviam in nubibus, ita ut non praeveniantur
ab his, qui in Christo dormierunt (1. Thess. 4): visque nosse, utrum sic
occurrant in corporibus et [al. ut] non ante moriantur; cum et Dominus
noster mortuus sit, et Enoch atque Elias secundum Apocalypsim Joannis morituri
esse dicantur (Apoc. 11): ne scilicet ullus sit qui non gustaverit
mortem (Psal. 88). Hoc ex ipsius loci continentia sciri potest, quod
sancti qui in adventu Salvatoris fuerint deprehensi in corpore, in iisdem
corporibus occurrant ei: ita tamen ut inglorium et corruptivum et mortale,
gloria et incorruptione et immortalitate mutetur (1. Cor. 15); ut qualia
corpora mortuorum surrectura sint, ut talem substantiam etiam vivorum corpora
transformentur. Unde dicit in alio loco Apostolus: "Propter quod nolumus
exspoliari, sed supervestiri; ut absorbeatur mortale hoc a vita" (1.
Cor. 9. 4), ne scilicet corpus ab anima deseratur; sed anima habitante in
corpore, fiat inclytum quod ante inglorium fuit. De Enoch autem et Elia, quos
venturos Apocalypsis refert et esse morituros (Apoc. 11), non est istius
temporis disputatio, cum omnis ille liber aut spiritualiter intelligendus sit,
ut nos existimamus, aut si carnalem inerpretationem sequimur, Judaicis fabulis
acquiescendum sit, ut rursum aedificetur Jerusalem, et hostiae offerantur in
Templo; et spirituali cultu imminuto, carnales obtineant caeremoniae.
4. Quartum est quod quaesisti, quomodo in Joannis Evangelio post
resurrectionem dicatur ad Mariam Magdalenam: "Noli me tangere, nondum enim
ascendi ad Patrem meum" (Joan. 20. 17). Et rursum in Matthaeo
scriptum sit, quod ad vestigia Salvatoris mulieres corruerint (Matth. 28);
cum utique non sit idipsum tangere post resurrectionem pedes ejus, et non
tangere. Maria Magdalena ipsa est, a qua septem daemonia expulerat (Marc.
16); ut ubi abundaverat peccatum, superabundaret gratia (Rom. 5);
quae quia Dominum hortulanum putabat, et quasi cum homine loquebatur, et
quaerebat viventem cum mortuis, recte audivit, "Noli me tangere" (Joan.
20. 17). Et est sensus: Non mereris meis haerere vestigiis, nec adorare
quasi Dominum, nec ejus tenere pedes, quem non existimas surrexisse. Tibi enim
necdum ascendi ad Patrem meum. Caeterae vero mulieres, quae pedes tangunt,
Dominum confitentur, et merentur ejus haerere vestigiis, quem ad Patrem
ascendisse confidunt. Quanquam etiamsi eadem mulier diversis in Evangeliis et
tenuisse pedes, et non tenuisse referatur, facilis solutio sit, cum potuerit
corrigi primum quasi incredula, et postea non repelli, quasi ea quae errorem
confessione mutaverat, quod et de latronibus intelligi potest, cum alius
Evangelista utrumque blasphemasse, alius narret alterum esse confessum (Matth.
27; et Marc. 15).
5. Extrema schedula continebat, utrum post resurrectionem, quadraginta
diebus Dominus cum discipulus conversatus sit (Luc. 23); et nunquam
[fort. nunquid] alibi fuerit? an latenter ad coelum ascenderit, atque
descenderit, et nihilominus Apostolis suam praesentiam non negarit? Si Dominum
Dei Filium consideres, de quo sermo est, et illum esse qui loquitur:
"Nonne coelum et terram ego repleo, dicit Dominus" (Jerem. 23. 24),
et de quo alius Propheta testatur: "Coelum mihi thronus est, terra autem
scabellum pedum meorum" (Isai. 66. 1); et rursum alibi: "Qui
tenet coelum palmo et terram pugillo" (Ibid. 40. 12), de quo David
canit: "Quo ibo a spiritu tuo; et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in
coelum, tu ibi es; si descendero ad infernum, ades: Et si habitavero in
extremis maris; etenim ibi manus tua deducet me, et continebit me dextera tua"
(Ps. 138. 7. et seqq.), profecto non ambiges, etiam ante resurrectionem
sic in Dominico corpore habitasse Deum verbum, ut et in Patre esset, et coeli
circulum clauderet, atque in omnibus [al. hominibus] infusus esset et
circumfusus, id est, ut cuncta penetraret interior, et contineret exterior.
Stultum est igitur illius potentiam unius corpusculi parvitate finire [al. finiri],
quem non capit coelum: et tamen qui ubique erat, etiam in Filio hominis totus
erat. Divina quippe natura, et Dei sermo in partes secari non potest, nec locis
dividi: sed cum ubique sit, totus ubique est. Erat igitur uno eodemque tempore
et cum Apostolis quadraginta diebus, et cum Angelis, et in Patre, et in
extremis maris finibus erat; in omnibus locis versabatur: cum Thoma in India,
cum Petro Romae, cum Paulo in Illyrico, cum Tito in Creta, cum Andrea in
Achaia, cum singulis Apostolis et Apostolicis viris, in singulis cunctisque
regionibus. Quod autem dicitur quosdam deserere, vel non deserere, non naturae
illius terminus ponitur; sed eorum merita describuntur, apud quos esse, vel non
esse dignatur [al. dedignatur].
Epistola LX
(alias 3; scripta init. an. 396)
Ad Heliodorum
Epitaphium Nepotiani. Super Nepotiani Presbyteri morte, Heliodorum
ejus avunculum Altinensem Episcopum consolatur; ostenditque mortem non esse
timendam, quae a Christo devicta sit; tum multis propositis veterum ethnicorum
exemplis, Nepotiani laudes explicat, et demum ex eorum temporum calamitatibus
ad vitae contemptum hortatur.
1. Grandes materias ingenia parva non sufferunt [al. sustinent],
et in ipso conatu ultra vires ausa, succumbunt: quantoque majus fuerit, quod
dicendum est, tanto magis obruitur, qui magnitudinem rei verbis non potest
explicare. Nepotianus meus, tuus, noster, imo Christi, et quia Christi, idcirco
plus noster, reliquit senes, desiderii sui jaculo vulneratos, et intolerabili
dolore confectos [al. confecit]. Quem haeredem putavimus, funus tenemus.
Cui jam meum sudabit ingenium? cui litterulae placere gestient? Ubi est ille ἐργοδιώκτης
noster, et cygneo canore vox dulcior? Stupet animus, manus tremit, caligant
oculi, lingua balbutit. Quidquid dixero, quia ille non audit, mutum videtur.
Stylus ipse quasi sentiens [al. dissentiens], et cera subtristior, vel
rubigine, vel situ obducitur. Quotiescumque nitor in verba prorumpere, et super
tumulum ejus Epitaphii hujus flores spargere, toties lacrymis implentur oculi,
et renovato dolore, totus in funere sum. Moris quondam fuit, ut super cadavera
defunctorum in concione pro rostris laudes liberi dicerent, et instar lugubrium
carminum ad fletus, et gemitus audientium pectora concitarent. En rerum in
nobis ordo mutatus est, et in calamitatem nostram perdidit sua jura natura.
Quod exhibere senibus juvenis debuit, hoc juveni exhibemus senes.
2. Quid igitur faciam? Jungam tecum lacrymas? Sed Apostolus prohibet,
Christianorum mortuos, dormientes vocans (1. Thess. 4). Et Dominus in
Evangelio: "Non est," inquit, "mortua puella, sed dormit" (Marc.
5. 39, et Luc. 8. 52). Lazarus quoque quia dormierat, suscitatus est (Joan.
11). Laeter et gaudeam, quia "raptus est, ne malitia immutaret mentem
ejus," quia "placuerat Deo anima illius" (Sap. 4). Sed
invito et repugnanti per genas lacrymae fluunt, et inter praecepta virtutum,
resurrectionisque spem, credulam mentem, desiderii frangit affectus. O mors
quae fratres dividis, et amore sociatos, crudelis ac dura dissocias. Adduxit
urentem ventum Dominus de deserto ascendentem, qui siccavit venas tuas, et
desolavit fontem tuum (Osee 13. 15). Devorasti quidem Jonam, sed et in
utero tuo vivus fuit. Portasti quasi mortuum, ut tempestas mundi conquiesceret;
et Ninive nostra illius praeconio salvaretur. Ille ille te vicit: ille te
jugulavit, fugitivus Propheta, qui reliquit domum suam, dimisit haereditatem
suam, dedit dilectam animam suam in manibus quaerentium eum [al. eam].
Qui per Osee quondam tibi rigidus minabatur: "Ero mors tua, o mors: ero
morsus tuus, inferne" (Osee 13. 17). Illius morte, tu mortua es:
illius morte, nos vivimus. Devorasti, et devorata es. Dumque assumpti corporis
sollicitaris illecebra, et avidis faucibus praedam putas, interiora tua adunco
dente confossa sunt.
3. Gratias tibi, Christe Salvator, tua agimus creatura, quod tam
potentem adversarium nostrum dum occideris, occidisti. Quis ante te miserior
homine, qui aeternae mortis terrore prostratus, vivendi sensum ad hoc tantum
acceperat, ut periret? "Regnavit enim mors ab Adam usque ad Moysen, etiam
super eos, qui non peccaverunt, in similitudinem praevaricationis Adae" (Rom.
5. 14). Si Abraham, Isaac et Jacob in inferno, quis in coelorum regno? Si
amici tui sub poena offendentis Adam, et qui non peccaverant, alienis peccatis
tenebantur obnoxii, quid de his credendum est, qui dixerunt "in cordibus
suis, non est Deus?" Qui "corrupti et abominabiles facti sunt, in voluntatibus
suis?" Qui "declinaverunt, simul inutiles facti sunt; non est qui
faciat bonum, non est usque ad unum?" (Ps. 13. 1) Quod si Lazarus
videtur in sinu Abrahae, locoque refrigerii, quid simile infernus et regna
coelorum? ANTE CHRISTUM Abraham apud inferos: post Christum latro in paradiso.
Et idcirco in resurrectione ejus, multa dormientium corpora surrexerunt, et
visa sunt in coelesti Jerusalem. Tuncque impletum est illud elogium:
"Surge qui dormis, et elevare, et illuminabit te Christus" (Ephes.
5. 14). Joannes Baptista in eremo personat: "Poenitentiam agite:
appropinquavit enim regnum coelorum. A diebus enim Joannis Baptistae regnum
coelorum vim patitur, et violenti diripiunt illud" (Matth. 2. 3. et 11.
11). Flammea illa romphaea custos paradisi, et praesidentia foribus
Cherubim, Christi restincta et reserata sunt sanguine. Nec mirum hoc nobis in
resurrectione promitti, cum omnes qui in carne, non secundum carnem vivimus,
municipatum habeamus in coelo: et hic adhuc positis dicatur in terra:
"Regnum Dei intra vos est" (Luc. 17. 21).
4. Adde quod ante resurrectionem Christi, "notus" tantum
"in Judaea" erat "Deus: in Israel magnum nomen ejus" (Ps.
75). Et ipsi qui noverant eum, tamen ad inferos trahebantur. Ubi tunc
totius orbis homines, ab India usque ad Britanniam, a rigida Septentrionis
plaga, usque ad fervores Atlantici Oceani, tam innumerabiles populi, et
tantarum gentium multitudines?
Quam
variae linguis, habitu tam vestis, et armis
(Aeneid.
8).
Piscium ritu ac locustarum, et velut muscae et culices conterebantur: absque
notitia etenim Creatoris sui, omnis homo pecus est. Nunc vero passionem
Christi, et resurrectionem ejus, cunctarum gentium et voces et litterae sonant.
Taceo de Hebraeis, Graecis, et Latinis, quas nationes fidei suae in Crucis
titulo Dominus dedicavit. Immortalem animam et post dissolutionem corporis
subsistentem, quod Pythagoras somniavit, Democritus non credidit, in
consolationem damnationis suae Socrates disputavit in carcere, Indus, Persa,
Gothus, Aegyptius philosophantur. Bessorum feritas, et pellitorum turba
populorum, qui mortuorum quondam inferiis homines immolabant, stridorem suum in
dulce Crucis fregerunt melos, et totius mundi una vox Christus est.
5. Quid agimus, anima? quo nos vertimus? quid primum assumimus? quid
tacemus? Excideruntne tibi praecepta Rhetorum? et occupata luctu, oppressa
lacrymis, praepedita singultibus, dicendi ordinem non tenes? Ubi illud ab
infantia studium litterarum, et Anaxagorae, ac Telamonis semper laudata
sententia? Sciebam me genuisse mortalem. Legimus Crantorem, cujus volumen ad
confovendum dolorem suum, secutus est Cicero (Lib. de Consolat. qui
intercidit); Platonis, Diogenis, Clitomachi, Carneadis, Posidonii ad sedandos
luctus opuscula percurrimus, qui diversis aetatibus, diversorum luctum vel
libris, vel epistolis minuere sunt conati, ut etiam si nostrum areret ingenium,
de illorum posset fontibus irrigari. Proponunt innumerabiles viros, et maxime
Periclem et Xenophontem Socraticum, quorum alter amissis duobus filiis,
coronatus in concione disseruit: alter cum sacrificans filium in bello audisset
occisum, deposuisse coronam dicitur, et eamdem capiti reposuisse, postquam
fortiter in acie dimicantem reperit concidisse. Quid memorem Romanos duces,
quorum virtutibus quasi quibusdam stellis, Latinae micant historiae? Pulvillus
Capitolium dedicans, mortuum, ut nuntiabatur, subito filium, se jussit absente
sepeliri. L. Paulus septem diebus inter duorum exequias filiorum triumphans,
urbem ingressus est. Praetermitto Maximos, Catones, Gallos, Pisones, Brutos,
Scaevolas, Metellos, Scauros, Marios, Crassos, Marcellos, atque Aufidios,
quorum non minor in luctu quam in bellis virtus fuit, et quorum orbitates in
Consolationis libro Tullius explicavit, ne videar potius aliena quam nostra
quaesisse. Quanquam et haec in sugillationem nostri breviter dicta sint, si non
praestet fides quod exhibuit infidelitas.
6. Igitur ad nostra veniamus. Non plangam cum Jacob et David filios in
lege morientes; sed cum Christo in Evangelio recipiam resurgentes. JUDAEORUM
LUCTUS, Christianorum gaudium est. "Ad Vesperam demorabitur fletus, et ad
matutinum laetitia (Ps. 29. 6). Nox praecessit, dies autem
appropinquavit" (Rom. 13). Unde et Moyses moriens plangitur (Deut.
34), Jesus absque funere et lacrymis in monte sepelitur. Quidquid de
Scripturis super lamentatione dici potest, in eo libro quo Paulam Romae
consolati sumus, breviter explicavimus. Nunc nobis per aliam semitam ad eumdem
locum perveniendum est, ne videamur praetrita [al. praeterita] et
abolita quondam calcare vestigia.
7. Scimus quidem Nepotianum nostrum esse cum Christo, et Sanctorum
mixtum choris, quod hic nobiscum eminus rimabatur in terris, et aestimatione
quaerebat, ibi videntem cominus dicere: "Sicut audivimus, sic et vidimus,
in civitate Domini virtutum, in civitate Dei nostri" (Ps. 47. 9):
sed desiderium absentiae ejus ferre non possumus, non illius, sed nostram vicem
dolentes. Quanto ille felicior, tanto amplius nos in dolore, quod tali caremus
bono. Flebant et sorores Lazarum (Joan. 11), quem resurrecturum
noverant. Et ut veros hominis exprimeret affectus, ipse Salvator ploravit quem
resuscitaturus erat (Ibidem). Apostolus quoque ejus qui dixit:
"Cupio dissolvi et esse cum Christo" (Philip. 1. 23): et
alibi: "Mihi vivere Christus est, et morilucrum" (Ibid. v. 21),
gratias agit, quod Epaphras [al. Epaphroditus] de mortis sibi vicinia
redditus sit, ne haberet tristitiam super tristitiam (Philipp. 2), non
incredulitatis metu, sed desiderio caritatis. Quanto magis tu et avunculus et
Episcopus, hoc est, et in carne et in spiritu pater, doles abesse viscera tua,
et quasi a te divulsa suspiras? Sed obsecro, ut modum adhibeas in dolore, memor
illius sententiae: Ne quid nimis: obligatoque parumper vulnere, audias laudes
ejus, cujus semper virtute laetatus es; nec doleas, quod talem amiseris, sed
gaudeas quod talem habueris. Et sicut hi qui in brevi tabella terrarum situs
pingunt, ita in parvo isto volumine cernas adumbrata, non expressa signa virtutum:
suscipiasque a nobis non vires, sed voluntatem.
8. Praecepta Rhetorum. — Haec praecepta sunt Rhetorum, ut
majores ejus qui laudandus est, et eorum gesta altius repetantur, sicque ad
ipsum per gradus sermo perveniat: quo videlicet avitis paternisque virtutibus
illustrior fiat, et aut non degenerasse a bonis, aut mediocres ipse ornasse
videatur. Ego CARNIS bona, quae semper et ipse contempsit, in animae laudibus
non requiram: nec me jactabo de genere, id est, de alienis bonis, cum et
Abraham et Isaac sancti viri, Ismaelem, et Esau peccatores genuerint (Genes.
16. et 25). Et e regione, Jephte in in catalogo justorum, Apostoli voce
numeratus, de meretrice sit natus (Hebr. 11, Judic. 11).
"Anima," inquit, "quae peccaverit, ipsa morietur" (Ezech.
18. 4); ergo quae non peccaverit, ipsa vivet. Nec virtutes, nec vitia
parentum liberis imputantur. Ab eo tempore censemur, ex quo in Christo
renascimur. Paulus persecutor Ecclesiae, et mane lupus rapax, Benjamin (Genes.
49), ad vesperam dedit escam, Ananiae ovi submittens caput (Act. 9).
Igitur et Nepotianus noster, quasi infantulus vagiens, et rudis puer, subito
nobis, quasi de Jordane nascatur.
9. Alius forsitan scriberet, quod ob salutem illius, Orientem,
eremumque dimiseris; et me carissimum sodalem tuum, redeundi spe lactaveris, ut
primum, si fieri posset, sororem cum parvulo viduam; deinde, si consilium illa
respueret, saltem nepotem dulcissimum conservares. Hic est enim ille de quo
tibi quondam vaticinatus sum: licet parvulus ex collo pendeat nepos. Referret,
inquam, alius, quod in palatii militia, sub chlamyde et candenti lino, corpus
ejus cilicio tritum sit: quod stans ante saeculi potestates, lurida jejuniis
ora portaverit: quod adhuc sub alterius indumentis, alteri militaverit: et ad
hoc habuerit cingulum, ut viduis, pupillis, oppressis, miserisque subveniret.
Mihi non placent dilationes istae imperfectae servitutis Dei. Et centurionem
Cornelium, ut lego justum, statim audio baptizatum (Act. 10).
10. Verumtamen velut incunabula quaedam nascentis fidei comprobemus; ut
qui sub alienis signis devotus miles fuit, donandus laurea sit, postquam suo
regi coeperit militare. Baltheo posito habituque mutato, quidquid castrensis
peculii fuit, in pauperes erogavit. Legerat enim: "Qui vult perfectus
esse, vendat omnia quae habet, et det pauperibus, et sequatur me" (Matth.
19). Et iterum: "Non potestis duobus dominis servire, Deo, et
mamonae" (Matth. 6. 14). Excepta vili tunica, et operimento pari,
quo tecto tantum corpore, frigus excluderet, nihil sibi amplius reservavit. Cultus
ipse, provinciae morem sequens, nec munditiis, nec sordibus notabilis erat.
Cumque arderet quotidie, aut ad Egypti monasteria pergere, aut Mesopotamiae
invisere choros; vel certe insularum Dalmatiae, quae Altino tantum freto
distant, solitudines occupare: avunculum Pontificem deserere non audebat, tot
in illo cernens exempla virtutum, domique habens unde disceret. In uno atque
eodem et imitabatur Monachum, et Episcopum venerabatur. Non, ut plerisque
accidere solet, assiduitas familiaritatem, familiaritas contemptum illius
fecerat; sed ita eum colebat, quasi parentem, ita admirabatur, quasi quotidie
novum cerneret. Quid multa? Fit Clericus, et per solitos gradus Presbyter
ordinatur. Jesu bone, qui gemitus, qui ejulatus, quae cibi interdictio, quae
fuga oculorum omnium? Tum primum et solum avunculo iratus est. Querebatur se
ferre non posse, et juvenilem aetatem incongruam Sacerdotio causabatur.
Sed quanto plus repugnabat, tanto magis in se studia omnium concitabat, et
MEREBATUR negando, quod esse nolebat, eoque dignior erat, quo se clamabat
indignum. Vidimus Timotheum nostri temporis, et canos in sapientia, electumque
a Moyse Presbyterum, quem ipse sciret esse Presbyterum. Igitur Clericatum non
honorem intelligens, sed onus, primam curam habuit, ut humilitate superaret
invidiam, deinde ut nullam obscoeni in se rumoris fabulam daret; ut qui mordebantur
ad aetatem ejus, stuperent ad continentiam; subvenire pauperibus, visitare
languentes, provocare hospitio, lenire blanditiis, gaudere cum gaudentibus,
flere cum flentibus. Caecorum baculum, esurientium cibus, spes miserorum,
solamen lugentium fuit. Ita in singulis virtutibus eminebat, quasi caeteras non
haberet. Inter Presbyteros et coaequales, primus in opere, extremus in ordine.
Quidquid boni fecerat, ad avunculum referebat. Si quid forte aliter evenerat
quam putarat, illum nescire, se errasse dicebat. In publico Episcopum, domi
patrem noverat: gravitatem morum, hilaritate frontis temperabat. Gaudium in
risu, non cachinnum intelligeres. Virgines et viduas Christi honorare ut
matres, hortari ut sorores, cum omni castitate. Jam vero postquam domum se
contulerat, et relicto foris Clerico, duritiae se tradiderat Monachorum, creber
in orationibus, vigilans in precando, lacrymas Deo non hominibus offerebat;
jejunia in aurigae modum pro lassitudine et viribus corporis moderabatur.
Mensae avunculi intererat, et sic apposita quaeque libabat, ut et
superstitionem fugeret, et continentiam servaret. Sermo ejus per omne convivium
de Scripturis aliquid proponere, libenter audire, respondere verecunde, recta
suscipere, prava non acriter confutare, disputantem contra se magis docere,
quam vincere. Et ingenuo pudore, qui ornabat aetatem, quid cujus esset,
simpliciter confiteri; atque in hunc modum eruditionis gloriam declinando, eruditissimus
habebatur. Illud, aiebat, Tertulliani, istud Cypriani: hoc Lactantii, illud
Hilarii est. Sic Minutius Felix, ita Victorinus, in hunc modum est locutus
Arnobius. Me quoque, quia pro sodalitate avunculi diligebat, interdum
proferebat in medium. Lectioneque assidua, et meditatione diuturna, pectus suum
bibliothecam fecerat Christi.
11. Quoties ille transmarinis Epistolis deprecatus est, ut aliquid ad
se scriberem? quoties nocturnum de Evangelio petitorem, et interpellatricem
duri judicis mihi viduam exhibuit? (Luc. 15. 5) Cumque ego silentio
magis quam litteris denegarem, et pudore reticentis, pudorem suffunderem
postulantis, avunculum mihi opposuit precatorem, qui et liberius pro alio
peteret, et pro reverentia Sacerdotii facilius impetraret. Feci ergo quod
voluit, et brevi libello, amicitias nostras aeternae memoriae consecravi. Quo
suscepto, Croesi opes, et Darii divitias se vicisse jactabat. Illum oculis,
illum manibus, illum sinu, illum ore tenebat. Cumque in stratu frequenter
evolveret, saepe super pectus soporati, dulcis pagina decidebat. Si vero
peregrinorum, si amicorum quispiam venerat, laetabatur nostro super se
testimonio. Et quidquid minus in opusculo erat, distinctione moderata, et
pronuntiationis varietate pensabat; ut in recitando illo, ipse vel placere
quotidie, vel displicere videretur. Unde hic fervor, nisi ex amore Dei? unde
legis Christi indefessa meditatio, nisi ex desiderio ejus qui legem dedit? Alii
nummum addant nummo, et marsupium suffocantes, matronarum opes venentur obsequiis:
sint ditiores Monachi, quam fuerant saeculares: possideant opes sub Christo
paupere, quas sub locuplete diabolo non habuerant: et suspiret eos Ecclesia
divites, quos tenuit mundus ante mendicos. Nepotianus noster aurum calcans,
schedulas consectatur. Sed sicut sui in carne contemptor est, et paupertate
incedit ornatior; ita totum Ecclesiae investigat ornatum.
12. Ad comparationem quidem superiorum, modica sunt quae dicturi sumus,
sed et in parvis idem animus ostenditur. Ut enim Creatorem non in coelo tantum
miramur, et terra, sole, oceano, elephantis, camelis, equis, bobus, pardis,
ursis, leonibus; sed et in minutis quoque animalibus, formica, culice, muscis,
vermiculis, et istiusmodi genere, quorum magis corpora scimus quam nomina,
eamdemque in cunctis veneramur solertiam: ita mens Christo dedita, aeque et in
majoribus, et in minoribus intenta est, sciens etiam pro otioso verbo reddendam
esse rationem. Erat ergo sollicitus, si niteret altare, si parietes absque
fuligine, si pavimenta tersa, si janitor creber in porta, vela semper in
ostiis, si sacrarium mundum, si vasa luculenta [al. lucentia): et in
omnes caeremonias pia sollicitudo disposita, non minus, non majus negligebat
officium. Ubicumque eum in Ecclesia quaereres, invenires. Nobilem virum Qu.
Fabium miratur Antiquitas, qui etiam Romanae scriptor historiae est; sed magis
ex pictura quam ex litteris nomen invenit: et Beseleel nostrum plenum sapientia
et spiritu Dei, Scriptura testatur. Hyram quoque filium mulieris Tyriae, quod
alter tabernaculi, alter Templi supellectilem fabricati sint (Exod. 31; et
3. Reg. 5). Quomodo enim laetae segetes, et uberes agri, interdum culmis,
aristisque luxuriant (Ex Virgil Georg. 1): ITA PRAECLARA ingenia, et
mens plena virtutibus, in variarum artium redundat elegantiam. Unde et apud
Graecos Philosophus ille laudatur, qui omne quo uteretur usque ad pallium et
annulum, manu sua factum gloriatus est. Hoc idem possumus et de isto dicere,
qui bisilicas Ecclesiae, et Martyrum Conciliabula, diversis floribus, et
arborum comis, vitiumque pampinis adumbrarit: ut quidquid placebat in Ecclesia,
tam dispositione, quam visu, Presbyteri laborem et studium testaretur.
13. Macte virtute, cujus talia principia, qualis finis erit? O
miserabilis humana conditio, et sine Christo vanum omne quod vivimus! Quid te
subtrahis? quid tergiversaris, oratio: quasi enim mortem illius differre
possimus, et vitam facere longiorem, sic timemus ad ultimum pervenire.
"Omnis caro foenum, et omnis gloria ejus quasi flos foeni" (Isai.
40. 6). Ubi nunc decora illa facies, ubi totius corporis dignitas, quo
veluti pulchro indumento, pulchritudo animae vestiebatur? Marcescebat, proh
dolor, flante austro lilium, et purpura violae in pallorem sensim migrabat.
Cumque febribus aestuaret, et venarum fontes hauriret calor, lasso anhelitu
tristem avunculum consolabatur. Laetus erat vultus, et universis circa
plorantibus, solus ipse ridebat. Projicere pallium, manus extendere, videre
quod alii non videbant, et quasi in occursum se erigens, salutare venientes:
intelligeres illum non emori, sed emigrare, et mutare amicos, non relinquere.
Volvuntur per ora lacrymae, et obfirmato animo, non queo dolorem dissimulare
quem patior. Quis crederet in tali illum tempore nostrae necessitudinis recordari,
et luctante anima, studiorum scire dulcedinem? Apprehensa avunculi manu, hanc,
inquit, tunicam, qua utebar in ministerio Christi, mitte dilectissimo mihi,
aetate patri, fratri collegio, et quidquid a te nepoti debebatur affectus, in
illum transfer, quem mecum pariter diligebas. Atque in talia verba defecit,
avunculi manum, mei recordatione contrectans.
14. Scio, quod nolueris amorem in te civium sic probare, et affectum
patriae magis quaesisse in prosperis. Sed hujuscemodi officium in bonis
juncundius est, in malis gratius. Tota hunc civitas, tota planxit Italia.
Corpus terra suscepit, anima Christo reddita est. Tu nepotem quaerebas,
Ecclesia Sacerdotem. Praecessit te successor tuus. Quod tu eras, ille post te
judicio omnium merebatur. Atque ita ex una domo duplex Pontificatus egressa est
dignitas, dum in altero gratulatio est, quod tenuerit: in altero moeror, quod
raptus sit, ne teneret. Platonis (In Phaedone) sententia est, Omnem
sapientium vitam, meditationem esse mortis. Laudant hoc Philosophi, et in coelum
usque ferunt. Sed multo fortius Apostolus: Quotidie, inquit, morior
per gloriam vestram (1. Cor. 15. 31). Aliud est enim conari, aliud
agere: aliud vivere moriturum, aliud mori victurum. Ille moriturus est ex
gloria; iste moritur semper ad gloriam. Debemus igitur et nos animo
praemeditari, quod aliquando futuri sumus: et quod velimus, nolimus, abesse
longius non potest. Nam si nongentos vitae excederemus annos, ut ante Diluvium
vivebat humanum genus, et Mathusalem nobis tempora donarentur: tamen nihil esset
praeterita longitudo, quae esse desiisset. Etenim inter eum qui decem vixit
annos, et illum qui mille, postquam idem vitae finis advenerit, et
irrecusabilis mortis necessitas, transactum omne tantumdem est: nisi quod senex
magis onustus peccatorum fasce proficiscitur.
Optima
quaeque dies miseris mortalibus aevi
Prima
fugit, subeunt morbi, tritisque senectus,
Et
labor, et durae rapit inclementia mortis.
(Virgil.
lib. 3. Georg.)
Naevius Poeta: Pati, inquit, necesse est multa mortalem mala.
Unde et Niobem, quia multum fleverit, in lapidem et diversas bestias commutatam
finxit Antiquitas. Et Hesiodus natales hominum plangens, gaudet in funere:
prudenterque Ennius.
Plebes,
ait, in hoc Regei antestat loco: licet
Lacrymare
plebei, Regei honeste non licet.
Ut Regi, sic Episcopo, imo minus Episcopo quam Regi. Ille enim nolentibus
praeest, hic volentibus: ille terrore subjicit, hic servitute dominatur: ille
corpora custodit ad mortem, hic animas servat ad vitam. In te oculi omnium
diriguntur, domus tua, et conversatio, quasi in specula constituta, magistra
est publicae disciplinae. Quidquid feceris, id sibi omnes faciendum putant.
Cave ne committas, quod aut qui reprehendere volunt, digne lacerasse videantur:
aut qui imitari, cogantur delinquere. Vince quantum potes, imo etiam plus quam
potes, mollitiem animi tui, et ubertim fluentes lacrymas reprime, ne grandis
pietas in nepotem, apud incredulas mentes desperatio putetur in Deum.
Desiderandus est tibi quasi absens, non quasi mortuus: ut illum exspectare, non
amisisse videaris.
15. Verum quid ago, medens dolori quem jam reor, et tempore et ratione
sedatum, ac non potius replico tibi vicinas Regum miserias, et nostri temporis
calamitates, ut non tam plangendus sit, qui hac luce [al. vice]
caruerit, quam gratulandum ei, qui de tantis malis evaserit? Constantius
Arianae fautor haereseos, dum contra inimicum paratur, et concitus fertur ad
pugnam, in Mopsi viculo moriens, magno dolore hosti reliquit imperium. Julianus
proditor animae suae, et Christiani jugulator exercitus, Christum sensit in
Media, quem primum in Gallia denegarat; dumque Romanos propagare vult fines,
perdidit propagatos. Jovianus [al. Jovinianus] gustatis tantum regalibus
bonis, foetore prunarum suffocatus interiit: ostendens omnibus, quid sit humana
potentia. Valentinianus vastato genitali solo, et inultam patriam derelinquens,
vomitu sanguinis extinctus est. Hujus germanus Valens Gothico bello victus in
Thracia, eumdem locum et mortis habuit, et sepulcri. Gratianus ab exercitu suo
proditus, et obviis ab urbibus non receptus, ludibrio hosti fuit, cruentaeque
manus vestigia parietes tui, Lugdune, testantur. Adolescens Valentinianus et
pene puer, post fugam, post exilia, post recuperatum multo sanguine imperium,
haud procul ab urbe fraternae mortis conscia, necatus est: et cadaver exanime
suspendio infamatum. Quid loquar Maximo, Eugenio, qui utique dum rerum
potirentur, terrori gentibus erant? Omnes capti steterunt ante ora victorum, et
(quod potentissimis quondam miserrimum est) prius ignominia servitutis, quam
hostili mucrone confossi sunt.
16. Dicat aliquis: Regum talis conditio est, feriuntque summos
Fulgura montes (Hor. l. 2. Od. X). Ad privatas veniam dignitates,
nec de his loquar qui biennium excedunt; atque, ut caeteros praetermittam,
sufficit nobis trium nuper Consularium diversos exitus scribere. Abundantius
egens Pityunte exulat. Ruffini caput pilo Constantinopolim gestatum est, et
abscissa manus dextra ad dedecus insatiabilis avaritiae, ostiatim stipem
mendicavit. Timasius praecipitatus repente de altissimo dignitatis gradu,
evasisse se putat, quod Assae vivit inglorius. Non calamitates miserorum, sed
fragilem humanae conditionis narro statum. Horret animus temporum nostrorum
ruinas persequi. Viginti et eo amplius anni sunt, quod inter Constantinopolim,
et alpes Julias, quotidie Romanus sanguis effunditur. Scythiam, Thraciam,
Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessaliam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque
Pannonias Gothus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Wandali, Marcomanni vastant,
trahunt, rapiunt. Quot matronae, quot virgines Dei, et ingenua nobiliaque
corpora, his belluis fuere ludibrio? Capti Episcopi, interfecti Presbyteri, et
diversorum officia Clericorum. Subversae Ecclesiae, ad altaria Christi
stabulati equi, Martyrum effossae reliquiae: ubique Luctus, ubique
gemitus [pavor], et plurima mortis imago (Ex Virg. Aeneid. 2).
Romanus orbis ruit, et tamen cervix nostra erecta non flectitur. Quid putas
nunc animi habere Corinthios, Athenienses, Lacedaemonios, Arcadas, cunctamque
Graeciam, quibus imperant Barbari? Et certe paucas urbes nominavi, in quibus
olim fuere regna non modica. Immunis ab his malis videbatur Oriens, et tantum
nuntiis consternatus. Ecce tibi anno praeterito ex ultimis Caucasi rupibus
immissi in nos, non jam Arabiae, sed Septentrionis lupi, tantas brevi
provincias percurrerunt. Quot monasteria capta? quantae fluviorum aquae humano
cruore mutatae sunt? Obsessa Antiochia, et urbes reliquae, quas Halis. Cydnus,
Orontes, Euphratesque praeterfluunt. Tracti greges captivorum: Arabia,
Phoenice, Palaestina, Aegyptus timore captivae. "Non mihi si linguae
centum sint, oraque centum,
Ferrea
vox, . . . . . . . . . . .
"Omnia
poenarum percurrere nomina possim"
(Virgil.
6. Aeneid.).
Neque enim historiam proposui scribere, sed nostras breviter flere miserias.
Alioquin ad haec merito explicanda, et Thucydides, et Sallustius muti sint [al.
sunt].
17. Felix Nepotianus, qui haec non videt: felix qui ista non audit. Nos
miseri, qui aut patimur, aut patientes fratres nostros tanta perspicimus; et
tamen vivere volumus, eosque qui his carent, flendos potius quam beatos
putamus. OLIM OFFENSUM sentimus, nec placamus Deum. Nostris peccatis Barbari
fortes sunt. Nostris vitiis Romanus superatur exercitus: et quasi non haec
sufficerent cladibus, plus pene bella civilia, quam hostilis mucro consumpsit.
Miseri Israelitae, ad quorum comparationem Nabuchodonosor servus Dei scribitur
[al. dicitur] (Jerem. 25. 9). Infelices nos, qui tantum
displicemus Deo, ut per rabiem Barbarorum, illius in nos ira desaeviat.
Ezechias egit poenitentiam, et centum octoginta quinque millia Assyriorum ab
uno Angelo, una nocte deleta sunt (4. Reg. 19. 25). Josaphat laudes
Domini concinebat, et Dominus pro laudante superabat (2. Paralip. 26. 21).
Moyses contra Amalec, non gladio, sed oratione pugnavit (Exod. 17. 11).
Si ERIGI volumus, prosternamur. Proh pudor, et stolida usque ad incredulitatem
mens: Romanus exercitus, victor orbis et dominus, ab his vincitur, hos pavet,
horum terretur aspectu, qui ingredi non valent, qui si terram tetigerint, se
mortuos arbitrantur. Et non intelligimus Prophetarum voces: "Fugient mille
uno persequente? (Isai. 30. 17) Nec amputamus causas morbi, ut morbus
pariter auferatur: statimque cernamus sagittas pilis, tiaras galeis, caballos
equis cedere.
18. Excessimus consolandi modum, et dum unius mortem flere prohibemus,
totius orbis mortuos planximus. Xerses ille rex potentissimus, qui subvertit
montes; maria constravit, cum de sublimi loco infinitam hominum multitudinem,
et innumerabilem vidisset exercitum, flesse dicitur, quod post centum annos
nullus eorum, quos tunc cernebat, superfuturus esset. O si possemus in talem
ascendere speculam, de qua universam terram sub nostris pedibus cerneremus; jam
tibi ostenderem totius orbis ruinas, gentes gentibus, et regnis regna collisa;
alios torqueri, alios necari, alios absorberi [al. obrui] fluctibus,
alios ad servitutem trahi: hic nuptias, ibi planctum: illos nasci, istos mori:
alios affluere divitiis [al. delictis], alios mendicare: et non Xerxis
tantum exercitum, sed totius mundi homines, qui nunc vivunt, in brevi spatio
defuturos. Vincitur sermo rei magnitudine, et minus est omne quod dicimus.
19. Redeamus igitur ad nos, et quasi e coelo descendentes, paulisper
nostra videamus. Sentisne, obsecro te, quando infans, quando puer, quando
juvenis, quando robustae aetatis, quando senex factus sis? Quotidie morimur, quotidie
commutamur, et tamen aeternos nos esse credimus. Hoc ipsum quod dicto, quod
scribitur, quod relego, quod emendo, de vita mea tollitur. Quot puncta notarii,
tot meorum damna sunt temporum. Scribimus atque rescribimus, transeunt mare
epistolae, et findente sulcum [al. solum, f. salum] carina, per
singulos fluctus aetatis nostrae momenta minuuntur. Solum habemus lucri, quod
Christi nobis amore sociamur. "Caritas patiens est, benigna est: caritas
non zelatur, non agit perperam, non inflatur, omnia sustinet, omnia credit,
omnia sperat, omnia patitur: Caritas nunquam excidit." Haec semper vivit
in pectore; ob hanc Nepotianus noster absens, praesens est, et per tanta
terrarum spatia divisos, utraque complectitur manu. Habemus mutuae obsidem
caritatis. Jungamur spiritu, stringamur affectu, et fortitudinem mentis, quam
beatus Papa Chromatius ostendit in dormitione germani (Eusebii fratris sui),
nos imitemur in filio. Illum nostra pagella decantet, illum cunctae [al. nostrae]
litterae sonent. Quem corpore non valemus, recordatione teneamus. Et cum quo
loqui non possumus, de eo loqui nunquam desinamus.
Epistola LXI
(alias 75; scripta eodem an. 396)
Ad Vigilantium
Vigilantium, qui in Occidentem regressus Hieronymianum nomen, et illius
amicos infamabat, reprehendit: et hortatur ut aliquando resipiscat, ac desinat
calumniari; blasphemias ejus in fine acriter coarguens.
1. Justum quidem fuerat, nequaquam tibi litteris satisfacere, qui tuis
auribus non credidisti: neque enim schedulae poteris acquiescere, qui vivo
sermoni non accommodasti fidem. Sed quia Christus perfectae nobis humilitatis
exemplar in se tribuit, dans osculum proditori, et latronis poenitentiam in
patibulo suscipiens, eadem absenti significo, quae prasenti quoque locutus sum,
me ita Origenem legisse vel legere, ut Apollinarium [al. Apollinarem],
vel caeteros Tractatores, quorum, in quibusdam, libros Ecclesia non recipit.
Non quo omnia dicam esse damnanda, quae in illorum voluminibus continentur: sed
quod quaedam reprehendenda confitear. Verum quia operis mei est et studii,
multos legere, ut ex plurimis diversos flores carpam, non tam probaturus omnia,
quam quae bona sunt electurus, assumo multos in manus meas, ut a multis multa
cognoscam, secundum illud quod scriptum est: Omnia legentes: quae
bona sunt retinentes (1. Thess. 5. 21). Unde satis miror te voluisse
Origenis mihi objicere dogmata, cujus in plerisque errorem usque ad hanc
aetatem penitus ignoras. Egone haereticus? et cur me, quaeso haeretici non
amant? Tu orthodoxus? qui etiam contra sententiam tuam, et linguam alia
praedicantem, aut invitus subscripsisti, et praevaricator es: aut volens, et
haereticus. Dimisisti Aegyptum, cunctas provincias reliquisti, in quibus sectam
tuam libera plerique fronte defendunt: et elegisti me ad insectandum; qui omnia
contra Ecclesiam dogmata reprehendo, et publica voce condemno.
2. Origenis errores. — Origenes haereticus: quid a me, qui illum
in plerisque haereticum non nego? Erravit de resurrectione corporis [al. corporum];
erravit de animarum statu, de diaboli poenitentia: et quod his majus est,
Filium Dei, et Spiritum Sanctum in Commentariis Isaiae, Seraphim esse testatus
est. Si errasse non dicerem eum, et haec quotidie non anathematizarem, essem
erroris illius socius. Neque enim ita debemus bona ejus recipere, ut mala
quoque suscipere cogamur. At idem et Scripturas in multis bene interpretatus
est, et Prophetarum obscura disseruit: et tam novi quam veteris Testamenti
revelavit maxima sacramenta. Si igitur quae bona sunt, transtuli, et mala vel
amputavi, vel correxi, vel tacui; arguendus sum cur per me Latini bona ejus
habeant, et mala ignorent? Si hoc crimen est, arguatur Confessor Hilarius qui
Psalmorum interpretationem, et Homilias in Job ex libris ejus, id est, ex
Graeco in latinum transtulit. Sit in culpa ejusdem confessionis Vercellensis
Eusebius, qui omnium Psalmorum Commentarios haeretici hominis (Eusebii
Caesariensis) vertit in nostrum eloquium: licet haeretica praetermittens,
optima quaeque transtulerit. Taceo de Victorino Petabionensi, et caeteris, qui
Origenem in explanatione duntaxat Scripturarum secuti sunt, et expresserunt: ne
non tam me defendere, quam socios criminis videar quaerere. Ad teipsum veniam:
cur tractatus ejus in Job descriptos habes? In quibus contra diabolum, et de
stellis coeloque disputans, quaedam locutus est, quae Ecclesia non recipit?
Tibi soli licet τῷ
σοφωτάτῳ
κρανίῳ de cunctis et Graecis et Latinis
Tractatoribus ferre sententiam? et quasi censoria virgula, alios ejicere de
bibliothecis, alios recipere: et cum tibi placuerit, me vel Catholicum, vel
Haereticum pronuntiare: nobis non licet perversa respuere, et damnare quod
saepe damnavimus? Lege ad Ephesios libros, lege caetera opuscula mea, maxime in
Ecclesiasten Commentarios: et liquido pervidebis, me ab adolescentia nunquam alicujus
auctoritate deterritum, acquievisse haereticae pravitati.
3. Non parum est scire quod nescias: prudentis hominis est nosse
mensuram suam, nec zelo diaboli concitatum, imperitiae suae cunctum orbem
testem facere. Scilicet et gloriari cupis, et in patria tua jactitas, me non
potuisse respondere eloquentiae tuae, et acumen in te Chrysippi formidasse.
Christiana verecundia teneor, et cellulae meae latebras nolo mordaci sermone
reserare. Alioqui proferrem πᾶσαν
τὴν ἀριστείαν
σοῦ καὶ
τροπαιοφορίαν.
Sed haec aliis: aut loquenda, aut ridenda dimitto. Ego [al. Ergo] quasi
Christianus cum Christiano loquens, obsecro te, frater, ne plus velis sapere,
quam sapis: ne vel innocentiam, vel simplicitatem tuam, vel certe ea quae taceo,
et te non intelligente, caeteri intelligunt, stylo proferas, et ineptiarum
tuarum cunctis cachinnum praebeas. Aliud a parva aetate didicisti: aliis
assuetus es disciplinis. Non est ejusdem hominis, et aureos nummos, et
Scripturas probare, et degustare vina, et Prophetas, vel Apostolos intelligere.
Me laceras: sanctum fratrem Oceanum in culpam haereseos vocas: Presbyterorum
tibi Vincentii et Pauliniani, et fratris Eusebii judicium displicet. Solus es
Cato Romani generis disertissimus, qui testimonio tuo et prudentiae velis
credi. Recordare, quaeso, illius diei quando me de Resurrectione, et veritate
corporis praedicante, ex latere subsultabas, et plaudebas manu, et applodebas
pedem, et orthodoxum conclamabas. Postquam navigare coepisti, et ad intimum cerebrum
tuum sentinae putredo pervenit, tunc nos haereticos recordatus es. Quid tibi
faciam? Credidi sancti Presbyteri Paulini epistolis, et illius super nomine tuo
non putavi errare judicium. Et licet statim accepta epistola ἀσυμάρτητον
sermonem tuum intelligerem: tamen rusticitatem et simplicitatem magis in te
arbitrabar, quam vecordiam. Nec reprehendo sanctum virum; maluit enim apud me
dissimulare quod noverat, quam portitorem clientulum suis litteris accusare.
Sed memetipsum arguo, qui alterius potius acquievi, quam meo judicio: et oculis
aliud cernentibus, aliud schedulae credidi quam videbam.
4. Carpit lepide imperitiam Vigilantii. — Quamobrem desine me
lacessere, et voluminibus tuis obruere. Parce saltem nummis tuis, quibus
notarios librariosque conducens, eisdem et scriptoribus uteris et fautoribus:
qui te ideo forsitan laudant, ut lucrum in scribendo [al. scribendis]
faciant. Si libet exercere ingenium, trade te Grammaticis atque Rhetoribus,
disce Dialecticam, sectis instruere Philosophorum: ut cum omnia didiceris,
saltem tunc tacere incipias. Quanquam stulte faciam, magistro cunctorum
magistros quaerere, et ei modum imponere [al. ponere], qui loqui nescit,
et tacere non potest. Verum est illud apud Graecos proverbium, ὄνῳλύρα.
Ego reor, et nomen tibi κατ'
ἀντίφρασιν impositum.
Nam tota mente dormitas, et profundissimo non tam somno stertis, quam lethargo.
Inter caeteras quippe blasphemias, quas ore sacrilego protulisti, ausus es
dicere, Montem de quo abscissus est in Daniele lapis sine manibus (Daniel. 2),
esse diabolum; et lapidem Christum, qui quia assumpsit corpus ex Adam, qui
diabolo ante per vitia cohaeserat, natum esse de Virgine: ut a monte, hoc est,
a diabolo hominem separaret. O praecidendam linguam, ac per partes et frusta
lacerandam. Quisquam ne Christianus Deum Patrem omnipotentem in persona diaboli
interpretatur, et tanto piaculo totius orbis aures maculat? Si interpretationem
tuam [al. istam], quisquam non dicam Catholicorum, sed haereticorum,
sive Gentilium unquam recepit, pium sit quod locutus es. Sin autem tantum nefas
nunquam audivit Christi Ecclesia: et per tuum primum os, ipse se montem
interpretatus est, qui dixerat: "Ero similis Altissimo;" age
poenitentiam, in sacco versare et cinere: et tantum scelus jugibus absterge lacrymis:
si tamen [al. tandem] tibi dimittatur haec impietas; et juxta errorem
Origenis tunc veniam consequaris, quando consecuturus est et diabolus, qui
nunquam plus quam per os tuum deprehenditur blasphemasse. Meam injuriam
patienter tuli. Impietatem contra Deum ferre non potui. Unde et visus sum
mordacius in extremo quam postepistolae scribere, quam promiseram: quam priorem
poenitentiam, qua a me veniam deprecatus es, iterum commisisse unde agas
poenitentiam, stolidissimum sit. Tribuat tibi Christus, ut audias, et taceas:
ut intelligas, et sic loquaris.
Epistola LXII
(alias 7; script. an. 396. vel sequenti)
Ad Tranquillinum
Tranquillinum amicum docet, quatenus amplectendus, ac legendus Origenes
sit.
1. Majora spiritus vincula esse quam corporum, si olim ambigebamus,
nunc probavimus: dum et mihi sanctitas tua haeret animo, et ego tibi Christi
amore conjungor. Vere enim et simpliciter candidissimo pectori tuoloquor, ipsa
schedula et muti apices litterarum inspirant in nos tuae mentis affectum.
2. Oceanus Origenistis repugnabat. — Quod dicis, Origenis multos
errore deceptos, et sanctum filium meum Oceanum illorum insaniae repugnare, et
doleo simul et gaudeo: dum aut supplantati sunt simplices: aut ab erudito viro
errantibus subvenitur. Et quia meae parvitatis quaeris sententiam: utrum
secundum fratrem Faustinum penitus respuendus sit, an secundum quosdam legendus
ex parte: ego Origenem propter eruditionem sic interdum legendum arbitror,
quomodo Tertullianum, Novatum, Arnobium, Apollinarium, et nonnullos
Ecclesiasticos Scriptores Graecos pariter et Latinos: ut bona eorum eligamus,
vitemusque contraria, juxta Apostolum dicentem: "Omnia probate, quod bonum
est, tenete" (1 Thess. 5). Caeterum qui vel in amorem ejus nimium,
vel in odium stomachi sui pravitate ducuntur, videntur mihi illi maledicto
Prophetico subjacere: "Vae his, qui dicunt bonum malum, et malum bonum:
qui faciunt amarum dulce, et dulce amarum (Isai. 5). Nec enim propter
doctrinam ejus, prava suscipienda sunt dogmata: nec propter dogmatum
pravitatem, si quos Commentarios in Scripturas sanctas utiles edidit, penitus
respuendi sunt. Quod si contentiosum inter se amatores ejus et obtrectatores
funem duxerint: ut nihil medium appetant, nec servent modum: sed totum aut
probent, aut improbent; libentius piam rusticitatem, quam doctam blasphemiam
eligam. Sanctus frater Tatianus Diaconus te impendio resalutat.
Epistola LXIII
(alias 68; Script. circ. an. 397)
Ad Theophilum
Significat, respondens Theophilo, nihil sibi esse antiquius quam Christi
jura servare, gratias agens interim de commonitione circa Canones
Ecclesiasticos; nec probans quod ille remissius ageret in causa Origenistarum.
BEATISSIMO PAPAE THEOPHILO HIERONYMUS.
1. Meminit Beatitudo tua, quod eo tempore quo nobiscum tacebas, nunquam
ab officiis meus sermo cessaverit: nec consideraverim, quid tu pro
dispensatione tunc faceres; sed quid me facere conveniret. Et nunc sumptis
Dignationis tuae epistolis, fructum aliquem coepisse me video Evangelicae
lectionis. Si enim duri judicis sententiam creba mulieris inflexit petitio (Luc.
18. 15), quanto magis paterna viscera interpellatione sedula molliuntur?
2. Quod de Canonibus Ecclesiasticis mones, gratias agimus; "Quem
enim diligit Dominus, corripit; et flagellat omnem filium, quem recipit (Hebr.
12. 6). Sed tamen scito nobis nihil esse antiquius, quam Christi jura
servare, nec Patrum transferre (al. transire) terminos, semperque
meminisse Romanam fidem, Apostolico ore laudatam, cujus se esse participem
Alexandrina Ecclesia gloriatur.
3. Super nefaria haeresi (Origeniana), quod multam patientiam geris: et
putas Ecclesiae visceribus incubantes tua posse corrigi lenitate, multis
Sanctis displicet: NE DUM PAUCORUM poenitentiam praestolaris, nutrias audaciam
perditorum, et factio robustior fiat. Vale in Christo.
Epistola LXIV
(alias 128; scripta an. 397. vel superiori)
Ad Fabiolam
De Veste Sacerdotali. Fabiolae (quae Bethleem se contulerat, illic
cum Paula et Eustochio victura, sed ingruentibus barbaris coacta est subito
reverti Romam) explicat quid habeat mysterii vestitus Sacerdotum ac Levitarum,
additque velut auctarium de ritu caeremoniisque sacrorum, deque vasis Templi.
Invitat autem illam verecunde, ut quandoquidem pacata jam esset Bethleemitica
regio, redeat ad pristinum contubernium.
1. Usque hodie in lectione veteris Testamenti super faciem Moysi
velamen positum est. Loquitur glorificato vultu, et populus loquentis gloriam
ferre non sustinet (Exod. 34). Cum autem conversi fuerimus ad Dominum,
auferetur (al. aufertur) velamen: occidens littera moritur, vivificans
spiritus suscitatur. Dominus enim spiritus est, et lex spiritalis. Unde et
David orabat in psalmo, "Revela oculos meos: et considerabo mirabilia de
lege tua (Ps. 118. 18). Numquid de bobus cura est Deo?" (1. Cor.
9. 10.) Utique non. Multo magis de jecore bovis, arietis, et hircorum, et
armo dextero, pectore, et ventre, quo stercora digeruntur; quorum duo in esum
accipiunt sacerdotes: tertium Phinees meretur in praemium. De victimis
salutaribus, adeps quo pectus obvolvitur, et pinnula jecoris offeruntur super
altare: ipsum vero pectus et brachium dextrum dantur Aaron et filiis ejus
legitimum sempiternum a filiis Israel (Levit. 7). Sensus in corde est,
habitaculum cordis in pectore. Quaeritur ubi sit animae principale. Plato in
cerebro: Christus monstrat in corde: "Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum
videbunt. Et, De corde, procedunt cogitationes malae. Et, Quid cogitatis nequam
in cordibus vestris" (Matth. 5. 8. et 15. 18. et 9. 4). Voluptas et
concupiscentia, juxta eos qui de physicis disputant, consistit in jecore. Hujus
pinnulam in diversa volitantem, et per oculorum fenestras erumpentem foras,
offerunt sacerdotes Deo: ut postquam opere dixerint Deo, "holocaustum tuum
pingue fiat" (Psal. 19): et concupiscentiam, libidinis seminarium, igne
Spiritus concremaverint, mereantur accipere praemium, pectus et brachium. In
pectore, mundas cogitationes, legis notitiam, dogmatum veritatem: in brachio
bona opera et pugnam contra diabolum et armatam manum: ut quod mente
conceperint, exemplo probent. Jesus enim "coepit facere et docere" (Act.
1). Ipsum quoque pectusculum appellatur ἐπίθεμα,
id est, additamentum, sive praecipuum, et egregium:
THENUPHA quippe hoc magis sonat. Ex quo intelligimus juxta illud Malachiae:
"Labia sacerdotis custodiunt scientiam, et legem requirunt ex ore
ejus" (Malach. 1. 7): praecipuam debere esse in sacerdotibus legis
doctrinaeque notitiam: et additamento gratiae spiritualis, talem virum
institui, qui possit contradicentibus resistere (Tit. 1), et nihil in se
sinistri habere operis, quod ducat ad tartarum: sed dextrum brachium et
separatum, UT OPERA sacerdotis comparatione virtutum ejus, a cunctis hominibus
separata sint. Haec de victimis, et de his quae offeruntur in altari: et quae
sacerdotibus dantur a Domino.
2. Caeterum et alia tria, exceptis primitiis hostiarum, et de privato,
et de macello publico, ubi non religio, sed victus necessitas est, sacerdotibus
membra tribuuntur, brachium, maxilla, et venter. De brachio jam diximus.
Maxilla eloquentem eruditumque significat, ut quod pectore concipimus, ore
promamus. Venter receptaculum ciborum, in scorto Madianitide sacerdotali
pugione confossus (Num. 25), universos hominum labores, et momentanea
blandimenta gulae, stercoris fine condemnat: et ostendit mentibus consecratis
Deo, totum quod curamus, quod voramus, in secessum projici. Unde et Apostolus:
"Esca, inquit, ventri, et venter escis: Deus autem et hunc et illas
destruet" (1. Cor. 6. 13): Et e contrario de luxuriosis:
"Quorum Deus venter est: et gloria in confusione eorum" (Philip.
3. 19). Vituli pulverem quem adoraverat Israel, in contemptum
superstitionis in potum accepit populus, ut discat contemnere quod in secessum
projici viderat. Praecipitur sacerdotibus, ne ministraturi in templo, vinum et
siceram bibant, ne ebrietate et crapula, et curis hujus vitae praegraventur
corda eorum: nec partem habeant in terra, nisi solum Deum (Levit. 10);
ut nulla debilitate insignes sint: ne truncis auribus, laeso oculo, simis
naribus, claudo pede, cutis colore mutato, quae omnia referuntur ad animae
vitia. VOLUNTAS ENIM in homine, non natura damnatur. Si quis e sacerdotibus
semine fluxerit, ad sacerdotalem mensam prohibetur accedere; et e contrario
vidua, cujus cum Sara defecerunt muliebria, propter continentiam et castitatem
recipitur in domum patris: et de templi aerario alitur. Quod si filios
habuerit, redditur soboli suae, ut juxta Apostolum iis ministretur, "quae
vere viduae sunt" (1. Tim. 5. 3): et ut quae de sacerdotalibus
sustentatur cibis, nullius alterius amore teneatur. Vicinus et mercenarius
excluduntur a convivio sacerdotum, servisciborum reliquiae conceduntur. Jam
tunc rejiciebantur Phygelus et Hermogenes, et recipiebatur Onesiphorus.
Primitiae ciborum et omnium frugum atque pomorum offeruntur Antistiti: ut
habens victum atque vestitum, absque ullo impedimento securus et liber serviat
Domino. Primogenita mundorum animalium accipiunt sacerdotes: immundorum pretia.
Hominum quoque primi partus redimuntur, et quia conditio una nascendi est,
pretium aequaliter offertur, sic moderatum et leve: ut nec dives intumescat,
nec tenuis praegravetur. Aeditui et janitores accipiunt decimas: et rursum
decimas decimarum offerunt sacerdotibus (Num. 18. et 35): tanto illis
minores, quanto ipsi majores populo. Quadraginta octo civitates ad habitandum
Levitis et Sacerdotibus separantur: sex urbes fugitivorum trans Jordanem et
intra Jordanem eliguntur: et finis exilii mors Pontificis est. Universa quae
festinus sermo perstrinxit, et quorum pulsavi tantum, nec aperui sacramenta, ad
cunctos pertinent sacerdotes: Pontifex autem quantis polleat privilegiis, dicam
breviter.
3. Caput, inquit, suum non discooperiet (Levit. 21)
Habet cidarim, et nomen Dei portat in fronte: diademate ornatus est regio, ad perfectam
Christi venit aetatem, semper ejus gloria protegendus est: et vestimenta sua
non scindet, quia candida sunt, quia impolluta, quia agnum sequentia: et de
attonsae ovis confecta velleribus. Thamar amissa pudicitia, scidit tunicam (Gen.
38). Caiphas perdito sacerdotio, rupit publice vestimenta (Matth. 26).
"Super omnem animam, quae mortua est, non ingredietur" (Levit. 21.
11). Ubicumque peccatum est, et in peccato mors, illuc Pontifex non
accedit. "Anima quae peccaverit, ipsa morietur" (Ezech. 18). Quamvis
ille sit dives, quamvis potens, et multitudinem offerat victimarum, si mortuus
est, non tangitur a Pontifice, non videtur. Quod si resurgit, et ad vocem
Salvatoris egreditur de sepulcro, et fasciis peccatorum solutus incedit (Joan.
11. 12), intrabit ad eum Pontifex: et ibi faciet mansionem, et cum
resurgente prandebit.
4. "Super patre suo et matre sua non inquinabitur" (Levit.
21. 11). Multa nos facere cogit affectus: et DUM PROPINQUITATEM respicimus
corporum, et corporis et animae offendimus Creatorem. Qui amat patrem aut
matrem super Christum, non est eo dignus (Luc. 9). Discipulus ad
sepulturam patris ire desiderans, Salvatoris prohibetur imperio. QUANTI
MONACHORUM dum patris matrisque miserentur, suas animas perdiderunt! Super
patre et matre pollui nobis non licet, quanto magis super fratre, sororibus,
consobrinis, familia, servulis? Genus regale et sacerdotale sumus. ILLUM
ATTENDAMUS patrem, qui nunquam moritur, aut qui pro nobis moritur: et qui ideo
vivens mortuus est, ut nos mortuos vivificaret. Si quid habemus de Aegypto quod
princeps mundi suum possit agnoscere, tenenti Aegyptiae cum pallio relinquamus (Gen.
39). Sindone opertus adolescens, vinctum Dominum sequebatur (Marc. 14):
incurrisset in laqueos, nisi expeditus et nudus persequentium declinasset
impetum. Reddamus parentibus quae parentum sunt: si tamen vivunt: si servientes
Domino filios suos praeferri sibi gloriantur.
5. "Et de sanctis non egredietur: et non polluet sanctificationem
Dei sui" (Levit. 21. 12). Pro otioso quoque verbo rationem
reddituri sumus: ET OMNE QUOD non aedificat audientes, in periculum vertitur
loquentium. Ego si fecero, si dixero quippiam, quod reprehensione dignum est:
de sanctis egredior, et polluo vocabulum Christi, in quo mihi blandior: quanto
magis Pontifex et Episcopus, quem oportet esse sine crimine (Tit. 1):
tantarumque virtutum, ut semper moretur in Sanctis: et paratus sit victimas
offerre pro populo, sequester hominum et Dei, et carnes agni sacro ore
conficiens: "Quia sanctum oleum Christi Dei sui super eum est." Non
egredietur de sancto, ne vestimentum quo indutus est, polluat. Quotquot enim in
Christo baptizati sumus, Christum induimus (Gal. 3). Servemus tunicam
quam accepimus, sanctam custodiamus in sancto. Ille montanus habitator, qui de
Jerusalem descendebat in Jericho, non prius vulneratus est, quam nudatus.
Infunditur ei oleum medicamentum lene, et misericordia temperatum: et quia
debuit negligentiae sentire cruciatum, vini austeritate mordetur (Luc. 10):
ut per oleum ad poenitentiam provocetur, per vinum severitatem sentiat
judicantis.
6. "Uxorem virginem accipiet, viduam autem et ejectam et
meretricem non accipiet, sed virginem de genere suo, et non contaminabit semen
suum in populo. Ego Dominus qui sanctifico eum" (Levit. 21. 14).
Scio pontificem, cui praecepta nunc dantur a plerisque Christum intelligi: et
id quod dictum est, "super patre et matre non inquinabitur," de
virginali Mariae partu edisseri: multoque facilior est super Domino
interpretatio, qui audit in Psalmo: "Tu es sacerdos in aeternum, secundum
ordinem Melchisedec" (Psal. 109. 14). Et in Zacharia: "Audi
Jesu sacerdos magne" (Zach. 3. 8): et cui sordida peccatorum
nostrorum vestimenta tolluntur, ut recipiant gloriam quam habuit apud patrem
prius quam mundus esset.
7. Sed ne quis me vim facere Scripturae putet, et sic amare Christum,
ut historiae auferam veritatem, interpretabor in membris, quod referatur ad
caput: intelligam de servis, quod impleatur in Domino. Quanquam gloria Domini,
gloria famulorum sit. Et ubicumque opportunitas loci tulerit, sic de vero
lumine disputabo, ut derivetur ad eos, quibus Christus donavit, ut lumen sint.
Pontifex iste, quem Mosaicus sermo describit, viduam ejectam et meretricem non
ducit uxorem. Vidua est, cujus maritus est mortuus. Ejecta, quae a marito vivente
projicitur. Meretrix, quae multorum libidini patet. Sed accipiet,
inquit, uxorem virginem et de genere suo, non alienigenam, ne in mala
terra nobilium seminum frumenta degeneret. Non meretricem, quae multis exposita
est amatoribus. Non ejectam, quae etiam priori conjugio indigna fuit. Non
viduam, ne pristinarum meminerit voluptatum: sed illam animam, quae non habet
maculam, neque rugam, quae cum Christo renata, innovatur de die in diem, de qua
Apostolus loquitur: Despondi enim vos uni viro, virginem castam exhibere
Christo (1. Cor. 11. 2). Nolo discipulam conjugem Pontificis
quidquam haberi de veteri homine. Si consurreximus cum Christo, ea quae sursum
sunt, sapiamus. Praeteritorum obliti, futurorum avidi. Infelix Simon, quia post
baptismum de antiquo matrimonio cogitabat, nec ad virginalem venerat puritatem,
Petri consortio indignus fuit.
8. Compulisti me, Fabiola, litteris tuis, ut de Aaron tibi sacerdotio
scriberem et vestimentis. Ego plus obtuli, ut de cibis et primitiis sacerdotum,
et de observatione Pontificis Praefatiunculam struerem. Egressa de Sodomis, et
ad montana festinans, non vis habitare in parva urbe Segor. Transcendens
proselytos, praeteris Israelitas, dimittens Leviticum gradum, et praepete penna
transvolans sacerdotes, ad Pontificem venis. Sed dum vestes ejus et Rationale
pectoris diligenter inquiris, nostra tibi displicuere consortia. Et tu quidem
optato frueris otio: et juxta Babylonem Bethleemitica forsitan rura suspiras.
Nos in Ephrata, tandem pace reddita, vagientem de praesepi audimus infantem: et
querimonias ejus ac voculas ad tuas aures cupimus pervenire.
9. Legimus in Exodo, tabernaculum, mensam, candelabrum, altare,
columnas, tentoria, coccum, byssum, hiacynthum, purpuram ex auro, argento, aere
vasa diversa, tabernaculum divisum in tria, duodecim panes per singulas
hebdomadas mensae impositos, in candelabro septem lucernas, altare hostiis
holocaustisque expositum, crateras, scyphos, thuribula, phyalas, mortariola,
paxillos, pelles rubras, pillos caprarum et ligna imputribilia (Exod. 35. et
seqq.). Tanta et talia offeruntur in tabernaculo Dei, ut nullus desperet
salutem. Alius aurum sensuum, alius argentum eloquii, alius vocem aeris
exhibeat. Totus mundus in tabernaculi describitur sacramento. Primum et
secundum vestibulum omnibus patet. Aqua enim et terra, cunctis mortalibus data
sunt. In sanctis vero sanctorum, quasi ad aethera et in coelum, paucorum
introitus et volatus est. Duodecim panes duodecim mensium significant circulum.
Septem lucernae, septem errantia astra demonstrant. Et ne longum faciam (neque
enim propositum mihi est nunc de tabernaculo scribere) veniam ad sacerdotalia
vestimenta: et antequam mysticam scruter intelligentiam, more judaico, quae
scripta sunt, simpliciter exponam: ut postquam vestitum videris sacerdotem, et
oculis tuis omnis ejus patuerit ornatus, tunc singulorum causas pariter
exquiramus.
10. Discamus primum communes sacerdotum vestes atque pontificum. Lineis
feminalibus, quae usque ad genua et poplites veniunt, verenda celantur, et
superior pars sub umbilico vehementer astringitur: ut si quando expediti
mactant victimas, tauros et arietes trahunt, portantque onera, et in officio
ministrandi sunt, etiam si lapsi fuerint, et femora revelaverint, non pateat
quod opertum est. Inde et gradus altaris prohibentur fieri, ne inferior populus
ascendentium verenda conspiciat: vocaturque lingua Hebraea hoc genus vestimenti
MACHNASE, Graece περισκελῆ,
a nostris feminalia, vel bracae usque ad genua pertingentes.
Refert Josephus (nam aetate ejus adhuc templum stabat: et necdum Vespasianus et
Titus Jerosolymam subverterant, et erat ipse de genere sacerdotali; multoque
plus intelligitur quod oculis videtur, quam quod aure percipitur) haec
feminalia de bysso retorta ob fortitudinem solere contexi, et postquam incisa
fuerint, acu consui. Non enim posse in tela hujuscemodi fieri.
11. Secunda ex lino tunica est ποδήρης,
id est, talaris, duplici sindone, quam et ipsam Josephus byssinam vocat,
appellaturque CHOTONATH, id est, χετών,
quod Hebraeo sermone in lineam vertitur. Haec adhaeret corpori, et tam
arcta est et strictis manicis, ut nulla omnino in veste sit ruga: et usque ad
crura descendat. Volo pro legentis facilitate abuti sermone vulgato. Solent
militantes habere lineas, quas camisias vocant, sic aptas membris et adstrictas
corporibus, ut expediti sint vel ad cursum, vel ad praelia, dirigendo jaculo,
tenendo clypeo, ense vibrando, et quocumque necessitas traxerit. Ergo et
sacerdotes parati in ministerium Dei, utuntur hac tunica; ut habentes
pulchritudinem vestimentorum, nudorum celeritate discurrant.
12. Tertium genus est vestimenti, quod illi appellant ABANET, nos
cingulum vel balteum, vel zonam possumus dicere. Babylonii novo vocabulo HEMIAN
vocant. Diversa vocabula ponimus, ne quis erret in nomine. Hoc cingulum in
similitudinem pellis colubri, qua exuit senectutem: sic in rotundum textum est,
ut marsupium longius putes. Textum est autem subtegmine cocci, purpurae,
hiacynthi, et stamine byssino, ob decorem et fortitudinem: atque ita polymita
arte distinctum, ut diversos flores ac gemmas artificis manu non textas, sed
additas arbitreris. Lineam tunicam, de qua supradiximus, inter umbilicum et
pectus hoc stringunt balteo, qui quatuor digitorum habens latitudinem, et ex
una parte ad crura dependens, cum ad sacrificia cursu, et expeditione opus est,
in laevum humerum retorquetur.
13. Quartum genus est vestimenti, rotundum pileolum, quale pictum in
Ulyxi conspicimus, quasi sphaera media sit divisa, et pars una ponatur in
capite: hoc Graeci et nostri τιάραν,
nonnulli galerum vocant, Hebraei MISNEPHETH: non habet acumen in summo, nec
totum usque ad comam caput tegit; sed tertiam partem a fronte inopertam
relinquit: atque ita in occipitio vitta constrictum est: ut non facile labatur
ex capite. Est autem byssinum, et sic fabre apertum linteolo, ut nulla acus
vestigia forinsecus appareant.
14. His quatuor vestimentis, id est, feminalibus, tunica linea,
cingulo, quod purpura, cocco, bysso, hiacynthoque contexitur, et pileo, de quo
nunc diximus, tam Sacerdotes, quam Pontifices utuntur. Reliqua quatuor proprie
Pontificum sunt, quorum primum est MAIL, id est, tunica talaris, tota
hiacynthina, ex lateribus ejusdem coloris assutas habens manicas, et in
superiori parte, qua collo induitur, aperta, quod vulgo capitium vocant, oris
firmissimis ex se textis, ne facile rumpantur. In extrema parte, id est, ad
pedes, septuaginta duo sunt tintinnabula, et totidem mala punica, iisdem
contexta coloribus, ut supra cingulum. Inter duo tintinnabula unum malum est:
inter duo mala unum tintinnabulum, ut alterutrum sibi media sint: causaque
redditur. Idcirco tintinnabula vesti apposita sunt, ut cum ingreditur Pontifex
in Sancta Sanctorum, totus vocalis incedat, statim moriturus, si hoc non
fecerit.
15. Sextum est vestimentum, quod Hebraica lingua dicitur EPHOD. Septuaginta
ἐπωμίδα, id est, superhumerale
appellant. Aquila ἐπένδυμα,
nos EPHOD suo ponimus nomine. Et ubicumque in Exodo, sive in Levitico
superhumerale legitur, sciamus apud Hebraeos Ephod appellari. Hoc autem esse Pontificis
vestimentum, et in quadam Epistola (Ad Marcell. XXIX) scripsisse me
memini: et omnis Scriptura testatur, sacrum quiddam esse, et solis conveniens
Pontificibus. Nec statim illud occurrat, quod Samuel qui Levita fuit, scribitur
Regnorum primo libro, habuisse aetatis adhuc parvulae ephod bad, id est,
superhumerale lineum: cum David quoque ante arcam Domini idem portasse
referatur. Aliud est enim ex quatuor supra dictis coloribus, id est, hiacyntho,
bysso, cocco, purpura, et ex auro habere contextum; aliud in similitudinem
sacerdotum simplex et lineum. Auri laminae, id est, bracteae, mira tenuitate
tenduntur, ex quibus secta fila torquentur, cum subtegmine trium colorum,
hiacynthi, cocci, purpurae, et cum stamine byssino: et efficitur palliolum mirae
pulchritudinis, praestringens fulgore oculos in modum Caracallarum, sed absque
cucullis. Contra pectus nihil contextum est, et locus futuro Rationali
derelictus. In utroque humero habet singulos lapides clausos et astrictos auro,
qui Hebraice dicuntur SOOM: ab Aquila et Symmacho et Theodotione onychini: a
Septuaginta smaragdi transferuntur: Josephus sardonychas vocat, cum Hebraeo
Aquilaque consentiens: ut vel colorem lapidum, vel patriam demonstraret. Et in
singulis lapidibus sena Patriacharum nomina sunt, quibus Israeliticus populus
dividitur. In dextro humero majores filii Jacob, in laevo minores scripti sunt:
ut Pontifex ingrediens Sancta Sanctorum, nomina populi pro quo rogaturus est
Dominum, portet in humeris.
16. Septimum vestimentum est mensura parvulum, sed cunctis supra dictis
sacratius. Intende, quaeso, animum, ut quae dicuntur, intelligas. Hebraice
vocatur HOSEN, Graece autem λόγιον,
nos Rationale possumus appellare, ut ex ipso statim nomine scias
mysticum esse quod dicitur. Pannus est brevis ex auro et quatuor textus
coloribus, hoc est, iisdem quibus et Superhumerale, habens magnitudinem palmi
per quadrum; et duplex, ne facile rumpatur. Intexti sunt enim ei duodecim
lapides mirae magnitudinis atque pretii per quatuor ordines: ita ut in singulis
versiculis terni lapides collocentur. In primo ordine sardius, topazius,
smaragdus ponitur. Symmachus dissentit in smaragdo, ceraunium pro eo
transferens. In secundo carbunculus, sapphirus, jaspis. In tertio ligurius,
achates, amethystus. In quarto chrysolithus, onychinus, berillus. Satisque
miror cur hiacynthus pretiosissimus lapis in horum numero non ponatur: nisi
forte ipse est alio nomine ligurius. Scrutans eos qui de lapidum atque gemmarum
scripsere naturis, ligurium invenire non potui. In singulis lapidibus secundum
aetates duodecim tribuum sculpta sunt nomina. Hos lapides in diademate
principis Tyri, et in Apocalypsi Joannis legimus, de quibus extruitur coelestis
Jerusalem (Ezech. 28; Apoc. 21): et sub horum nominibus et specie,
virtutum vel ordo, vel diversitas indicatur. Per quatuor Rationalis angulos,
quatuor annuli sunt aurei, habentes contra se in Superhumerali alios quatuor,
ut cum appositum fuerit λόγιον
in loco, quem in Ephod diximus derelictum, annulus veniat contra annulum, et
mutuo sibi vittis copulentur hiacynthinis. Porro ne magnitudo et pondus lapidum
contexta stamina rumperet, auro ligati sunt atque conclusi: nec suffecit hoc ad
firmitatem, nisi et catenae ex auro fierent, quae ob pulchritudinem fistulis
aureis tegerentur, haberentque et in Rationali supra duos majores annulos, qui
uncinis Superhumeralis aureis necterentur, et deorsum alios duos: nam post
tergum in Superhumerali contra pectus et stomachum, ex utroque latere erant
annuli aurei, qui catenis cum Rationalis inferioribus annulis jungebantur:
atque ita fiebat, ut astringeretur et Rationale Superhumerali, et Superhumerale
Rationali, ut una textura contra videntibus putaretur.
18. Octava est lamina aurea, id est, SIS ZAAB, in qua scriptum est
nomen Dei Hebraicis quatuor litteris JOD, HE, VAV, HE, quod apud illos
ineffabile nuncupatur. Haec super pileolum lineum et commune omnium Sacerdotum,
in Pontifice plus additur, ut in fronte vita hiacynthina constringatur,
TOTAMQUE Pontificis pulchritudinem, Dei vocabulum coronet et protegat.
19. Didicimus, quae vel communia cum Sacerdotibus, vel quae specialia
Pontificis vestimenta sint: et si tanta difficultas fuit in vasis fictilibus,
quanta majestas erit in thesauro, qui intrinsecus latet? Dicamus igitur prius
quod ab Hebraeis accepimus: et juxta morem nostrum, spiritualis postea
intelligentiae vela pandamus. Quatuor colores et quatuor elementa referuntur,
ex quibus universa subsistunt. Byssus terrae deputatur, quia ex terra gignitur.
Purpura mari, quia ex ejus cochleolis tingitur. Hiacynthus aeri, propter
coloris similitudinem. Coccus igni et aetheri, qui Hebraice SANI appellatur:
quod Aquila διάφορον,
Symmachus δίβαφον
interpretatus est. Pro cocco juxta Latinum eloquium, apud Hebraeos THOLATH, id
est, vermiculus scribitur: et justum esse commemorant, ut Pontifex Creatoris
non solum pro Israel, sed et pro universo mundo roget: si quidem ex terra et
aqua et aere et igne mundus iste consistit: et haec elementa sint omnium. Unde
primum vestimentum lineum, terram significat: secundum hiacynthinum, aerem in
colore demonstrat (al. demonstrans): quia de terrenis paulatim ad
excelsa sustollimur: et ipsa vestis hiacynthina a capite usque ad talos
veniens, indicat aerem de coelis usque ad terram fusum. Mala autem punica et
tintinnabula in inferioribus posita, fulgura tonitruaque demonstrant: sive
terram et aquam, et omnium elementorum inter se consonantiam: et sic sibi
universa perplexa, ut in singulis omnia reperiantur. Quod autem supradicti
colores auro intexti sunt: id significari volunt, quod vitalis calor, et divini
sensus providentia universa penetret. Superhumerale et duos lapides, vel
smaragdinos, vel onychinos, qui desuper sunt, et utrumque humerum tegunt, duo
hemisphaeria interpretantur: quorum aliud super terram, aliud sub terra sit;
sive solem et lunam, quae desuper rutilant. Zonam illam, qua sacerdotis pectus
arctatur, et linea tunica, id est terra, constringitur: interpretantur oceanum.
Rationale in medio positum terram edisserunt: quae instar puncti, licet omnia
in se habeat, tamen a cunctis vallatur elementis. Duodecim lapides, vel
zodiacum interpretantur circulum, vel duodecim menses, et singulis versiculis
singula assignant tempora, et his ternos deputant menses. Nec alicui gentilis
videatur expositio. NON ENIM SI COELESTIA et Dei dispositionem, idolorum
nominibus infamarunt, idcirco Dei est neganda providentia, quae certa lege
currit et fertur, et regit omnia. Nam et in Job, Arcturum et Orionem, et
MAZUROTH, hoc est, zodiacum circulum et caetera astrorum nomina legimus (Job.
9. et 39). Non quod eadem apud Hebraeos vocabula sint, sed quia nos non
possumus quae dicuntur, nisi consuetis vocibus intelligere. Pulchre autem hoc
ipsum quod in medio est, appellatur Rationale; ratione enim cuncta sunt plena,
et terrena haerent coelestibus: imo ratio terrenorum et temporum, caloris et
frigoris, et duplex inter utraque temperies, de coeli cursu et ratione
descendit. Unde et Rationale cum Ephod fortius stringitur. Porro quod dicitur
in ipso Rationali δήλωσις
esse et ἀλήθεια, id
est, manifestatio, atque doctrina, vel veritas, hoc ipsum
significat, quod nunquam in Dei ratione mendacium sit; sed et ipsa veritas
multis signis et argumentis monstretur hominibus, et usque ad mortales veniat.
Unde factum est, ut rationem solis et lunae et anni et mensium et temporum et
horarum, tempestatum quoque, serenitatis atque ventorum, et rerum omnium
nosceremus, ACCIPIENTES INSITAM a Deo sapientiam, et ipso habitatore atque
doctore, domicilii sui nobis et fabricae scientiam demonstrante. Super omnia
cidaris et vitta hiacynthina coelum monstrat: et auri lamina quae in fronte
Pontificis est, inscriptumque nomen Dei, universa quae subter sunt, Dei
arbitrio gubernari. Idipsum ego puto sub aliis nominibus et in Cherubim et
quatuor animalibus figuratum, quae ita sibi permixta sunt et haerent, ut in uno
inveniantur et caetera: et quod instanter, et ante se vadant, et non
revertantur. Labuntur enim tempora, et praeterita relinquentia, ad futura
festinant. Quod autem semper in motu sunt, illud significant quod, et
philosophi suspicantur, currere mundum suo ordine, et incessabiliter velut
rotam in suo axe torqueri: unde et rota in rota est, id est, tempus in tempore,
et annus in semetipsum revolvitur: et ipsae rotae elevantur ad coelum, et super
crystallum thronus ex sapphiro est, et super thronum similitudo sedentis: cujus
inferiora ignea sunt, superiora electrina: ut demonstret quae inferiora sunt,
igne et purgatione indigere: quae sursum, in conditionis suae puritate
persistere. Et quomodo hic in habitu sacerdotis, auri lamina est desuper: ita
in Ezechiele electrum in pectore, et in vertice collocatur (Ezech. 1. 8).
Justum ergo erat (sicut supra ex parte diximus) ut Pontifex Dei, creaturarum
omnium typum portans in vestibus suis, INDICARET CUNCTA indigere misericordia
Dei: et cum sacrificaret ei, expiaretur universalis conditio, ut non pro
liberis ac parentibus et propinquis; sed pro cuncta creatura, et voce et habitu
precaretur.
20. Tetigimus expositionem Hebraicam, et infinitam sensuum sylvam
alteri tempori reservantes, quaedam futurae domus stravimus fundamenta. De
feminalibus lineis hoc solent dicere, Ratio seminum et generationis ad carnem
pertinens, terrae per eam deputatur. Unde et ad Adam loquitur Deus: Terra
es, et in terram ibis (Gen. 3. 19). Causasque hujus rei, quomodo de
parvulo semine et foedissimis initiis tanta vel hominum vel diversarum rerum
pulchritudo nascatur, esse obvolutas, et humanis oculis non patere. Legimus in
Levitico (Levit. 8), juxta praeceptum Dei, Moysen lavisse Aaron et
filios ejus: jam tunc purgationem mundi, et rerum omnium sanctitatem Baptismi
sacramenta signabant. Non accipiunt vestes, nisi lotis prius sordibus, nec
ornantur ad sacra, nisi in Christo novi homines renascantur. Vinum enim novum
in novis utribus mittitur. Quod autem Moyses lavat, legis indicium est. Habent
Moysen et Prophetas, ipsos audiant. Et Ab Adam usque ad Moysen omnes
peccaverunt. Praeceptis Dei lavandi sumus, et cum parati ad indumentum
Christi, tunicas pelliceas deposuerimus, tunc induemur veste linea, nihil in
sese mortis habente, sed tota candida: ut de baptismo consurgentes, cingamus
lumbos in veritate, et tota pristinorum peccatorum turpitudo celetur. Unde et
David: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata
(Ps. 31. 1).
21. Post feminalia et lineam tunicam induimur hiacynthino vestimento,
et incipimus de terrenis ad alta conscendere. Haec ipsa hiacynthina tunica, a
Septuaginta ὑποδύτης,
id est, subucula nominatur, et proprie Pontificis est, significatque
rationem sublimium non patere omnibus, sed majoribus atque perfectis. Hanc
habuerunt Moyses et Aaron et Prophetae, et omnes quibus dicitur: In montem
excelsum ascende tu, qui evangelizas Sion (Isai. 40. 9). Nec nobis
sufficit priorum ablutio peccatorum, baptismi gratia, doctrina secretior, nisi
habuerimus et opera. Unde jungitur et Ephod, id est, Superhumerale, quod
Rationali copulatur: ut non sit laxum, neque dissolutum, sed haereant sibi
invicem, et auxilio sint. Ratio enim operibus, et opera ratione indigent: ut
quod mente percipimus opere perpetremus. Duoque lapides in Superhumerali, vel
Christum significant et Ecclesiam, duodecim Apostolorum, qui ad praedicationem
missi sunt, nomina continentes: vel litteram et spiritum, in quibus continentur
legis universa mysteria. In dextra spiritus, in laeva littera est. Per litteras
ad verba descendimus, per verba venimus ad sensum. Quam pulcher ordo, et ex
ipso habitu sacramenta demonstrans. In humeris opera sunt, in pectore ratio.
Unde et pectusculum comedunt sacerdotes. Hoc autem Rationale duplex est,
apertum et absconditum, simplex et mysticum, duodecim in se lapides habens, et
quatuor ordines, quos quatuor puto esse virtutes, Prudentiam, Fortitudinem,
Justitiam, et Temperantiam, quae sibi haerent invicem: et dum mutuo miscentur,
duodenarium efficiunt numerum: vel quatuor Evangelia, quae in Apocalypsi
describuntur plena oculis (Apoc. 14. 6), et Domini luce radiantia mundum
illuminant. In uno quattuor, et in quattuor singula. Unde δήλωσις,
et ἀλήθεια, id est doctrina,
et veritas in pectore Sacerdotis est. Cum enim indutus quis fuerit veste
multiplici, consequens est, veritatem quam corde retinet, sermone proferre: et
ob id in Rationali veritas est, id est, scientia, ut noverit quae docenda sint:
et manifestatio atque doctrina, ut possit instruere alios, quod mente concepit.
Ubi sunt qui innocentiam Sacerdoti dicunt posse sufficere? Vetus lex novae
congruit: idipsum Moyses quod Apostolus. Ille sacerdotis scientiam ornat in
vestibus: iste Timotheum et Titum instruit disciplinis. Sed et ipse
vestimentorum ordo praecipuus. Legamus Leviticum. Non prius Rationale, et sic
Superhumerale, sed ante Superhumerale, et deinceps Rationale (Levit. 8).
A mandatis tuis, inquit, intellexi (Psal. 118. 104): prius
faciamus, et sic doceamus: Ne doctrinae auctoritas, cassis operibus destruatur.
Hoc est quod in Propheta legimus: Seminate vobis in justitia, et metite
fructum vitae: illuminate vobis lumen scientiae (Osee 10. 12).
Primum seminate in justitia, et fructum vitae aeternae metite, postea vobis
scientiam vindicate. Nec statim absoluta perfectio est, si quis Superhumerale
et Rationale habeat: nisi haec ipsa inter se forti compagine solidentur, et
sibi invicem connexa sint: ut et operatio rationi, et ratio operibus haereat:
et his praecedentibus, doctrina sequatur et veritas.
22. Quatuor elementa, de quibus supra diximus, et duos lapides vel
onychinos, vel smaragdinos, et gemmas duodecim, quae ponuntur in Rationali, si
esset tempus ut discuterem, singulorum naturas et causas tibi exponerem: et
quid unusquisque valeat, et quomodo virtutibus singulis comparentur, plenius
quaesita demonstrarem. Sufficiat, quod et sanctus Papa Epiphanius egregium
super hoc volumen edidit: quod si legere volueris, plenissimam scientiam
consequeris. Ego jam mensuram epistolae excedere me intelligo, et excipientis
ceras video esse completas. Unde ad reliqua transeo, ut tandem finiatur oratio.
Lamina aurea rutilat in fronte: nihil enim nobis prodest omnium rerum eruditio,
nisi Dei scientia coronemur. Lineis induimur, ornamur hiacynthinis, sacro
balteo cingimur, dantur nobis opera, Rationale in pectore ponitur: accipimus
veritatem, profert sermo doctrinam: imperfecta sunt universa, nisi tam decoro
currui dignus quaeratur auriga, et super creaturas creator insistens, regat
ipse quae condidit. Quod olim in lamina monstrabatur, nunc in signo ostenditur
Crucis. Auro legis, sanguis Evangelii pretiosior est. Tunc signum juxta
Ezechielis vocem gementibus figebatur in fronte (Ezech. 9. 4): nunc
portantes crucem dicimus: Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine
(Psal. 4. 7). Bis in Exodo legimus (Exod. 28. et 29),
praecipiente Domino, et Moyse jussa faciente: octo vestium genera Pontificis.
In Levitico de septem scriptum est (Levit. 8); et refertur quomodo
Moyses fratrem suum Aaron illis induerit: de solis feminalibus nihil dicitur,
hac (ut arbitror) causa, quod ad genitalia nostra et verenda lex non mittit
manum, sed ipsi secretiora nostra et confusione digna tegere et velare debemus,
et conscientiam puritatis feminum Deo judici reservare. De ceteris virtutibus,
verbi gratia, sapientia, fortitudine, justitia, temperantia, humilitate,
mansuetudine, liberalitate, possunt et alii judicare: pudicitiam sola [al. solam]
novit conscientia, et humani oculi hujus rei certi judices esse non possunt:
absque his qui passim in morem brutorum animalium libidini sunt expositi. Unde
et apostolus: De virginibus, inquit, praeceptum Domini non habeo (1.
Cor. 7. 25): quasi Moyses loquatur: feminalibus ego non vestio, nec impono
alicui necessitatem: qui vult Sacerdos esse, ipse se vestiat. O quantae
virgines, et quantorum sperata pudicitia in die judicii dehonestabitur:
quantorum infamata pudicitia a Deo judice coronabitur. Ipsi igitur assumamus
feminalia: ipsi nostra verenda operiamus: non quaeramus alienos oculos. Ita
tegantur genitalia, ut nullorum oculis pateant: ne quando intramus Sancta
Sanctorum, si qua apparuerit turpitudo, morte moriamur.
23. Jam sermo finitur, et ad superiora retrahor. Tanta debet esse
scientia et eruditio Pontificis Dei, ut et gressus ejus, et motus, et universa
vocalia sint. Veritatem mente concipiat, et toto eam habitu resonet et ornatu:
ut quidquid agit, quidquid loquitur, sit doctrina populorum. Absque
tintinnabulis enim et diversis coloribus, et gemmis floribusque virtutum, nec
Sancta ingredi potest, nec nomen Antistitis possidere. Haec ad unam
lucubratiunculam cum jam funis solveretur a littore, et nautae crebrius
inclamarent, propero sermone dictavi, quae memoria tenere poteram, et quae
diuturna in Rationali pectoris mei lectione congesseram: satis intelligens
magis me loquendi impetu, quam judicio scribentis fluere, et more torrentis
turbidum proferre sermonem. Fertur in indice Septimii Tertulliani liber de
Aaron vestibus, qui interim usque ad hanc diem a me non est repertus. Si a
vobis propter celebritatem Urbis fuerit inventus, quaeso ne meam stillam illius
flumini comparetis. Non enim magnorum virorum ingeniis, sed meis sum viribus
aestimandus.
Epistola LXV
(al. 140; scripta circ. medium anni 397)
Ad Principiam in Psalmum XLIV
Quadragesimum quartum Psalmum, cujus initium est, Eructavit cor meum
verbum bonum, in quo sponsi Christi, sponsaeque Ecclesiae epithalamium
canitur, Principiae Romanae virgini, post defensum a calumniis se ac muliebrem
sexum, quem in expositione Scripturarum maribus interdum praeferebat,
interpretatur.
1. Scio me, Principia, in Christo filia, a plerisque reprehendi, quod
interdum scribam ad mulieres, et fragiliorem sexum maribus praeferam. Et
idcirco debeo primum obtrectatoribus meis respondere, et sic venire ad
disputatiunculam, quam rogasti. Si viri de Scripturis quaererent, mulieribus
non loquerer. Si Barac ire ad praelium voluisset, Debbora de victis hostibus
non triumphasset (Jud. 5). Jeremias carcere clauditur (Jer. 36),
et quia periturus Israel virum non receperat prophetantem, Olda eis mulier
suscitatur (4. Reg. 22). Sacerdotes et Pharisaei crucifigunt Filium Dei (Matth.
27), et Maria Magdalene plorat ad crucem, unguenta parat, quaerit in tumulo
(Marc. 16), hortulanum interrogat, Dominum recognoscit (Joan. 2),
pergit ad Apostolos, repertum nuntiat. Illi dubitant, ista confidit. Vere, vere
turris candoris et Libani, quae prospicit faciem Damasci (Cant. 7),
sanguinem videlicet Salvatoris ad sacci poenitentiam provocantem. Defecerant
Sarae muliebria, et ideo Abraham ei subjicitur, et dicitur ad eum: Omnia
quae dicit tibi Sara, audi vocem ejus (Gen. 18). Illi defecerant
muliebria, tu nunquam habuisti muliebria. Sexus devoratur a virgine, Christum
portat in corpore. Jam possidet quod futura est. Rebecca pergit ad
interrogandum Deum: et sua responsione condigna audit oracula: Duae gentes
in utero tuo, et duo populi de ventre tuo dividentur (Gen. 25. 23).
Illa duos generat dissidentes: tu unum quotidie concipis, parturis, generas,
unione fecundum, majestate multiplicem, trinitate concordem. Maria soror Moysi,
victorias Domini canit (Exod. 15), et Rachel Bethleem nostram atque
Ephratham stirpe nominis sui signat in posteros (Gen. 35). Filiae
Salphaad haereditatem inter fratres merentur accipere (Num. 27). Ruth et
Esther et Judith tantae gloriae sunt, ut sacris voluminibus nomina indiderint.
Anna Prophetissa generat filium Levitam, Prophetam, Judicem, sacro crine
venerabilem, et offert eum in tabernaculo Dei (I. Reg. 1. 2). Thecuites
mulier, regem David interrogatione concludit, aenigmate docet, exemplo Dei
mitigat (2. Reg. 14). Legimus et aliam sapientem feminam, quae cum
obsideretur civitas, et propter unum perduellem, dux exercitus Joab muros
ariete quateret, locuta est ad populum in sapientia sua, et tantae multitudinis
periculum, muliebri auctoritate sedavit (3. Reg. 10). Quid loquar de
regina Saba (Ibid.), quae venit a finibus terrae audire sapientiam
Salomonis, et testimonio Domini condemnatura est omnes viros Jerusalem?
Elisabeth utero prophetat et voce (Matth. 2). Anna filia Phanuelis in
templo, templum efficitur Dei, et quotidiano jejunio, coelestem invenit panem (Luc.
1). Sequuntur mulieres Salvatorem, et ministrant ei de substantia sua (Ibid.
2). Ille qui de quinque panibus, quinque millia hominum, exceptis
mulieribus et parvulis, aluit, escas sanctarum mulierum non recusat accipere.
Cum Samaritana loquitur ad puteum, et saturatus conversione credentis, cibos
qui coempti fuerant negligit. Apollo virum Apostolicum et in lege doctissimum,
Aquila et Priscilla erudiunt, et instruunt eum de via Domini (Act. 18. 25).
Si doceri a femina non fuit turpe Apostolo, mihi quare turpe sit post viros
docere et feminas?
2. Haec et istiusmodi, σεμνοτάτη
filia, perstrinxi breviter, ut nec te poeniteret sexus tui, nec viros nomen
suum erigeret: in quorum condemnationem, feminarum in Scripturis sanctis vita
laudatur. Gaudeo, et veluti quodam tripudio effertur animus meus, cum in
Babylone invenitur Daniel, Ananias, Azarias, Misael. O quam multi sunt senes et
Judices Israel, quos rex Babylonius frigit in sartagine sua. Quam multae
Susannae, quod interpretatur lilium, quae candore pudicitiae sponso
serta componunt, et coronam spineam mutant in gloriam triumphantis. Habes ibi
in studio Scripturarum, et in sanctimonia mentis et corporis Marcellam et
Asellam: quarum altera te per prata virentia, et varios divinorum Voluminum
flores ducat ad eum qui dicit in Cantico: Ego flos campi, et lilium
convallium (Cant. 2. 1); altera ipsa flos Domini tecum mereatur
audire: Ut lilium in medio spinarum, sic proxima mea in medio filiarum (Ibid.
2). Et quia de floribus et liliis loqui coepimus, semperque virginitas
floribus comparatur, opportunum mihi videtur, ut ad florem Christi scribens, de
multis floribus disputem.
3. Quadragesimum quartum Psalmum legens in titulo reperi: In finem
pro his qui commutabuntur, filiorum Core intelligentiae, Canticum pro dilecto:
in Hebraico scriptum est, LAMANASSE AL SOSANNIM LABNE CORE MESCHIL SIR IDIDOTH:
quod nos in Latinum vertimus; Victori pro liliis filiorum Core, eruditionis
Canticum amantissimi. Symmachus more suo manifestius, triumphum pro
floribus interpretatus est. Igitur SOSANNIM, vel, pro his qui commutandi
sunt, vel in lilia transfertur et flores: MESCHIL quoque et eruditionem
et doctissimum sonat: SIR, canticum: IDIDIA antiquum Salomonis
est nomen, quia alio sensu pacificus appellatur. Quatuor autem Psalmi,
licet in posteriori titulorum parte dissentiant, hoc principio praenotantur,
quadragesimus quartus, quinquagesimus nonus, sexagesimus octavus, septuagesimus
nonus: e quibus duo medii inscribuntur, David; primus et novissimus, Filiorum
Core et Asaph. De cunctis dicere non est hujus temporis, quem coepimus,
explicemus.
4. Recte, qui in saeculorum fine mutandi sunt, de quibus Apostolus
loquitur: Omnes dormiemus, sed non omnes immutabimur (1. Cor. 15. 51),
referuntur ad finem. Et hoc ipsum mysterium lectorem praeparat ad
intelligentiam spiritalem. Ubi enim simplex et apertus est sensus, quid necesse
est audientem intelligentiae praemoneri, et dici ad eum, Qui habet aures
audiendi, audiat? (Matth. 13) Canticum quoque canitur carissimo
atque dilecto, quia propter illum veniet sanctis promissa mutatio. Quae quidem
et in hac vita intelligi potest, quando exuimur veteri homine, et induimur
novo, qui renovatur in cognitione secundum imaginem Creatoris, et gloriam
Domini contemplantes, in eamdem imaginem transformamur quasi a gloria in
gloriam. Nec est tempus ullum quo non mutetur Sanctus, praeteritorum
obliviscens et in futurum se extendens, cum interior noster homo renovetur de
die in diem, et immutabilis Deus qui loquitur per prophetam: Ego Deus, et
non mutor (Malach. 5. 6), propter nos mutaverit faciem suam,
formamque servi acceperit, et de Judaea transmigrans ad Philistiim, qui
interpretantur poculo corruentes (inebriati enim fuerant aureo calice
Babylonis) primum derisus sit propter stultitiam crucis, deinde susceptus
propter gloriam triumphorum. Carissimus autem ille est, de quo Isaias canit: Cantabo
Canticum dilecto vineae meae (Isai. 5. 1); et Evangelium: Hic est
Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui, hunc audite (Matth.
17. 5). Cui non unus Propheta, sed omnis chorus filiorum Core nunc laudes
canit. Qui sint autem filii Core, id est, Calvariae, in quadragesimo
primo Psalmo competentius disputatur. Et ut sciamus textum Cantici titulo
convenire, mutationem de alio ad aliud dicit, ut filia cui praecipitur, ut
antiqui parentis obliviscatur, regis se amplexibus paret. Victorem autem eum
esse qui dicit: Confidite, ego vici mundum (Joan. 16. 33); et ad
quem ista adolescentis oratio est: A te victoria, et sapientia, et gloria,
et ego tuus servus (3. Esd. 4. 59), profecto novit qui, Domino
vincente, superavit, et est particeps triumphorum ejus, et qui immarcescibilem
gloriae coronam, de candore bonorum operum et de varietate virtutum texuit
Salvatori.
5. Eructavit cor meum verbum bonum. Pro quo interpretatus est
Symmachus, Commotum est cor meum verbo bono: indicans ad alterius
sermonem cor dicentis esse commotum, et Spiritu Sancto futura Christi
sacramenta pandente, etiam hunc in eloquium prorupisse: ut quemadmodum caeteri
de adventu ejus locuti sunt, et iste loqueretur. Ructus autem proprie dicitur
digestio cibi, et concoctarum escarum in ventum efflatio. Quomodo enim juxta
qualitatem ciborum de stomacho ructus erumpit, et boni vel mali odoris flatus
indicium est: ita interioris hominis cogitationes verba proferunt, et ex
abundantia cordis os loquitur (Matth. 12). Justus comedens replet
animam suam, cumque sacris doctrinis fuerit satiatus, de boni cordis thesauro
profert ea quae bona sunt, et cum Apostolo loquitur: An experimentum
quaeritis ejus, qui in me loquitur Christus? (2. Cor. 13. 3) Quidam
ex persona Patris dictum intelligi volunt, quod ex imis vitalibus et cordis
arcanis, Verbum suum quod in se erat semper, protulerit, juxta alterius Psalmi
vaticinium: Ex utero ante luciferum genui te (Ps. 109. 3). Ut
quomodo uterus non significat uterum (neque enim Deus dividitur in membra) sed
eamdem substantiam Patris Filiique demonstrat; sic cor et verbum quod profertur
ex corde, Patrem ostendat et Filium. Et quod sequitur: Dico ego opera mea
regi (Ps. 32. 9), illi aptant intelligentiae: Ipse dixit et facta
sunt, ipse mandavit et creata sunt (Joan. 14): quod dicente Patre,
operatus sit Filius. Omnia enim quaecumque Pater facit, eadem et Filium facere
similiter, et Patrem manentem in eo operari cuncta per Filium.
6. "Dico ego opera mea regi." Propheticus chorus Christi et
Ecclesiae sacramenta dicturus, ne carmine videatur indignus, et ob conscientiam
peccatorum dicatur ei: "Ut quid tu enarras justitias meas, et assumis
testamentum meum per os tuum?" (Ps. 49. 16.) opera sua regi quem
laudaturus est, confitetur, ut vel si bona sunt, ipse suscipiat, vel, si mala
sunt, mundet; facitque quod jussus est: "Dic tu iniquitates tuas, ut
justificeris" (Isai. 43. 26). Et, "Justus accusator sui est in
principio sermonis" (Prov. 18. 17). Idioma autem non solum
Hebraicae, sed et Latinae linguae est, pro syntagmatibus et scriptis opuscula
dicere. Ergo et iste qui laudes cantaturus est Domino, carmon suum et opusculum
consecrat ei, et pro Musis gentilium, ipsum, invocat in principio, quem
laudaturus est.
7. "Lingua mea calamus scribae, velociter scribentis." Pro
quo nos interpretati sumus. "Lingua mea stilus scribae velocis."
Extrema pars prologi est; et cum praecedentibus junge quod sequitur: Eructavit
cor meum in laudes Dei sermonem bonum et opuscula mea quibus eum praedicaturus
sum, ipsi potissimum consecravi. Debeo ergo et linguam meam quasi stilum et
calamum praeparare, ut per illam in corde et auribus audientium scribat
Spiritus Sanctus. Meum enim est quasi organum praebere linguam: illius quasi
per organum sonare quae sua sunt. Stilus scribit in cera: calamus vel in charta
vel in membranis, aut in quacumque materia quae apta est ad scribendum. Mea
autem lingua in similitudinem scribae velocis, quem notarium possumus
intelligere, quodam signorum compendio, breviatum Evangelii strictumque
sermonem exaravit in tabulis cordis carnalibus. Si enim Lex per manum
Mediatoris digito Dei scripta est, et quod destructum est, glorificatum est:
quanto magis Evangelium, quod mansurum est, per meam linguam scribetur a
Spiritu Sancto: ut illius laudes, ad quem in Isaia dicitur, "Velociter
spolia detrahe, cito praedare (Isai. 8. 1), velox in corde credentium
sermo describat."
8. "Speciosus forma prae filiis hominum." In Hebraico:
"Decore pulchrior es filiis hominum." Finito prooemio, hinc
narrationis exordium est, et fit apostropha ad ipsum amantissimum, et dilectum
et regem, cui dicentis opera consecrata sunt. Quaeritur autem quomodo pulchrior
sit cunctis filiis hominum, de quo legimus in Isaia: "Vidimus eum, et non
habebat speciem neque decorem, sed erat species ejus inhonorata et deficiens a
filiis hominum. Homo in plaga positus, et sciens ferre infirmitatem, quia
avertit faciem suam" (Isai. 53. 2. et seqq.). Nec statim scriptura
dissonare videatur: quia ibi ignobilitas corporis propter flagella et sputa et
alapas et clavos, et injurias patibuli, commemoratur: hic pulchritudo virtutum
in sacro et venerando corpore. Non quo divinitas Christi hominibus comparata
formosior sit; haec enim non habet comparationem: sed absque passionibus
crucis, universis pulchrior est. Virgo de virgine, qui non ex voluntate viri,
sed ex Deo natus est. Nisi enim habuisset et in vultu quiddam oculisque
sidercum, nunquam eum statim secuti fuissent Apostoli, nec qui ad
comprehendendum eum venerant, corruissent (Joan. 18). Denique et in
praesenti testimonio, in quo ait. "Homo in plaga positus et sciens ferre
infirmitatem," reddit causas quare ista perpessus sit. "Quia avertit
faciem suam," id est, paululum divinitate subtracta, corpus injuriae
dereliquit. Quidam hunc versiculum superioribus copulant, ut speciosus forma
prae filiis hominum, non ad Christum, sed ad calamum referatur.
9. "Effusa est gratia in labiis tuis, propterea benedixit te Deus
in aeternum." In Editione Vulgata pro benedixit, unxit legimus. Sed
sciendum quod error scriptorum Septuaginta Translatoribus non debeat imputari,
qui hoc loco cum Hebraica Veritate concordant. Legentes illud, "Jesu
proficiebat aetate et sapientia et gratia apud Deum et homines" (Luc.
2. 52): Et in alio loco: "Admirabantur super verbis gratiae ejus quae
egrediebantur de ore illius" (Matth. 7. 16): Et quod "In
potestate habebat sermonem" (Marc. 6. 7); intelligere possumus, quo
sensu dictum sit: "Effusa est gratia in labiis tuis." Noe invenit
gratiam coram Domino in diebus suis, et Moyses, et reliqui Prophetarum. Sed
omnis gratiae multitudo in labiis Salvatoris effusa est, quae in brevi tempore
totum implevit orbem. Et ipse tanquam sponsus processit de thalamo suo. "A
summo coelo egressio ejus, et occursus illius usque ad summum ejus" (Ps.
18). Nam et sancta Maria, quia conceperat eum, in quo omnis plenitudo
divinitatis habitat corporaliter, plena gratia salutatur (Luc. 1). Et
Apostolus sciens praedicationem suam, non in eloquentia saeculari, sed in
virtute Dei, omnes mundi superasse doctrinas, ait: "Et sermo meus et
praedicatio mea, non in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, sed in
ostensione spiritus et virtutis: ut sit fides nostra non in sapientia hominum,
sed in virtute Dei" (1. Thess. 1. 5). Seque ipsum reprehendens,
quia dixerat: "Amplius autem omnibus laboravi:" statim intulit:
"Non autem ego, sed gratia Dei, quae mecum est." Et rursum:
"Quia gratia ejus qui in me est, non fuit vacua" (1. Cor. 15. 10).
Proprie autem in Salvatorem verbum effusionis adjungitur, ut significet gratiae
largitatem, secundum illud: "Effundam de spiritu meo super omnem
carnem" (Joel. 2. 28). Et, "caritas Dei diffusa est in
cordibus nostris" (Rom. 5. 5). Et nota quod omnium quae dicuntur,
intelligentiam ad personam referat, qui assumptus ex Maria est: quod propter
gratiam labiorum in aeternum benedictus esse dicatur: tale quid et Apostolo
praedicante: "Humiliavit se, factus obediens usque ad mortem, mortem autem
crucis. Propter quod et Deus illum exaltavit: et dedit illi nomen super omne
nomen" (Philipp. 2. 8). Sicut enim ibi forma servi, passionis
injuria est: et exaltatio nominisque donatio ad Patrem redit; ita hic effusio
gratiae et benedictionis in sempiternum, ad eum referenda est, qui potest
humiliari, et crescere.
10. "Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime: Specie
tua, et pulchritudine tua." In Hebraeo: "Accingere gladio tuo super
femur tuum, fortissime. Gloria tua et decore tuo." Istum arbitror te locum
optime intelligere, accinctam Christi gladio militare. Ut autem scias semper
virginitatem gladium habere pudicitiae, per quem truncat opera carnis, et
superat voluptates; Gentilis quoque error Deas virgines finxit armatas.
Accinxit et Petrus lumbos suos, et ardentem lucernam habuit in manibus suis.
Quod autem femur significet opera nuptiarum, his breviter exemplis doceberis.
Abraham mittens ad uxorem quaerendam filio suo Isaac, dicit Majori domus suae.
"Pone manum tuam super femore meo, et adjurabo te per Dominum Deum
coeli" (Gen. 24. 2). Non dubium quin per eum qui de ejus semine
erat nasciturus. Jacob postquam luctatus est cum homine, qui ei apparuerat ad
torrentem Jaboc, Mesopotamia derelicta, et terram Repromissionis ingrediens,
non ante Israel sortitus est nomen, quam nervus femoris ejus emarcuit. Et ad
filium: "Non deficiet princeps ex Juda, neque dux de femoribus ejus" (Gen.
49. 50). Et rursum ipse moriturus, Joseph adjurat in femore suo, ne eum in
Aegypto sepeliat. In Judicum quoque libro legimus: "Gedeoni erant filii
septuaginta, qui egressi sunt de femoribus ejus" (Judic. 8. 30). In
Cantico Canticorum dicitur, "Ecce lectulus Salomonis, sexaginta potentes
in circuitu ejus de potentibus Israel, omnes tenentes gladios, docti ad bellum,
vir et gladius ejus super femur ejus" (Cant. 3. 7. et 8). Gloria
ergo et decore suo, sive specie et pulchritudine divinitatis suae, carnis opera
mortificans; et natus ex virgine, futuris virginibus virginitatis princeps
fuit.
11. "Et intende prospere, procede et regna. Propter veritatem et
mansuetudinem et justitiam; et deducet te mirabiliter dextera tua." In
Hebraeo: "Decore tuo prospere ascende: propter veritatem et mansuetudinem
justitiae, et deducet te mirabiliter dextera tua." Secundo scriptum est
apud Hebraeos, decore tuo, ne quis idipsum vitio librariorum repetitum
putet. Et est figura quae apud Rhetores, Repetitio nominatur. More ergo
Panegyrici, quo laudatores loquuntur ad eos quos praeconiis efferunt, armatum
cohortatur ad praelium: ut semel arrepta bella non deserat, et super hostium
strages victor incedens, praeparet sibi regnum in his, quos de diaboli eripiens
potestate, suo copulavit imperio; et dicat: Ego autem constitutus sum rex ab
eo super Sion montem sanctum ejus (Psal. 2. 6). Nullique dubium,
veritatem, et modestiam, et justitiam, Christum appellari, qui dicit, Ego
sum via, veritas, et vita (Joan. 14. 6). Et, Discite a me, quia
mitis sum, et humilis corde (Matth. 11. 29). Et, Qui factus est nobis
a Deo justitia, et redemptio, et sanctitas (1. Cor. 1. 36). Haec
autem universa dicuntur in corpore, ut exigantur in membris. Victoria Domini,
servorum triumphus est. Magistri eruditio, discipulorum profectus. Et quod
sequitur, Deducet te mirabiliter dextera tua, aut de signis quae in
Evangelio perpetravit aut τροπικῶς
de caede, quam exercuit in hostibus, sentiendum est. Cor sapientis in
dextera, et cor stulti in sinistra ejus. Christus totus in dextris est:
Antichristus in sinistris. Hebraica interpretatio distat in verbis, non distat
in sensu.
12. Sagittae tuae acutae potentissime, populi sub te cadent in corda
inimicorum regis. In Hebraico, absque potentissime, reliqua
similiter. Et hic versiculus tibi potissimum aptus est, quae jaculo Domini
vulnerata, cum sponsa in Cantico canis Vulnerata caritate ego sum (Cant.
2. 5). Nec mirum, si sponsus tuus habeat plures sagittas, de quibus in
centesimo decimo nono Psalmo dicitur: Sagittae potentis acutae cum
carbonibus desolatoriis; cum Patris ipse sit jaculum, et loquatur in Isaia:
Posuit me quasi sagittam electam, in pharetra sua abscondit me (Isai.
49. 2). His sagittis et Cleophas in itinere cum altero vulneratus aiebat, Nonne
cor nostrum ardens erat in nobis, dum loqueretur in via, et aperiret nobis
Scripturas? (Luc. 24. 39) Et in alio loco legimus: Sicut sagittae
in manu potentis, ita filii excussorum (Ps. 126. 4). His sagittis
totus orbis vulneratus et captus est. Paulus sagitta fuit Domini, qui postquam
ab Jerosolymis usque ad Illyricum missus arcu Domini, huc illucque volitavit,
ad Hispanias ire festinat: ut velox sagitta sub pedibus Domini sui, orientem
occidentemque prosternat. Et quia plures sunt potentissimi regis inimici, qui
vulnerati fuerant ignitis sagittis diaboli, et quasi cervus spiculo percussi in
jecore; sagittae Domini mittuntur ignitae cum carbonibus desolatoriis, ut
quidquid vitii in corde inimicorum regis fuerit, excoquant, et salutari igne
ignem ejiciant perditorem.
13. "Sedes tua Deus in saeculum saeculi, virga directionis, virga
regni tui. Dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem, propterea unxit te Deus,
Deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis." In Hebraico:
"Thronus tuus Deus in saeculum et in aeternum: sceptrum aequitatis,
sceptrum regni tui. Dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem: propterea unxit
te Deus, Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis," Duas
personas, ejus qui unctus est Dei, et qui unxit, intellige. Unde et Aquila
ELOIM verbum Hebraicum, non nominativo casu, sed vocativo interpretatur, dicens
Θεέ, et nos propter intelligentiam Dee
posuimus, quod Latina lingua non recipit; ne quis perverse putet Deum dilecti
et amantissimi et regis bis Patrem nominari. Quanquam enim Pater in Filio, et
Filius in Patre, et alterutrum sibi et habitator et thronus sint: tamen in hoc
loco ad regem, qui Deus est, sermo dirigitur; et dicitur ei quod imperium ejus
(hoc enim intelligo, thronum, juxta illud quod scriptum est: De
fructu ventris tui ponam super thronum tuum (Ps. 131. 11) finem non
habeat. Quod quidem et Mariae nuntiavit Angelus: "Dabit ei Dominus Deus
thronum David patris sui, et regnabit super domum Jacob in saecula, et regni
ejus non erit finis" (Luc. 1. 32). Nec putemus hoc illi esse
contrarium, quod Apostolus scribens ad Corinthios ait, Filium Deo traditurum regnum,
et subjiciendum ei qui sibi subjecit omnia: ut sit Deus omnia in omnibus
(1. Cor. 15). Non enim dixit, tradet Patri, ut videretur separare
Filium, sed tradet Deo, hoc est, habitanti in assumptione corporis Deo: ut
sit Deus omnia in omnibus: et Christus, qui ante per paucas virtutes erat
in singulis, per omnes in omnibus commoretur. Sceptrum autem et virgam insigne
esse regnantis, ipse Propheta significat, dicens: Sceptrum aequitatis,
sceptrum regni tui (Isai. 11. 1). Quidam de Isaia testimonium proferentes:
Exiet virga de radice Jesse, et flos de radice ejus ascendet, hominem
qui est assumptus, intelligunt, cui et deferatur imperium, et qui propter
dilectam justitiam et exosam iniquitatem regnare dicatur, et unctus esse oleo
exsultationis prae participibus suis: quasi praemium caritatis, et odii [al. odium]
iniquitatis in unctione sumpturus. Docemur autem in utraque parte et amoris et
odii esse in nobis semina, cum ipse qui primitias massae nostrorum corporum
levavit ad coelos, et justitiam dilexerit, et oderit iniquitatem. Unde David: Nonne
odientes te, Domine, oderam, et super inimicos tuos tabescebam? perfecto odio
oderam illos (Ps. 138. 21). Quod sequitur; Unxit te Deus, Deus
tuus. Primum nomen Dei vocativo casu intelligendum est, sequens nominativo.
Quod satis miror cur Aquila non ut coeperat in primo versiculo, vocativo casu
interpretatus sit, sed nominativo. his nominans Deum qui supradictum unxerit
Deum. In hoc loco Photinus opprimitur, sed Arrius caput levat, de Evangelio
proferens testimonium: "Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, Deum
meum et Deum vestrum" (Joan. 20. 17). Sed cum dilectum audiat eum,
accinctum gladio super femur, et regnare propter veritatem et mansuetudinem,
ungi ob dilectam justitiam et exosam iniquitatem, et unctum esse prae
consortibus suis, de quibus scriptum est: "Participes Christi facti sumus,
si tamen principium substantiae usque ad finem firmum retineamus" (Hebr.
3. 14); miror cur solum Deum Dei ad calumniam vocet, quasi universa quae
dicta sunt, divinitati Verbi et non humilitati hominis conveniant. Audiat Actus
Apostolorum: "Jesum Nazarenum, quem unxit Deus Spiritu sancto" (Act.
10. 38). Audiat Evangelium: "Spiritus sanctus veniet super te, et
virtus Altissimi obrumbrabit tibi: propterea quod nascetur ex te sanctum,
vocabitur Filius Dei" (Luc. 1. 35). Ipsum Dominum sentiat
intonantem: "Spiritus Domini super me, eo quod unxerit me" (Isai.
61. 1). Participes autem Apostolos credentesque significat; quibus
unctionis suae vocabulum tribuit, ut ab uncto vocentur uncti, id est, a Christo
Christiani.
14. "Myrrha et gutta et casia a vestimentis tuis a domibus
eburneis, ex quibus delectaverunt te filiae regum in honore tuo." In
Hebraico, "Myrrha et stacte et casia in cunctis vestimentis tuis de
domibus eburneis, quibus laetificaverunt te filiae regum in honore tuo."
Praefatio ipsa te docuit, idcirco me hunc Psalmum explanare voluisse, quia ad
virginem scribens, pro liliis et floribus titulum reperi. Itaque
consequenter et istos versiculos ad te referam, cui volumen hoc scribitur.
Mortificasti membra tua super terram, et quotidie Christo offers myrrham.
Christi bonus odor es, et propterea stacten, id est, stillam vel guttam
exhibes Domino. Narrant et hi qui aromatum novere virtutes, stacten florem esse
myrrhae. Quod autem sequitur casia, est ipsa quae ab aliis σύριγξ id est, fistula
nuncupatur, vocalis in laudes Dei, et omnes pituitas et rheumata voluptatum suo
calore excoquens. Ubi in nostris codicibus scriptum est, gutta, vel stacte,
in Hebraico MALOTH legitur. Unde et Nicodemus centum libras myrrhae et aloes ad
sepeliendum Dominum praeparavit. Et sponsus loquitur ad sponsam: Myrrha et
aloe cum omnibus unguentis primis (Cant. 4). Et illa respondet: Manus
meae distillaverunt myrrham; digiti mei myrrha pleni (Ibid. 5. 5). Projice
et tu mortis opera. Christo in baptismate consepulta, et huic mundo mortua
esto, et nihil aliud nisi de coelestibus cogitans, loquere ad sponsum tuum: Manus
meae stillaverunt myrrham; digiti mei myrrha pleni. Legimus et unguentum
sacerdotale, cujus et David meminit: Sicut unguentum in capite, quod
descendit in barbam, barbam Aaron, quod descendit in oram vestimenti ejus (Ps.
132. 2). In quo cum caeteris aromatibus miscetur et stacte. Offerunt et
Magi myrrham. Et in praesenti loco, initium vestimentorum Christi est suscipere
mortem illius, et in sua carne monstrare. Haec indumenta para sponso tuo: his a
te vestibus comptus incedat. Cumque ei hujuscemodi texueris vestimenta,
efficieris ipsa templum Dei, et laetificabis eum de domibus eburneis,
sive ut melius in Hebraico scribitur, de templo dentium; et laudes
Domino canes, totaque saeculo mortua, Angelorum imitaberis choros. Ebur enim et
dentes, insigne esse mortis et vocis ipsa nominum natura testatur. Et
consequenter adjunctum est: Ex quibus delectaverunt te filiae regum in
honore tuo. Rex regum et Dominus dominantium sponsus tuus est. Reges isti
qui sub tanto rege sunt reguli, patres tui sunt, qui te Evangelica genuere
doctrina. Horum tu filia, honorificas in omnibus vestimentis et odoribus bonis
et templo eburneo eum, cui supra dictum est: Effusa est gratia in labiis
tuis; Et: Accingere gladio tuo super femur tuum potentissime;
Et, Sagittae tuae acutae; Et, Thronus tuus Deus in saeculum saeculi.
Pro eo quod nos transtulimus domibus eburneis, quia in Graeco scriptum
est ἀπὸ βαρέων
ἐλεφαντίνων
quidam Latinorum ob verbi ambiguitatem, a gravibus interpretati sunt,
cum βάρις verbum sit ἐπιχώριον
Palaestinae: et usque hodie domus ex omni parte conclusae, et in modum
aedificatae turrium ac moenium publicorum, βάρεις
appellentur.
15. "Astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato;"
quodque sequimur: "circumdata varietate", excepta Editione Vulgata,
nullus interpretum transtulit. In Hebraico, "Stetit conjux in dextra tua
in diademate aureo." Ubi nos conjugem vertimus, ibi apud Hebraeos
legitur SEGAL. Pro quo Aquila σύγκοιτον,
id est, concubinam: Symmachus et Quinta Editio παλλακήν,
id est, pellicem, Septuaginta, Theodotion, et Sexta, reginam
interpretati sunt. Deinde ubi ego posui, in diademate aureo, Symmachus
transtulit, in auro primo: Aquila, Quinta et Sexta Editio, in
tinctura, vel in auro Ophir. Quae filiae regum sunt, et in sponsi
parantur amplexus, per myrrham et guttam et casiam et domos eburneas delectant
cum, cujus thronus in saeculum saeculi est. Quae autem jam super petram
Christum stabili radice fundata est Catholica Ecclesia, una columba, perfecta
et proxima stat a dextris, et nihil in se sinistrum habet. Stat in vestibus
deauratis, de sermonibus Scripturarum ad sensum transiens, et cunctis plena virtutibus:
sive ut nos transtulimus, in diademate aureo. Est enim regina, regnatque
cum rege: cujus filias possumus intelligere, et in commune credentium animas,
et proprie virginum choros. Ophir genus auri est, vel a loco Indiae, vel
a colore nomine indito. Septem quippe apud Hebraeos auri vocabula sunt. Uxorem
quoque et concubinam intelligamus de cantico Salomonis, quae sine sponso suo
vel marito dormire non potest.
16. "Audi, filia, et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere
populum tuum et domum patris tui, et concupiscet rex decorem tuum: quoniam ipse
est Dominus Deus tuus, et adorabunt eum" In Hebraico: "Audi, filia,
et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere populi tui, et domus patris tui,
et concupiscet rex decorem tuum; quia ipse est Dominus tuus, et adora
eum." Hucusque per Prophetae linguam, quam calamo scribenti velociter
comparat, loquitur Spiritus Sanctus, ipsum regem, et bellatorem, et Deum,
sponsumque compellans. Hinc persona Patris inducitur loquentis ad sponsam Filii
sui, et cohortantis eam, ut veteris gentilitatis et idololatriae errore
contempto, primum his quae dicantur attendat; et propter quod de alienigena
filia nominetur; deinde videat vel ipsa quae dicuntur, vel universam
conditionem, ex visibilibus intelligens invisibilia, et ex creaturis sentiens
Creatorem, et diligenter inclinet aurem suam, ut quae dicuntur, memoriter
teneat. Cumque audierit, viderit et inclinaverit aurem suam, totamque se
doctrinae tradiderit, et eorum intelligentiae quae dicuntur, obliviscatur
primum populum suum: et cum Abraham de Chaldea egrediens, relinquat terram
nativitatis et cognationis suae. Nemo dubitat patrem nostrum, antequam
adoptaremur a Deo, fuisse diabolum, unde Salvator ait: "Vos ex patre
diabolo nati estis (Joan. 8. 44). Cum ergo, ait, antiqui patris fueris
oblita, et talem te exhibueris, depositis pristinis sordibus, ut super
fratruelem dealbata conscendas, et quam possit diligere Filius meus, tunc
concupiscet rex decorem tuum. Et ne putes unum esse de turba, a quo amanda es,
ipse est Rex tuus et Dominus tuus. Quia vero interdum qui reges et domini sunt,
sunt quidem potestate reges et domini, tamen ejusdem naturae, cujus sunt illi,
in quos dominantur et regnant; indico tibi quod et Deus tuus sit, et debeas
adorare eum. Septuaginta Interpretes non dixerunt, et adorabis eum, sed adorabunt
eum, ut sit sensus: Iste qui te amaturus est, qui tuam pulchritudinem
dilecturus, Deus est, et adorandus ab omnibus. Quod de Ecclesia ex gentibus
congregata exposuimus, unusquisque ad seipsum referat, animamque credentis quod
prioribus vitiis derelictis, adoptetur in filiam; inclinet aurem suam,
obliviscatur veteris conversationis: et cum Apostolo dimittat mortuum patrem,
et talem se praebeat, qui ametur a rege. Ipse est enim Dominus ejus, qui
flectere debeat genu, et deposita superbia, jugum humilitatis assumere.
17. Interrogemus Judaeos, quae sit ista filia, ad quam loquitur Deus.
Non dubito quin Synagogam respondeant. Et quomodo dicitur Synagogae et
Israelitico populo: "Dimitte populum tuum, et domum patris tui"?
Nunquid derelinquet gentem Hebraeam, et Abraham antiquum patrem? Si dixerint de
vocatione significari Abraham, qui [al. qua] Chaldaeos reliquerit, quis
est iste rex, qui amaturus est decorem Abraham? Certe alius est qui loquitur: Audi
filia, et alius de quo loquitur: Concupiscet rex decorem tuum. Qui
alius, non solum rex, sed et Dominus et Deus est, qui adorandus est.
18. "Filia Tyri, in muneribus vultum tuum deprecabuntur divites
plebis. "In Hebraeo est:" O filia fortissimi, in muneribus faciem
tuam deprecabuntur divites populi." Verbum Hebraicum SOR, quod in
Ezechiele juxta Septuaginta legimus, interpretari potest et Tyrus, et tribulatio,
et fortissimus, sive fortissima, et Silex, id est, lapis
durissimus. Unde in praesenti loco error ortus est: Aquila enim, et
Septuaginta, et Theodotion, et Quinta Editio, Tyrum interpretati sunt.
Sexta verbum Hebraicum posuit Sor: Symmachus κραταιὰν
id est, fortissimam. Nos idipsum ad Deum retulimus, ut illa, cui supra
dixerat: Audi filia, et vide, filia fortissimi nuncupetur. Aut
certe ipsa fortissima sit, quia imitata est fortem Patrem, cujus vultum
in diversis muneribus deprecabuntur divites plebis. Divites in cunctis operibus
bonis et scientia; sive qui divites putantur in hoc saeculo, sapientes hujus
mundi, et Philosophorum disciplinis eruditi; vel quod melius est, qui antea
divites fuerant, habentes eloquia Dei, et Testamenta, et Prophetas, id est, de
populo Israel. Ut enim ante Salvatoris adventum, hi qui de Tyro erant, hoc est
de populo gentium, et proselyti esse cupiebant, deprecabantur divitem populum
Israel, et per eos introducebantur in Templum; sic post adventum Domini,
quicumque ex Israel credere voluerint (divites quondam familiaritate, et
protectione Dei) venient ad filiam Tyri, et offerentes varia dona virtutum et
confessionis in Christum, deprecabuntur eam, ut salutem quam perdiderunt in
Judaea, inveniant in gentibus.
19. "Omnis gloria ejus filiae regis ab intus, in fimbriis aureis
circumamicta varietatibus." In Hebraeo: "Omnis gloria filiae regis
intrinsecus, fasciis aureis vestita est." Pro eo quod in Septuaginta
scriptum est ἔσωθεν, et nos
vel "intrinsecus" interpretati sumus; in quibusdam exemplaribus
invenitur ESEBON, quod "cogitationes" sonat. Ex quo ostenditur, omnem
gloriam Ecclesiae, cui supra dictum est, "Audi filia, et vide," Et,
"O filia Tyri," et nunc appellatur filia regis, esse intrinsecus, et
in cogitationibus, id est, in interiori homine, et in circumcisione non
manufacta, sed spiritu; habente conscientiae fiduciam apud Deum, et tota
pulchritudine posita magis in sensuum nomine, quam in flore verborum. Quomodo
autem in stamine, ex quo dependent fimbriae, subtegmen intexitur, et tota
vestimenti virtus in stamine est: ita in variis sensibus Scripturarum, in quibus
vestis Ecclesiae omnis intexitur, miscentur aliqua de natura, de moribus, et
hoc ipsum significat vestis Aaron auro, purpura, cocco, bysso, hiacynthoque
contexta (Exod. 28. 39), quam fecerunt mulieres, quibus Deus ad texendum
dedit sapientiam. Et ut intelligere possimus omnem ornatum filiae regis
intrinsecus, ipsa loquitur in Cantico: "Introduxit me rex in cubiculum
suum" (Cant. 1. 50. Matth. 6): in qua clauso ostio labiorum, Deum
Patrem jubemur orare. In nono quoque Psalmo titulus inscribitur, "Pro absconditis
filii." Variam habuit et Joseph tunicam (Gen. 37), quam ei texuit
mater Ecclesia. De his fimbriis Salvatoris αἱμοῤῥοοῦσα
unam tetigit; et sanata est (Matth. 9. Marc. 6. Luc. 8). Quod autem in
Hebraico scribitur, "fasciis aureis vestita est," id ipsum significat
quod supra: "Omnis gloria filiae regis intrinsecus;" fasciis sensuum
divinorum interiora membra obvolvuntur Ecclesiae, et tota uteri tegitur
ambitio. Harum fasciarum non potest oblivisci sponsa, secundum Jeremiam (Cap.
2), quae mammas ligant, et pectus, in quo cogitationes sunt, protegunt.
20. "Adducentur regi virgines post eam, proximae ejus afferentur
tibi. Afferentur in laetitia et exsultatione, adducentur in templum
regis." Juxta Septuaginta prior versiculus adhuc de filiae canitur ornatu;
sequens ad ipsum sponsum regemque dirigitur. Porro juxta Hebraicum, totum ad
sponsam dicitur usque ad eum locum, ubi scriptum est: "Pones eos principes
in universa terra." Et legitur; "In scutulatis ducetur ad regem,
virgines sequentur eam, amicae ejus ducentur illuc, ducentur in laetitiis et
exsultatione, ingredientur thalamum regis." Multam esse distantiam
animarum in Christo credentium, demonstrat Canticum Canticorum, in quo scriptum
est: "Sexaginta sunt reginae, et octoginta concubinae, et adolescentulae
quarum non est numerus. Una est columba mea, perfecta mea; proxima mea,"
de qua dicitur, "Viderunt eam filiae, et beatificant eam reginae et
concubinae, et laudant eam" (Cant. 6. 7. et seqq.). Quae ergo
perfecta est et sancta corpore et spiritu, et columba et proxima meretur
vocari. Haec est filia, de qua supra dictum est "Astitit regina a dextris
tuis in vestitu deaurato" Quae autem supergressae sunt sex dies mundi, et
futura regna suspirant, reginae appellantur. Si qua vero circumcisionem quidem
habet octavae diei, sed adhuc non venit ad nuptias, haec concubina vocitatur.
Diversa autem multitudo credentium, quae necdum potest sponsi copulari
amplexibus, nec de eo liberos parere, adolescentula dicitur. Ego puto de istis
virginibus, quae sequuntur Ecclesiam, et in primo ponuntur gradu, et te esse et
omnes, qui in virginitate corporis et animae perseverant. Proximas autem et
amicas, viduas esse, et in matrimonio continentes: quae omnes cum laetitia et
exsultatione ducuntur ad templum et in thalamum regis. In templum quasi
sacerdotes Dei: in thalamum quasi sponsae regis et sponsi. Hoc templum et
Joannes vidit in Apocalypsi (Apoc. 21), et Propheta desiderat.
"Unam, inquit, petii a Domino, hanc requiram; ut inhabitem in domo Domini,
omnibus diebus vitae meae" (Ps. 26. 4). Et iterum: "Domine,
dilexi decorem domus tuae, et locum habitationis gloriae tuae" (Ps. 25.
8). Et in alio loco: "Quia transibo in locum tabernaculi admirabilis,
usque ad domum Dei in voce exsultationis et confessionis, sonitus festa
celebrantium" (Ps. 41. 5). Scutulata autem quibus sponso suo regina
componitur, ipsa sunt, quae in Septuaginta legimus "circumamicta
varietate."
21. "Pro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos
principes super omnem terram." In Hebraico: "Pro patribus tuis erunt
tibi filii, pones eos principes in universa terra." Et ex Patris persona
nequaquam de filia, sed rursum ad filiam sermo intelligi potest; et ex Spiritus
Sancti, et ex filiorum Core. Si ergo ad filiam sponsam sermo dirigitur, sponsa
autem de nationibus congregata est, cui supra dicitur: "Obliviscere
populum tuum et domum patris tui," debemus sponsae patres nosse: ut
consequenter noverimus et filios. Pro patribus tuis, de quibus in Jeremia
locuta es: "Quam falsa possederunt patres nostri idola, et non est in eis
qui pluat" (Jerem. 14. 22. et 16. 19). Pro Platone et pro caeteris
diversorum dogmatum et errorum magistris, nati sunt tibi filii, quos
constituisti principes tuos, et fecisti in populis praeceptores. Vel certe
aliter: O Ecclesia, filii tui quos genuisti tibi, vertentur in patres tuos, cum
de discipulis eos feceris magistros, et in sacerdotali gradu omnium testimonio
collocaveris. Sin autem Patres Ecclesiae intelligimus Abraham, Isaac, et Jacob,
et reliquos Patriarchas; filios, qui ei in patrum honore sunt nati, Apostolus
intelligamus, qui missi sunt a Domino praedicare usque ad extremum terrae, et
baptizare credentes in nomine Trinitatis. Sed quaeritur quomodo Ecclesia de
gentibus patres habere possit, Abraham, Isaac, et Jacob, cum ei supradictum
sit: "Obliviscere populum tuum et domum patris tui." Legamus
Evangelium: "Nolite dicere, patrem habemus Abraham: potens est Deus de
lapidibus istis," hoc est, de duro corde gentilium, "suscitare filios
Abrahae" (Matth. 2. 9). Et in alio loco: "Si filii essetis
Abrahae, opera Abrahae faceretis" (Joan. 8. 39). Et in Genesi ad
ipsum Abraham loquitur Deus: "In semine tuo benedicentur omnes
gentes" (Gen. 12. 3). Sicut enim ille in praeputio ex fide
justificatus est, ita et nos justificabimur in eadem fide, si habuerimus fidem
et opera patris nostri Abraham. Potest hoc ipsum ad Salvatorem dici, vel a
Patre, vel a Prophetali choro et Spiritu Sancto. Pro patribus tuis, stirpe
videlicet Judaeorum, qui te reliquerunt et negaverunt, nati sunt tibi filii,
Apostoli, et de nationibus credentes, quos constituisti principes in universa
terra.
22. "Memor ero nominis tui in omni generatione et generatione.
Propterea populi confitebuntur tibi in aeternum, et in saeculum saeculi."
In Hebraico: "Recordabor nominis tui in omni generatione et generatione.
Propterea confitebuntur tibi populi in saeculum et in aeternum." Quod nos
interpretati sumus, "confitebuntur tibi," Symmachus transtulit,
"laudabunt te." Regina, quae steterat a dextris regis in vestitu
deaurato, et jussa fuerat oblivisci populi et domus patris sui; et iterum illi
dictum erat: "Pro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos
principes super omnem terram," intelligens quanta decoranda sit gloria, et
quibus praemiis sublevanda, convertit ad sponsum voces suas, et pollicetur
recordaturam se semper nominis sponsi, in omni generatione et generatione. Quod
promisit, videmus expletum. Ipsa Christiana nobis omnibus Christianorum nomen
imposuit: nomen novum, in quo "benedicentur [al. benedicuntur]
omnes familiae gentium." Recordatur autem non in una generatione, sed in
omnibus: vel cunctas significans nationes, vel duas generationes, Judaeorum
atque Gentilium. Et quia hoc parum est, si in duabus generationibus nominis
Domini recordetur, propterea populi qui in Ecclesia fuerint, confitebuntur et
laudabunt Dominum in aeternum et in saeculum saeculi. Quando et tu, o filia
Principia, sanctorum mixta choro, inter virgines duceris ad regem, et ex
domibus eburneis delectabis sponsum in honore tuo: tunc recordare et mei, qui hujus
Psalmi tibi, Domino revelante, intelligentiam tribui, et dicito: "Memor
ero nominis tui;" ut quae partem intellexisti carminis, si vita comes
fuerit, et totum Canticum Canticorum intelligas.
Epistola LXVI
(alias 26; scripta sub finem an. 397)
Ad Pammachium
Paulinam Paulae filiam, quae Pammachio nupserat, juveni docto cum primis
et nobili, defunctam laudat, ipsumque Pammachium, qui statim ab ejus morte
Monachi propositum arripuerat, opes suas in pauperum subsidium elargitus,
hortatur, ut in sancto proposito pergat.
1. Sanato vulneri et in cicatricem superductae cuti, si medicina
colorem reddere voluerit, dum pulchritudinem corporis quaerit, plagam doloris
instaurat. Ita et ego serus consolator, qui importune per biennium tacui,
vereor ne nunc importunius loquar, et attrectans vulnus pectoris tui, quod
tempore et ratione curatum est, commemoratione exulcerem. Quae enim aures tam
durae, quae de silice excisa praecordia, et Hyreanarum tygrium lacte nutrita,
possunt sine lacrymis Paulinae tuae audire nomen? Quis parturientem rosam et
papyllatum corymbum, antequam in calathum fundatur orbis, et tota rubentium
foliorum pandatur ambitio [al. ambitione], immature demessum aequis
oculis marcescere videat? Fractum est pretiosissimum margaritum. Virens
smaragdi gemma contrita est. Quid boni habeat sanitas, languor ostendit. Plus
sensimus quod habuimus, postquam habere desivimus.
2. In agro terrae bonae, tres fructus legimus, centesimum, sexagesimum,
et tricesimum (Matth. 23). In tribus mulieribus et sanguine et virtute
conjunctis, tria Christi praemia recognosco. Eustochium virginitatis flores
metit: Paula laboriosam viduitatis aream terit: Paulina castum matrimonii
cubile servat. Tali filiarum mater fulta comitatu, totum sibi in terris
vindicat quod Christus promisit in coelo. Et ut quadrigam domus una emitteret
sanctitatis, et feminarum virtutibus responderent viri, additur comes
Pammachius, verum Ezechielis Cherubim, cognatus, gener, maritus, imo frater
amantissimus, QUIA SANCTA consortia spiritus, vocabula non tenent nuptiarum.
Huic quadrigae Jesus praesidet. De his equis et Abacuc canit: Ascende super
equos tuos, et equitatio tua salus (Abac. 3. 8). Impari cursu, pari
animo ad palmam tenditur. Discolores equi, sed voluntate concordes, unum
aurigae jugum trabunt, non expectantes flagelli verbera, sed ad vocis
hortamenta ferventes.
3. Quatuor virtutes sibi cohaerentes. — Dicamus aliquid et de
Philosophis. Quatuor virtutes describunt Stoici, ita sibi invicem nexas, et
mutuo cohaerentes, ut qui unam non habuerit, omnibus careat: prudentiam,
justitiam, fortitudinem, temperantiam. Has omnes sic habetis singuli, ut tamen
emineatis in singulis. Prudentia in te, in matre justitia, in virgine
fortitudo, in nupta temperantia praedicatur. QUID ENIM EO sapientius, qui
contempta mundi stultitia, Christum secutus est, Dei virtutem et Dei
sapientiam? Quid matre justius, quae inter liberos opibus distributis, docuit
divitias contemnendo, quid filii amare deberent? Quid Eustochio fortius, quae
nobilitatis portas, et arrogantiam generis Consularis, virginali proposito
fregerit, et in urbe prima, primum genus subjugaverit pudicitiae? Quid Paulina
temperantius, quae legens illud Apostoli: Honorabiles nuptiae et cubile
immaculatum (Hebr. 13. 4), nec sororis felicitatem, nec matris
continentiam ausa appetere, maluit in humilioribus tuta pergere, quam pendulo
gradu in sublimioribus fluctuare? quanquam illa semel inito matrimonio, nihil
aliud diebus ac noctibus cogitaverit, nisi ut reddito fructu nuptiarum,
secundum castimoniae gradum acciperet, et tanti dux femina facti (Aeneid.
1), virum proposito suo jungeret, non relinquens salutis comitem, sed
exspectans. Dumque crebris abortiis, et experta fecunditate conceptuum, non
desperat liberos, et socrus aviditatem, maritique tristitiam praeponit
imbecillitati suae, passa est aliquid de Rachelis exemplo; et pro filio
doloris, ac dexterae (Gen. 35. 18), virum desiderii sui peperit
haeredem. Certisque auctoribus didici illam, non primae sententiae Dei: Crescite
et multiplicamini, et replete terram (Gen. 1. 28), nec officio
conjugali servire voluisse: sed ad hoc optasse filios, ut Christo virgines
pareret.
4. Legimus et uxorem sacerdotis Phinees, audita captivitate Arcae
Domini, subito uteri dolore correptam, edidisse filium Icabod (1. Reg. 4.
19), et inter manus et officia feminarum, animam emisisse cum prole. De
prima Benjamin, hoc est, filius virtutis ac dexterae; de secunda
inclytus Sacerdos Dei, ex Arcae cognomine nascitur. Nobis post dormitionem
somnumque Paulinae, Pammachium Monachum Ecclesia peperit posthumum, et patris
et conjugis nobilitate patricium, eleemosynis divitem, humilitate sublimem.
Apostolus scribit ad Corinthios: Videte fratres vocationem vestram, quia non
multi sapientes, non multi nobiles (1. Cor. 1. 26). Hoc nascentis
Ecclesiae rudimenta poscebant, ut granum sinapis paulatim in arborem cresceret (Luc.
13. 19), ut sensim et Evangelii fermentum totam Ecclesiae massam altius
elevaret. Nostris temporibus Roma possidet, quod mundus ante nescivit. Tunc
rari sapientes, potentes, nobiles, Christiani: nunc multi Monachi, sapientes,
potentes, nobiles. Quibus cunctis Pammachius meus sapientior, potentior,
nobilior: magnus in magnis, primus in primis, Monachorum. Tales Paulina morte
sua nobis liberos dedit, quos vivens concupiverat possidere. "Laetare
sterilis quae non paris, erumpe et clama, quae non parturis (Isai. 54. 1),
quoniam quot Romae sunt pauperes, tot filios repente genuisti.
5. Ardentes gemmae, quibus ante collum et facies ornabantur, egentium
ventres saturant. Vestes sericae, et aurum in fila lentescens, in mollia
lanarum vestimenta mutata sunt, quibus repellatur frigus, non quibus nudetur
ambitio, Deliciarum quondam supellectilem virtus insumit. Ille caecus extendens
manum, et saepe ubi nemo est, clamitans, haeres Paulinae, cohaeres Pammachii
est. Illum truncum pedibus, et toto corpore se trahentem, tenerae [al. tenera]
puellae sustentat manus. Fores quae prius salutantium turbas vomebant, nunc a
miseris obsidentur. Alius tumenti aqualiculo mortem parturit: alius elinguis et
mutus, et ne hoc quidem habens unde roget, magis rogat, dum rogare non potest.
Hic debilitatus a parvo, non sibi mendicat stipem. Ille putrefactus morbo
regio, supravivit cadaveri suo.
Non
mihi si linguae centum sint, oraque centum;
Omnia
poenarum percurrere nomina possim.
(Aeneid.
6).
Hoc exercitu comitatus incedit, in his Christum confovet, horum sordibus
dealbatur. Muncrarius pauperum, et egentium candidatus sic festinat ad coelum.
Ceteri mariti super tumulos conjugum sparguni violas, rosas, lilia, floresque
purpureos: et dolorem pectoris his officiis consolantur. Pammachius noster
sanctam favillam ossaque veneranda, eleemosynae balsamis rigat. His pigmentis
atque odoribus fovet cineres quiescentes, sciens scriptum: "Sicut aqua
extinguit ignem, ita eleemosyna peccatum (Eccli. 3. 33). Quantas vires
habeat misericordia, et quibus donanda sit praemiis, et beatus Cyprianus grandi
volumine prosequitur, et Danielis consilium probat, qui regem impiissimum si se
audire voluisset, scit pauperum sustentatione salvandum. Gaudet hujuscemodi
filiae mater haerede. Non dolet opes ad alium pervenisse, quas cernit iisdem
quibus ipsa voluerat, erogari. Quin potius gratulatur absque labore suo, sua
vota compleri. Non enim substantiae dimunitio, sed operarii commutatio est.
6. Quis enim hoc crederet, ut Consulum pronepos, et Furiani germinis
decus, inter purpuras Senatorum, furva tunica pullatus incederet, et non
erubesceret oculos sodalium, ut deridentes se ipse derideret? "Est
confusio quae ducit ad mortem: et est confusio, quae ducit ad vitam" (Eccli.
4). Prima virtus est Monachi, contemnere hominum judicia, et semper
Apostoli recordari, dicentis: "Si adhuc hominibus placerem [al. placere
vellem], Christi servus non essem" (Galat. 1. 10). Tale quid et
Dominus loquitur ad Prophetas: quod posuerit faciem eorum, quasi urbem aeneam,
et lapidem adamantinum, et columnam ferream (Jerem. 1), ne paverent ad
injurias populi, sed impudentiam subsannantium, frontis rigore contererent (Ezech.
3). Ingenia liberaliter educata, facilius verecundia, quam metus superat.
Et quos tormenta non vincunt, interdum vincit pudor. Non est parum, virum
nobilem, virum disertum, virum locupletem, potentium in plateis vitare
comitatum, miscere se turbis, adhaerere pauperibus, rusticis copulari, de
principe vulgum fieri. Sed quanto humilior, tanto sublimior est.
7. Lucet margaritum in sordibus, et fulgor gemmae purissimae, etiam in
luto radiat. Hoc est quod Dominus repromisit: "Glorificantes me,
glorificabo" (1. Reg. 2. 30). Alii hoc intelligant de futuro,
quando moeror vertetur in gaudium, et transeunte mundo, Sanctorum corona non
transit: Ego et in praesentiarum video Sanctorum promissa compleri. Antequam
Christo tota mente serviret, notus erat in Senatu, sed multi alii habebant
insulas Proconsulares. Totus orbis hujuscemodi honoribus plenus est. Primus
erat, sed inter primos. Praecedebat alios dignitate; sed et alios sequebatur.
QUAMVIS CLARUS honor vilescit in turba: et apud viros bonos indignior fit ipsa
dignitas, quam multi indigni possident. Unde egregie de Caesare Tullius, cum
quosdam, ait, ornare voluit, non illos honestavit, sed ornamenta ipsa turbavit.
At nunc omnes Christi Ecclesiae Pammachium loquuntur. Miratur orbis pauperem,
quem hucusque divitem nesciebat. Quid Consulatu illustrius? Annuus honor est,
et postquam alius successerit, prior desinit. Latent in multitudine laureae, et
triumphi interdum triumphantium sordibus polluuntur. Quod ante per manus
patritias tradebatur, et sola nobilitas possidebat, quo Consul Marius, victor
Numidiae et Theutonum, atque Cimbrorum, ob ignobilitatem [al. novitatem]
familiae putabatur indignus: quod Scipio ultra annos pro virtute meruit, nunc sola
militia possidet, et agrestia dudum corpora, fulgens palma circumdat. Plus ergo
accepimus, quam dedimus. PARVA DIMISIMUS, et grandia possidemus. Centuplicato
foenore Christi promissa redduntur. In tali et Isaac quondam agro severat, qui
paratus ad mortem, ante Evangelium, Evangelicam portavit crucem.
8. "Si vis, inquit, perfectus esse, vade et vende omnia quae
habes, et da pauperibus, et veni, sequere me" (Matth. 19. 21). Si
vis perfectus esse. Semper grandia in audientium ponuntur arbitrio. Et ideo virginitatem
Apostolus non imperat, quia Dominus disputans de eunuchis, qui se castrassent
propter regna coelorum, ad extremum intulit: "Qui potest capere,
capiat" (Ibid. 12). "Non est enim volentis, neque currentis,
sed miserentis Dei" (Rom. 9. 16). Si vis perfectus esse. Non tibi
imponitur necessitas, ut voluntas praemium consequatur. Si vis ergo esse
perfectus, et desideras esse quod Prophetae, quod Apostoli, quod Christus est,
vende, non partem substantiae, ne timor penuriae infidelitatis occasio sit, et cum
Anania et Sapphira pereas; sed universa quae possides. Cumque vendideris, da
pauperibus, non locupletibus, non superbis. Da quo necessitas sustentetur, non
quo augeantur opes. Cumque legeris illud Apostoli: "Bovi trituranti os non
alligabis: Et, Dignus est operarius mercede sua" (1 Cor. 9. 9; 1. Tim.
5. 18): Et, "Qui altario ministrant, de altario participantur" (1.
Cor. 9. 13); memento quoque hujus sententiae: "Habentes victum et
vestitum, his contenti sumus" (1. Tim. 6. 8). Ubi videris fumare
patinas, et Phasides aves lentis vaporibus decoqui, ubi argenti pondus, ubi
ferventes Mannos, comatulos pueros, pretiosas vestes, picta tapetia, ibi ditior
est largitore, cui largiendum est. PARS SACRILEGII est, rem pauperum dare non
pauperibus. Et tamen non est satis perfecto et consummato viro opes contemnere,
pecuniam dissipare, et projicere quod in momento et perdi, et inveniri potest.
Fecit hoc Crates Thebanus, fecit Antisthenes, fecerunt plurimi, quos
vitiosissimos legimus. Plus debet Christi discipulus praestare, quam mundi
Philosophus, gloriae animal, et popularis aurae atque rumorum venale mancipium.
Tibi non sufficit opes contemnere, nisi Christum sequaris. CHRISTUM AUTEM
sequitur, qui peccata dimittit, et virtutum comes est. Christum scimus
sapientiam. Hic thesaurus in agro Scripturarum nascitur, haec gemma multis
emitur margaritis. Sin autem adamaveris captivam mulierem, id est, sapientiam
saecularem, et ejus pulchritudine captus fueris, decalva eam, et illecebras
crinium atque ornamenta verborum cum emortuis unguibus seca. Lava eam
Prophetali nitro, et tunc requiescens cum illa, dicito: "Sinistra ejus sub
capite meo, et dextra illius amplexabitur me" (Cant. 2. 6), et
multos tibi foetus captiva dabit, ac de Moabitide efficietur Israelitis.
Christus sanctificatio est, sine qua nemo videbit faciem Dei. Christus
redemptio, idem redemptor et pretium, Christus omnia, ut qui omnia propter
Christum dimiserit, unum inveniat pro omnibus, et possit libere proclamare: Pars
mea Dominus (Ps. 72. 26).
9. Sentio te divinis ardere doctrinis, nec temeritate quorumdam docere
quod nescias; sed ante discere, quod docturus sis. Simplices Epistolae tuae
olent Prophetas, Apostolos sapiunt. Non cothurnatam affectas eloquentiam; nec
more puerorum argutas sententiolas in clausulis struis. CITO TURGENS spuma
dilabitur; et quamvis grandis tumor, contrarius sanitati est. Scitum est illud
quoque Catonis: Sat cito, si sat bene. "Quod nos quondam
adolescentuli, cum a perfecto Oratore in Praefatiuncula diceretur,
risimus." Meminisse te puto erroris mutui, quando omne Athenaeum
Scholasticorum vocibus consonabat: Sat cito, si sat bene. Felices,
inquit Fabius, essent artes, si de illis soli artifices judicarent. Poetam non
potest nosse, nisi qui versum potest struere. Philosophos non intelligit, nisi
qui scit dogmatum varietates. Manufacta et oculis patientia, magis probant
artifices. Nostra quam dura sit necessitas, hinc potes animadvertere, quod
vulgi standum est judicio, et ille in turba metuendus, quem cum videris solum,
despicias. Hoc praeteriens tetigi, ut eruditis contentus auribus, non magnopere
cures, quid imperitorum de ingenio tuo rumusculi jactitent; sed Prophetarum
quotidie medullas bibas, Christi mystes, Patriarcharum symmistes.
10. Sive legas, sive scribas, sive vigiles, sive dormias, Amos [al. amor]
tibi semper buccina in auribus sonet. Hic lituus excitet animam tuam: hoc amore
furibundus, quaere in lectulo tuo quem desiderat anima tua (Cant. 3. 1),
et loquere confidenter: "Ego dormio, et cor meum vigilat, (Ibid. 3. 2).
Cumque inveneris eum et tenueris, ne dimittas. Et si pauxillulum dormitanti
elapsus fuerit e manibus, noli protinus desperare. Egredere in plateas, adjura
filias Jerusalem (Ibid. 3. 2), reperies eum cubantem in meridie, lassum,
ebrium, noctis ore madefactum, inter greges sodalium, in aromatum varietatibus,
inter poma paradisi. Ibi ei de mammillas tuas (Ibid. 7. 12), sugat de
erudito pectore, requiescat inter medios Cleros, pennae columbae deargentatae,
et interiora ejus in fulgore auri (Ps. 67. 14). Parvulus iste et puer,
qui butyro et melle saginatur (Isai. 7. 15), qui inter caseatos nutritus
est montes, cito crescit in juvenem, velociter in te hostes spoliat, mature
praedatur Damascum, et regem vincit Assyrium.
11. Xenedochium exstructum a Pammac. — Audio te Xenodochium in
portu fecisse romano, et virgam de arbore Abraham in Ausonio plantasse littore.
Quasi Aeneas nova castra metaris, et super undam Tyberis, ubi ille, cogente
quondam penuria, crustis fatalibus et quadris patulis non pepercit, tu viculum
nostrum, id est, domum panis (Bethleem) aedificas: et diuturnam famem repentina
saturitate compensas. Euge: nostra initia transgrederis; statum summum tenes:
de radice pervenis ad cacumen; primus inter monachos, in prima urbe, primum
sequeris patriarcham. Lot, quod [al. qui] interpretatur declinans,
campestria eligat, et juxta Pythagorae litteram, facilia magis ac sinistra
sectetur. Tu in arduis et saxosis cum Sara tibi monumentum para (Gen. 23).
Juxta sit civitas litterarum, deletisque gigantibus, filiis Enac [al. Enacim],
haereditatem tuam, gaudium et risus excipiat. Dives erat Abraham auro, argento,
pecore, possessione, vestibus (Gen. 24): tantam habebat familiam, ut ad
subitos nuntios, juvenibus electis armare posset exercitum, et quatuor reges,
quos quinque reges fugerant, in Dan consecutus occideret; et tamen post tam
crebra hospitalitatis officia, dum non refutat homines, suscipere meruit Deum.
Non servis, et ancillulis imperabat, ut ministrarent hospitibus, nec bonum quod
exercebat, per alios minuit; sed quasi reperta praeda, cum Sara sua humanitati
solus incubuit. Ipse pedes lavit, ipse pinguem vitulum portavit humeris de
armento. Stetit ut servus, peregrinis prandentibus, et Sarae manibus coctos
cibos jejunaturus apposuit.
12. Haec moneo, frater carissime, pietate qua te diligo; ut non solum
pecuniam, sed teipsum Christo offeras, hostiam vivam, sanctam, placentem Deo,
rationabile obsequium tuum (Rom. 12. 1); et imiteris filium hominis, qui
non venit ministrari, sed ministrare (Matth. 20. 28). Et quod patriarcha
alienis, hoc discipulis et servis Magister exhibuit et Dominus. "Corium
pro corio, et omnia quae homo possidet, dare potest pro anima sua. Sed
tange," inquit diabobolus, "carnes ejus, nisi in faciem benedixerit
tibi" (Job 2. 4. 5). Scit hostis antiquus, majus continentiae quam
nummorum esse certamen. FACILE ABJICITUR, quod haeret extrinsecus; intestinum
bellum periculosius est. Conjuncta disglutinamus, unita discindimus [al. dissuimus].
Zachaeus dives erat, Apostoli pauperes. Reddidit ille quadruplum quod rapuerat,
divisitque pauperibus medietatem substantiae suae quae remanserat; suscepit
Christum hospitem, salus facta est domui ejus (Luc. 19); et tamen quia
parvulus erat, et apostolicae proceritati se non poterat extendere, non fuit in
duodecim numero Apostolorum. Apostoli autem quantum ad divitias nihil, quantum
ad voluntatem, totum mundum pariter reliquerunt. Si offeramus Christo opes cum
anima nostra, libenter suscipiet. Si autem quae foris sunt Deo, quae intus
sunt, diabolo demus, non est aequa partitio, et dicitur nobis: "Nonne si
recte offeras, et non recte dividas, peccasti?" (Genes. 4. 7. sec.
LXX.)
13. Quod patritii generis primus inter primos, monachus esse coepisti,
non tibi sit tumoris, sed humilitatis occasio, scienti Filium Dei factum Filium
hominis. QUANTUMCUMQUE te dejeceris, humilior Christo non eris. Esto, incedas
nudis pedibus, fusca tunica vestiaris, aequeris pauperibus, inopum cellulas
dignanter introeas; caecorum oculus sis, manus debilium, pes claudorum; ipse
aquam portes, ligna concidas, focum exstruas, ubi vincula? ubi alapae? ubi
sputa? ubi flagella? ubi patibulum? ubi mors? Et eum omnia quae dixi feceris,
ab Eustochio tua, Paulaque vinceris, si non opere, at certe sexu. Ego quidem
Romae non eram, et tunc me tenebat eremus (atque utinam pertenuisset), quando
socero tuo vivente Toxotio, saeculo serviebant. Sed tamen audio, quae
immunditias platearum ferre non poterant, quae eunuchorum manibus portabantur,
et inaequale solum molestius transcendebant; quibus serica vestis oneri erat,
et solis calor incendium, nunc sordidatae et lugubres, et sui comparatione
forticulae, vel lucernas concinnant, vel succendunt focum, pavimenta verrunt,
mundant legumina, olerum fasciculos in ferventem ollam dejiciunt, apponunt
mensas, calices porrigunt, effundunt cibos, huc illucque discurrunt. Et certe
magnus virginum chorus cum illis habitat. Num hujuscemodi ministeria aliis
imperare non poterant? SED NOLUNT vinci ab his labore corporum, quas ipsae
superant virtute animi. Haec dico, non quod de ardore mentis tuae quidquam
dubitem, sed quo currentem impellam, et acriter dimicanti, fervorem fervori
augeam.
14. Monaster. ab Hieron. exstruct. — Nos in ista provincia
aedificato monasterio, et diversorio propter exstructo, ne forte et modo Joseph
cum Maria in Bethleem veniens, non inveniat hospitium (Luc. 2), tantis
de toto orbe confluentibus turbis obruimur monachorum; ut nec coeptum opus
deserere, nec supra vires ferre valeamus. Unde quia pene nobis illud de
Evangelio contigit, ut futurae turris non ante supputaremus expensas (Luc.
14), compulsi sumus fratrem Paulinianum ad patriam mittere, ut semirutas
villulas, quae barbarorum effugerunt manus; et parentum communium census
venderet, ne coeptum Sanctorum ministerium deserentes, risum maledicis et
aemulis praebeamus.
15. In calce Epistolae recordatus sum, quadrigae vestrae, et proposito
quintam deesse Blaesillam, pene oblitus de ea loqui, quae prima de vobis
praecesserit ad Dominum. Vere nunc quinque in tres, ac duas videmus esse
divisas, illa cum sorore Paulina dulci somno fruitur, tu duarum medius, ad
Christum levius subvolabis.
Epistola LXVII
(alias 87; scripta circ. an. 397)
Augustini ad Hieronymum
Hieronymum sciscitatur de titulo vulgati ab ipso libri de
Scriptoribus Ecclesiasticis; tum de Petro reprehenso non mendaciter a Paulo,
quod etiam superiori epist. 56. quaesierat. Postremo petit, ut quae sint
Origenis aliorumque haereticorum errata, sibi indicet.
Domino dilectissimo, et cultu sincerissimo caritatis observando atque
amplectendo fratri et Compresbytero HIERONYMO, AUGUSTINUS.
1. "Habeo gratiam, quod pro subscripta salutatione, plenam mihi
Epistolam reddidisti, sed breviorem multo quam ex te vellem suscipere, tali
viro, a quo, tempora quantalibet occupet, nullus sermo prolixus est. Quanquam
itaque nos negotiorum alienorum, eorumque saecularium, curis circumstemur
ingentibus: tamen Epistolae tuae brevitati facile non ignoscerem, nisi
cogitarem quam paucioribus verbis meis redderetur. Quare aggredere, quaeso,
istam nobiscum litterariam collocutionem, ne multum ad nos disjungendos liceat
absentiae corporali; quanquam simus in Domino spiritus unitate conjuncti,
etiamsi ab stilo quiescamus, atque taceamus. Et libri quidem quos de horreo
Dominico elaborasti, pene totum nobis te exhibent. Si enim propterea te non novimus,
quia faciem corporis tui non vidimus, hoc modo nec ipse te nosti: nam tu quoque
non vides eam. Si autem tibi non ob aliud notus es, nisi quia nosti animum
tuum: et nos eum non mediocriter novimus in litteris tuis, in quibus
benedicimus Domino, quod tibi, et nobis, omnibusque fratribus qui tua legunt,
te talem dedit."
2. "Liber quidam tuus, inter caetera non diu est, quod venit in
manus nostras: quae sit ejus inscriptio, nescimus adhuc. Non enim hoc codex
ipse, ut assolet, in liminari pagina praetendebat. Epitaphium tamen appellari
dicebat frater, apud quem inventus est, quod ei nomen tibi placuisse ut
inderetur, crederemus, si eorum tantum hominum vel vitas, vel scripta ibi
legissemus, qui jam defuncti essent. Cum vero multorum et eo tempore quo scribebatur,
et nunc usque viventium, ibi commemorentur opuscula, miramur cur hunc ei
titulum vel imposueris, vel imposuisse credaris. Tamen [al. Sane]
utiliter a te conscriptum eumdem librum satis approbamus."
3. "In expositione quoque Epistolae Pauli Apostoli ad Galatas,
invenimus aliquid, quod nos multum moveat. Si enim ad Scripturas sanctas
admissa fuerint, velut officiosa mendacia, quid in eis remanebit auctoritatis?
Quae tandem de Scripturis illis sententia proferetur, cujus pondere
contentiosae falsitatis subruatur [al. obruatur] improbitas? Statim enim
ut protuleris, si aliter sapit, qui contra nititur; dicet illud quod prolatum
erit, honesto aliquo officio scriptorem fuisse mentitum. Ubi enim hoc non
poterit, si potuit in ea narratione, quam exorsus Apostolus ait: Quae autem
scribo vobis, ecce coram Deo quia non mentior (Gal. 1. 20), credi
affirmarique mentitus, eo loco ubi dixit de Petro et Barnaba: Quum viderem,
quia non recte ingrediebantur ad veritatem Evangelii? (Gal. 2. 14).
Si enim recte ingrediebantur illi, iste mentitus est. Si autem ibi mentitus
est, ubi verum dixit? An ibi verum dixisse videbitur, ubi hoc dixerit, quod
lector sapit? Cum vero contra sensum lectoris aliquid occurrerit, officioso
mendacio deputabitur? Non enim deesse poterunt causae, cur existimetur non
solum potuisse, verum etiam debuisse mentiri, si huic regulae conceditur locus.
Non opus est hanc causam multis verbis agere, praesertim apud te, cui sapienter
providenti dictum est satis. Nequaquam vero mihi arrogaverim, ut ingenium tuum
divino dono aureum, meis obolis ditare contendam: nec est quisquam te magis
idoneus, qui opus illud emendet."
4. "Neque enim a me docendus es, quomodo intelligatur, quod idem
dicit: Factus sum Judaeis tanquam Judaeus, ut Judaeos lucrifacerem (1.
Cor. 9. 20), et caetera quae ibi dicuntur COMPASSIONE misericordiae, non
simulatione fallaciae. Fit enim tanquam aegrotus, qui ministrat aegroto: non
cum se febres habere mentitur, sed cum animo condolentis cogitat, quemadmodum
sibi serviri vellet, si ipse aegrotaret. Nam utique Judaeus erat; Christianus
autem factus, non Judaeorum sacramenta reliquerat, quae convenienter ille
populus et legitimo tempore quo oportebat, acceperat. Sedi deo susceperat ea
celebranda, cum jam Christi esset Apostolus; ut doceret non esse perniciosa
iis, qui ea vellent, sicut a parentibus per Legem acceperant, custodire, etiam
cum in Christo credidissent, non tamen in eis jam constituerent spem salutis,
quoniam per Dominum Jesum salus ipsa, quae illis sacramentis significabatur,
advenerat. Ideoque gentibus, quod insuetos a fide revocarent onere gravi et non
necessario, nullo modo imponenda esse censebat.
5. "Quapropter non ideo Petrum emendavit, quod paternas
traditiones observaret: quod si facere vellet, nec mendaciter, nec incongrue faceret;
quamvis enim jam superflua, tamen solita non nocerent: sed quoniam gentes
cogebat judaizare (Galat. 2. 14), quod nullo modo posset, nisi ea sic
ageret, tanquam adhuc etiam post Domini adventum necessaria saluti forent: quod
vehementer per Apostolatum Pauli veritas dissuasit. Nec Apostolus Petrus hoc
ignorabat: sed id faciebat, timens eos qui ex Circumcisione erant. Itaque et
ipse vere correctus est, et Paulus vera narravit; ne sancta scriptura, quae ad
fidem posteris edita est, admissa auctoritate mendacii, tota dubia nutet ac
fluctuet. Non enim potest aut oportet litteris explicari, quanta et quam
inexplicabilia mala consequantur, si hoc concesserimus. Posset autem opportune
minusque periculose demonstrari, si coram inter nos colloqueremur.
6. "Hoc ergo Judaeorum Paulus dimiserat, quod malum habebant: et
in primis illud, quod ignorantes Dei justitiam, et suam justitiam volentes
constituere, justitiae Dei non sunt subjecti (Rom. 10. 3). Deinde quod
post passionem et resurrectionem Christi, dato ac manifestato sacramento
gratiae, secundum ordinem Melchisedech, adhuc putabant vetera sacramenta, non
ex consuetudine solemnitatis, sed ex necessitate salutis esse celebranda. Quae
tamen si nunquam fuissent necessaria, infructuose atque inaniter pro eis Machabaei
Martyres fierent (2. Mach. 7. 1). Postremo illud, quod praedicatores
gratiae Christianos [f. Christianae] Judaei tanquam hostes legis
persequebantur. Hos itaque atque hujusmodi errores et vitia, dicit se damna et
stercora arbitratum, ut Christum lucrifaceret (Philip. 3. 8): non
observationes legis, si more patrio celebrarentur: sicut ab ipso celebratae
sunt sine ulla salutis necessitate: non sicut Judaei celebrandas putabant, aut
fallaci simulatione, quod in Petro reprehenderat. Nam si propterea illa
sacramenta celebravit, quia simulavit se Judaeum, ut illos lucrifaceret: cur
non etiam sacrificavit cum Gentibus, quia et iis qui sine lege erant, tanquam
sine lege factus est, ut eos quoque lucrifaceret (1. Cor. 9): nisi quia
et illud fecit, ut natura Judaeus: et hoc totum dixit, non ut fallaciter se
fingeret esse quod non erat; sed ut misericorditer eis ita subveniendum esse
sentiret, ac si ipse in eodem errore laboraret? NON SCILICET mentientis astu,
sed compatientis affectu: sicut eo ipso loco generaliter intulit: Factus sum
infirmis infirmus, ut infirmos lucrifacerem (Ibid. v. 22), ut
sequens conclusio: Omnibus omnia factus sum, ut omnes lucrifacerem, ad
hoc referenda intelligatur, ut cujusque infirmitatem tanquam in seipso
miseratus appareat. Non enim et cum diceret: Quis infirmatur, et ego non
infirmor? (2. Cor. 11. 29.) infirmitatem alterius simulasse potius
quam condoluisse, volebat intelligi.
7. "Quare arripe, obsecro te, ingenuam et vere Christianam cum
caritate severitatem, ad illud opus corrigendum atque emendandum, et παλινωδιαν, ut
dicitur, cane. Incomparabiliter enim pulchrior est veritas Christianorum, quam
Helena Graecorum. PRO ISTA ENIM fortius nostri Martyres adversus hanc Sodomam,
quam pro illa illi haeres adversus Trojam, dimicaverunt. Neque hoc ideo dico,
ut oculos cordis recipias, quos absit, ut amiseris; sed ut advertas, quos cum
habeas sanos et vigiles, nescio qua dissimulatione avertisti; ut non intenderes
quae consequantur adversa, si semel creditum fuerit, posse honeste atque pie
scriptorem divinorum librorum in aliqua sui operis parte mentiri.
8. "Scripseram jam hinc aliquando ad te Epistolam, quae non
perlata est, quia nec is perrexit, cui perferendam tradideram. Ex qua illud
mihi suggestum est, cum ista dictarem, quod in hac quoque praetermittere non
debui, ut si alia est sententia tua, eademque est melior, timori meo libenter
ignoscas. Si enim aliter sentis, verumque tu sentis (nam nisi verum sit, melius
esse non potest) ut non dicam nulla, certe non magna culpa, meus error veritati
favet, si recte in quoquam veritas potest favere mendacio."
9. De Origene autem quod rescribere dignatus es, jam sciebam non tantum
in Ecclesiasticis litteris, sed in omnibus, recta et vera quae invenerimus,
approbare atque laudare, falsa vero et prava improbare atque reprehendere. Sed
illud de prudentia doctrinaque tua desiderabam, et adhuc desidero, ut nota
nobis facias ea ipsa ejus errata, quibus a fide veritatis ille vir tantus
recessisse convincitur. In libro etiam, quo cunctos, quorum meminisse potuisti,
Scriptores Ecclesiasticos, et eorum scripta commemorasti, commodius ut arbitror
fieret, si nominatis eis quos haeresiarchas (quando ne ipsos quidem
praetermittere volueris, subjungeres etiam in quibus cavendi essent: quanquam
nonnullos etiam praetermiseris, quod scire cuperem, quo consilio factum sit.
Aut si illud volumen forte onerare noluisti, ut commemoratis haereticis, non
adderes, in quibus eos Catholica damnarit auctoritas, quaeso ne grave sit
litterario labori tuo, quo non mediocriter per Domini Dei nostri gratiam in
latina lingua sanctorum studia et accendisti et adjuvisti, id quod tibi per
humilitatem meam fraterna caritas indicit, ut si occupationes tuae sinunt,
omnium haereticorum perversa dogmata, qui rectitudinem fidei christianae usque
ad hoc tempus, vel imprudentia, vel imperitia, vel pervicacia depravare conati
sunt, uno libello breviter digesta edas, in notitiam eorum, quibus aut non
vacat propter alia negotia, aut non valent propter alienam linguam tam multa
legere atque cognoscere. Diu te rogarem, nisi hoc soleret esse indicium minus
de caritate praesumentis. Hunc interea fratrem nostrum in Christo Paulum multum
commendo benignitati tuae, cujus in nostris regionibus existimationi bonum
coram Deo testimonium perhibemus."
Epistola LXVIII
(al. 33; scripta hoc an. 397)
Ad Castrutium
Castrutio e Pannonia, qui ut Hieronymum inviseret, navigare constituerat,
gratias agit, eumque consolatur de caecitate oculorum, docens eam aliquoties a
Deo propitio immitti.
1. Sanctus filius meus Heraclius diaconus mihi retulit, quod cupiditate
nostri Cissam usque venisses: et homo Pannonius, id est, terrenum animal, non
timueris Adriatici maris aestus [al. Syrtes], et Aegei atque lonii
subire discrimina. Et nisi te pius fratrum retinuisset affectus, voluntatem
opere complesses. Habeo itaque gratias, et in acceptum refero. In amicis enim
non res quaeritur, sed voluntas. Quia alterum ab inimicis saepe praebetur:
alterum sola caritas tribuit. Simulque obsecro, ne imbecillitatem corporis quam
sustines, de peccato tibi existimes evenisse. Quod quidem et Apostoli
suspicantes de eo qui natus erat caecus ex utero, interrogantesque Dominum
Salvatorem: Iste peccavit, an parentes ejus, ut caecus nasceretur,
audiunt: Neque hic peccavit, nec parentes ejus; sed ut manifestentur opera
Dei in ipso (Joan. 9. 2. 3). Quantos enim cernimus Ethnicos atque
Judaeos, haereticos, atque diversorum dogmatum homines volutari in coeno
libidinum, madere sanguine, feritate lupos, rapacitate milvos vincere; et
nihilominus flagellum non appropinquare tabernaculis eorum (Psal. 90),
nec eos cum hominibus verberari: et idcirco superbire contra Deum, et transire
usque ad coelum os eorum. Cum sanctos e contrario viros, sciamus
aegrotationibus, miseriis et egestate torqueri, qui forsitan dicunt. Ergo
frustra sanctificavi animam meam, et lavi inter innocentes manus meas (Psal.
72. 13). Et statim se reprehendentes aiunt: Si narravero sic, ecce
nationem [al. generationem] filiorum tuorum reprobavi (Ibid. 13.
15). Si caecitatis causam putas esse peccatum, et id Dei inferre iram, quod
crebro medici remediantur, insimulabis Isaac, qui in tantum lucis istius expers
fuit, ut etiam cui nollet, errore deceptus benediceret (Gen. 27).
Referes crimen in Jacob, cujus caligaverat acies, et cum interioribus oculis,
et spiritu prophetali longe post futura prospiceret, et Christum cerneret de
stirpe regia esse venturum, Ephraim et Manassem videre non poterat (Ibid. 48
et 49). Quid inter reges Josia sanctius? Aegyptio mucrone interfectus est (4.
Reg. 23). Quid Petro, quid Paulo sublimius? Neronianum gladium cruentarunt.
Et (ut de hominibus taceam) Dei Filius sustinuit ignominiam crucis: et tu putas
beatos, qui felicitate istius saeculi et deliciis perfruuntur? Magna ira est,
quando peccantibus non irascitur Deus. Unde et in Ezechiele ad Jerusalem, Jam,
inquit, non irascar tibi, zelus meus recessit a te (Ezech. 16, 42).
Quem enim diligit Dominus, corripit (Prov. 3. 12); Et, castigat
omnem filium quem recipit (Hebr. 12). Non erudit pater, nisi quem
amat. Non corripit magister discipulum, nisi eum quem ardentioris cernit
ingenii. Medicus si cessaverit curare, desperat. Quod si responderis: quo modo
Lazarus recepit mala in vita sua (Luc. 16), libenter nunc tormenta
patiar, ut futura mihi gloria reservetur; Non enim vindicabit Dominus bis in
idipsum (Naum. 1). Job vir sanctus et immaculatus, et justus in
generatione sua cur tanta perpessus sit ipsius volumine continetur.
2. Et ne veteres replicando historias, longum faciam, et excedam
mensuram epistolae, brevem tibi fabulam [Narratiunculam] referam, quae
infantiae meae temporibus accidit. Beatus Antonius cum a sancto Athanasio,
Alexandriae Episcopo, propter confutationem haereticorum [Arianorum], in urbem
Alexandriam esset accitus, et isset ad eum Didymus vir eruditissimus, captus
oculis, inter caeteras sermocinationes, quas de Scripturis sanctis habebant,
cum ejus admiraretur ingenium, et acumen animi collaudaret, sciscitans ait: Num
tristis es, quod oculis carnis careas? Cum ille pudore reticeret; secundo
tertioque interrogans, tandem elicuit, ut moerorem animi simpliciter fateretur.
Cui Antonius: Miror, ait, prudentem virum ejus rei dolere damno, quam formicae
et muscae et culices habent, et non laetari illius possessione, quam sancti
soli et Apostoli meruerunt. Ex quo pervides, quod multo melius sit spiritu
videre quam carne: et illos oculos possidere, in quos peccati festuca (Luc.
6) non possit incidere. Nos [al. Ad nos], licet hoc anno non
veneris, tamen non desperamus adventum tuum. Quod si sanctus Diaconus portitor
litterarum, tuis rursum amplexibus fuerit irretitus, et illo comitante, huc
veneris, libenter suscipiam, dispensationis moram magnitudine foenoris
duplicari.
Epistola LXIX
(alias 83; scripta circ. an. 397)
Ad Oceanum
Carterii Hispani Episcopi, qui unam ante baptismum, alteram, ea mortua,
post baptismum uxorem duxerat, ordinationem defendit, ne bigamus censeatur,
contra quam Oceanus sentiebat. Hinc arrepta occasione de verbis Apostoli,
Unius uxoris virum, deque iis quae in Episcopo cum primis requiruntur,
virtutibus disserit.
1. Nunquam, fili Oceane, fore putabam, ut indulgentia Principis
calumniam sustineret reorum; et de carceribus exeuntes, post sordes ac vestigia
catenarum dolerent alios relaxatos. In Evangelio audit invidus salutis alienae;
Amice, si ego bonus sum, quare oculus tuus nequam est? (Matth. 20.
15.). Conclusit Deus omnia sub peccato, ut omnibus misereatur (Rom.
11. 32). Ubi abundavit peccatum, superabundavit gratia (Ibid. 5.
20). Caesa sunt Aegypti primogenita (Exod. 12), et ne jumentum quidem
Israeliticum in Aegypto derelictum est. Et [al. En] consurgit mihi Caina
haeresis, atque olim emortua vipera contritum caput levat, quae non ex parte ut
ante consueverat, sed totum Christi subruit sacramentum. Dicit enim esse aliqua
peccata, quae Christus non possit purgare sanguine suo; et tam profundas
scelerum pristinorum inhaerere [al. inseri] corporibus atque animis
cicatrices, ut medicina illius attenuari non queant. Quid aliud agit, nisi ut
Christus frustra mortuus sit? Frustra autem mortuus est, si aliquos vivificare
non potest. Mentitur Joannes Baptista, et digito Christum et voce demonstrans: Ecce
Agnus Dei, qui tollit peccata mundi (Joan. 1. 29), si sunt adhuc in
saeculo, quorum Christus peccata non tulerit. Aut enim ostendendi sunt non esse
de mundo, quos Christi ignoret indulgentia: aut si de mundo sunt, eligendum e
duobus alterum. Liberati a peccatis, Christi potentiam probant: non liberati,
quasi adhuc rei, imbecillitatem demonstrant. Sed absit hoc de Omnipotente
credere, quod in aliquo impotens sit. Omnia quae Pater facit, et Filius
facit similiter (Ibid. 5. 19). Infirmitas Filii redundat ad Patrem.
Cuncta oviculae membra portata sunt: totae Apostoli Epistolae Christi gratiam
sonant. Et ne parum videretur simplex gratiae nuncupatio: Gratia,
inquit, vobis et pax multiplicetur (1. Petr. 1. 2). Multiplicatio
promittitur, et a nobis paucitas affirmatur.
2. Quorsum ista? Nosti problema tuum: Carterius Hispaniae Episcopus, homo
et aetate vetus et sacerdotio, unam antequam baptizaretur, alteram post
lavacrum, priore mortua, duxit uxorem; et arbitraris eum contra Apostoli
fecisse sententiam, qui in catalogo virtutum, Episcopum unius uxoris virum
praeceperit ordinandum. Miror autem te unum protraxisse in medium, cum omnis
mundus his ordinationibus plenus sit; non dico de Presbyteris, non de inferiori
gradu: ad Episcopos venio, quos si sigillatim voluero nominare, tantus numerus
congregabitur, ut Ariminensis Synodi multitudo superetur. SED INDECENS EST, sic
unum tueri, ut plures accusare videaris; et quem ratione non possis, societate
peccantium defendas. Sustinui Romae a viro eloquentissimo cornutum, ut dicitur,
syllogismum, ut quocumque me verterem, strictius [al. strictus] tenerer.
Uxorem, inquit, ducere peccatum est, an non? Ego simplex, et qui insidias
vitare nescirem, dixi non esse peccatum. Rursum aliud proposuit, in baptismate
bona opera dimittuntur, an mala? Et in hoc eadem simplicitate respondi peccata
dimitti. Cum me securum putarem, coeperunt mihi hinc inde cornua increscere, et
absconditae prius acies dilatari. Si, inquit, uxorem ducere, non est peccatum;
baptismus autem peccata dimittit; quidquid non dimittitur, reservatur. Illico
mihi, quasi a fortissimo pugile percussus essem, ante oculos caligo observari
coepit, statimque recordatus Chrysippei [al. Chrysippi] sophismatis:
"Si mentiris, idque vere dicis; mentiris:" et in me reversus converti
in adversarium propositionis stropham. Quaeso, inquam, te ut respondeas. Baptismus
hominem facit novum, an non? Vix dedit, quod novum faceret. Gradatim intuli: ex
toto novum facit, an ex parte? Respondit, ex toto. Deinceps interrogavi, nihil
ergo veteris hominis in baptismate reservatur? Movit caput. Coepi protinus
texere: Si baptismus novum hominem facit, et ex toto novum creat, nihilque in
eo veteris reservatur, non potest novo imputari, quod in veteri quondam fuit.
Primum spinosulus noster obmutuit; postea vero Pisoniano vitio, cum loqui
nesciret, tacere non potuit. Sudare tamen frons, pallere genae, tremere labia,
haerere lingua, saliva siccari, et plus timore quam aetate contrahi. Erupuit
aliquando: Nonne legisti ab Apostolo, unius uxoris virum assumi in sacerdotium,
et rem non tempora definiri? Quia me syllogismis provocaverat, et videbam
tendere hominem ad interrogatiunculas tortuosas, sua contra illum tela
jaciebam. Baptizatos, inquam, Apostolus elegit in Episcopatum, an Catechumenos?
Respondere nolebat. Ego tamen idipsum ingerere, et secundo ac tertio sciscitari
[al. additur coepit]. Nioben putares, quae nimio fletu in lapidem versa
est. Verti me ad auditores: nihil interest, o boni judices, adversarium
vigilantem, an dormientem ligem, nisi quod facilius est quiescenti, quam
reluctanti vincula innectere. Si Apostolus non catechumenos in clerum allegit,
sed fideles: fidelis autem est qui Episcopus ordinatur; vitia catechumeni non
imputabuntur fideli. Torquebam istiusmodi spicula, et vibrantes hastas in
lethargicum dirigebam. Oscitabat tandem, et quasi per mentis crapulam ructans
et nauseans evomebat: Apostolus, dixit, Paulus haec docuit.
3. Proferuntur ergo Apostoli Epistolae, una ad Timotheum, altera ad
Titum. In prima scriptum erat: "Si quis episcopatum desiderat, bonum opus
desiderat. Oportet ergo Episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris virum,
sobrium, prudentem, ornatum, hospitalem, doctorem, non vinolentum, non
percussorem: sed modestum, non litigiosum, non avarum, domum suam bene
regentem; filio shabentem subditos cum omni castitate. Si quis autem domui suae
praeesse nescit, quomodo Ecclesiae Dei diligentiam adhibebit? Non neophytum, ne
in superbiam elatus, in judicium incidat diaboli. Oportet autem eum et
testimonium habere bonum ab his qui foris sunt, ut non in opprobrium incidat,
et in laqueum diaboli" (1. Tim. 5. 1. et seqq.). Ad Titum statim in
principio haec mandata ponuntur. "Hujus rei gratia reliqui te Cretae, ut
ea quae deerant, corrigas: et constituas per civitates Presbyteros, sicut ego
tibi disposui. Si quis est sine crimine unius uxoris vir, filios habens fideles,
non in accusatione luxuriae, aut non subditos. Oportet ego Episcopum esse sine
crimine, tanquam Dei dispensatorem, non protervum, non iracundum, non
vinolentum, non percussorem, non turpis lucri cupidum, sed hospitalem,
benevolum, prudentem, justum, sanctum, continentem, obtinentem eum, qui
secundum doctrinam est, fidelem sermonem; ut possit exhortari in doctrina sana,
et contradicentes revincere" (Cap. 1. 5. et seqq.). In utraque
Epistola, sive Episcopi, sive Presbyteri, quanquam apud veteres iidem Episcopi
et Presbyteri fuerint: quia illud nomen dignitatis est, hoc aetatis, jubentur
monogami in Clerum eligi. Certe de baptizatis Apostoli sermonem esse, nemo
dubitat. Si ergo omnia quae in ordinatione quaeruntur Episcopi, non
praejudicant ordinando, licet ea ante baptisma non habuerit (quaeritur enim
quid sit, et non quid fuerit) quare solum nomen uxoris impediat, quod solum
peccatum non fuit? Dicis, quia peccatum non fuit, idcirco non est dimissum in
baptismate. Rem novam audio: quia peccatum non fuit, in peccatum reputabitur.
Omnia scorta, et publicae colluvionis sordes, impietas in Deum, parricidium, et
incestus in parentes, atque in extraordinarias voluptates utriusque sexus
mutata natura, Christi fonte purgantur: uxoris inhaerebunt maculae, et lupanaria
thalamis praeferentur? Ego non tibi imputo meretricum exercitus, exoletorum
greges, effusionem sanguinis, et instar suis in omni coeno libidinum volutabra;
et tu mihi olim mortuam de sepulcro uxorculam protrahis: quam ideo accepi, ne
facerem quod fecisti? Audiant ethnici messes [al. messis] Ecclesiae, de
quibus quotidie horrea nostra complentur: audiant catechumeni, qui sunt fidei
canditati, ne uxores ducant ante baptisma, ne honesta jungant matrimonia; sed
Scottorum et Atticotorum ritu, ac de Republica Platonis, promiscuas uxores,
communes liberos habeant: imo caveant qualecumque vocabulum conjugis, ne
postquam in Christo crediderint, doceat eis quod aliquando non concubinas, nec
meretrices, sed uxores habuerint.
4. Recolat unusquisque conscientiam suam, et totius vulnera plangat
aetatis: cumque verum judicem priorum se exhibuerit delictorum, audiat
increpantem Jesum: Hypocrita, ejice primum trabem de oculo tuo, et tunc
videbis ejicere festucam de oculo fratris tui (Matth. 7. 5; et Luc. 6.
42). Vere Scribarum et Pharisaeorum similes, culicem liquantes et camelum
glutientes, decimamus mentam et anethum; et Dei judicium praetermittimus (Matth.
23). Quid simile uxor et scortum? Imputatur infelicitas conjugis mortuae,
et libido meretricia coronatur? Ille si prior uxor viveret, aliam conjugem non
haberet: tu ut passim caninas nuptias jungeres, quid potes excusare? Forsitan
timuisse te dicas, ne si matrimonium copulasses, non posses aliquando Clericus
ordinari. Ille in uxore optavit liberos, tu in meretrice sobolem perdidisti.
Illum naturae et benedictioni Domini servientem: Crescite et multiplicamini,
et replete terram (Gen. 1. 28), cubiculorum secreta texerunt: te
subantem ad coitum publica facies execrata est. Ille quod licebat, verecundo
pudore celavit: tu quod non licebat, impudenter omnium oculis ingessisti. Illi
scriptum est: Honorabiles nuptiae, et cubile immaculatum (Hebr. 13.
4); tibi legitur: Fornicatores autem et adulteros judicabit [al. perdet.]
Deus (Ibidem): Et, qui corrumpit templum Dei, corrumpet illum
Deus (1. Cor. 6. 7). Omnia, inquit, nobis in baptismate condonata
sunt crimina: nec post indulgentiam, judicis est metuenda severitas, dicente
Apostolo: "Et haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed sanctificati
estis, sed justificati estis in nomine Domini Jesu Christi, et in Spiritu Dei
nostri (Ibid. 3. 17). Omnia peccata donata sunt; bene et fideliter. Sed
quaero quomodo tuae sordes lotae sint, et meae munditiae sordidatae? Non dico,
ais, tuas sordidatas, sed in eodem statu mansisse quo fuerant; si enim sordes
fuissent, lotae utique fuissent ut meae. Rogo quae est ista tergiversatio, et
acumen omni pistillo retusius? Quia non est peccatum, peccatum est: quia non
est sordidum, sordidum est? Non dimisit Dominus, quia non habuit quod
dimitteret; et quia non dimisit, idcirco manet, quod dimissum non fuit.
5. Quantam vim habeat baptisma, et aqua in Christo sanctificata
gratiam, paululum post docebo: interim juxta vulgare proverbium: Malo arboris
nodo, malus cuneus requirendus est. Hoc quod dicit, unius uxoris virum,
potest et aliter disseri. Ex Judaeis erat Apostolus: prima Christi Ecclesia de
Israel reliquiis congregabatur. Sciebat, Lege concessum, et exemplo
Patriarcharum ac Moysi familiare populo noverat in multis uxoribus liberos
spargere: ipsis quoque Sacerdotibus hujus licentiae patebat arbitrium:
Praecepit ergo, ne eamdem licentiam Ecclesiae sibi vindicent Sacerdotes: ne
bina pariter et trina conjugia sortiantur; sed ut singulas uno tempore uxores
habeant. Ne contentiosum clames esse quod diximus, accipe et aliam
explanationem: ne tibi soli liceat, non voluntatem Legi, sed Legem jungere
voluntati. Quidam coacte interpretantur uxores pro Ecclesiis, viros pro
Episcopis debere accipi. Et hoc in Nicaena quoque Synodo a patribus esse
decretum, ne de alia ad aliam Ecclesiam Episcopus transferatur: ne virginali
[al. Virginis] pauperculae societate contempta, ditioris adulterae
quaerat amplexus: ut quomodo culpa et filiorum vitium in λογισμοῖς,
id est, cogitationibus, accipitur; domusque dispensatio ad animam
refertur et corpus, ita et uxores Pontificum dici Ecclesias. De quibus in Isaia
scriptum est: Mulieres properantes de spectaculo venite: non est enim
populus habens intelligentiam (Isai. 27. 11. juxta LXX). Et rursum: Mulieres
divites, surgite, et audite vocem meam (Ibid. 32. 9). Et in
Proverbiis: Mulierem fortem quis inveniet? (Prov. 31. 10. juata LXX.)
Honorabilior est pretiosis lapidibus, quae talis est. Confidit in ea cor
viri sui. Et in eodem volumine: Sapientes mulieres aedificaverunt domum;
insipiens autem destruxit manibus (Ibid. 14. 1). Nec hoc, inquiunt,
Episcopis videatur indignum, cum de Deo quoque scriptum sit: Sicut despicit
uxor virum suum, sic despexit me domus Israel (Jerem. 3). Et in
Apostolo: Despondi enim vos uni viro, virginem castam exhibere Christo (2.
Cor. 11. 2). Mulierem autem, id est, γιναῖκα
juxta Graeci sermonis ambiguitatem, in his omnibus testimoniis uxorem potius
intellige. Violenta est, inquies, et satis dura etiam haec interpretatio. Redde
igitur Scripturae simplicitatem suam, ne tuis contra te legibus dimicemus.
Quaeram et illud: Si quis et ante baptismum habuerit concubinam, et illa
mortua, baptizatus uxorem duxerit, utrum Clericus fieri debeat an non?
Respondebis posse fieri: quia concubinam habuerit, non uxorem. Conjugales ergo
tabulae et jura dotalia, non coitus ab Apostolo condemnatur. Multos videmus ob
nimiam paupertatem, uxorum [al. virorum] sarcinam declinare, et ancillas
suas habere pro uxoribus, susceptosque ex his liberos colere [al. tollere]
ut proprios: qui si forte ditati ab Imperatore, stolam illis meruerint,
confestim Apostolo colla submittent, et inviti inter uxores eas recipere
cogentur. Sin autem Principale rescriptum eadem tenuitas impetrare non
quiverit, cum romanis legibus scita Ecclesiae mutabuntur. Vide ne hoc quod
dicitur: unius uxoris virum, unius mulieris possit intelligi, ut ad
coitum magis referatur, quam ad dotales tabulas. Haec universa proferimus, non
quo verae et simplici intelligentiae resistamus: sed ut doceamus te Scripturas
sanctas sic intelligere ut scriptae sunt; nec evacuare baptismum Salvatoris, et
totum patibuli sacramentum irritum facere.
6. Reddamus quod paulo ante promisimus, et de schola Rhetorum, aquarum
laudes et baptismi praedicemus. Rudis mundus, necdum sole rutilante, nec pallente
luna, nec astris micantibus, incompositam et invisibilem materiam, abyssorum
magnitudine, et deformibus tenebris opprimebat. Solus Spiritus Dei in aurigae
modum super aquas ferebatur (Gen. 1. 2), et nascentem mundum in figura
baptismi parturiebat. Inter coelum et terram, medium exstruitur firmamentum; et
juxta Hebraici sermonis ἐτυμολογίαν
coelum, id est, SAMAIM ex aquis sortitur vocabulum: et aquae quae super
coelos sunt, in laudes Dei separantur. Unde et in Ezechiele Propheta,
Crystallum super Cherubim videtur extensum (Ezech. 1), id est, compactae
et densiores aquae. Primum de aquis, quod vivit, egreditur et pennatos fideles
de terra ad coelum levat. Fabricatur homo de limo (Gen. 2. 7), et inter
manus Dei aquarum sacramenta versantur. Plantatur paradisus in Eden (Ibid.
v. 8); et unus fons in quatuor principia dividitur, qui postea egrediens de
templo, et contra solis ortum vadens (Ezech. 47. 1), amaras aquas
mortuasque vivificat. Peccat mundus, et sine aquarum Diluvio non purgatur (Gen.
7. 17), Statimque columba Spiritus sancti, expulso alite teterrimo, ita ad
Noe quasi ad Christum in Jordane devolat, et ramo refectionis ac luminis, pacem
orbi annuntiat (Ibid. 8. 11). Pharao cum exercitu suo nolens populum Dei
exire de Aegypto, in typo baptismatis suffocatur (Exod. 14. 13). Et in
Psalmis de interfectione illius scribitur: "Tu confirmasti in virtute tua
mare, contrivisti [al. contribulasti] capita draconum in aquis; tu
confregisti capita draconis magni" (Psal. 73. 13). Unde et reguli
et scorpiones arentia quaeque sectantur; et postquam ad aquas venerint ὑδροφόβους
(Aquae pavidos), et lymphaticos faciunt. Mare mutatur sacramento crucis; et
septuaginta palmae Apostolorum, dulcoratis Legis gurgitibus irrigantur. Abraham
et Isaac puteos fodiunt, repugnant Allophyli. Et Bersabee, civitas juramenti (Gen.
21), regnumque Salomonis nomen sumit a fontibus (3. Reg. 1). Rebecca
invenitur ad puteum (Gen. 24). Rachel propter aquas, supplantatoris
osculo salutatur (Ibid. 29). Moyses filias sacerdotis Madiam aperto
puteo ab injuria vindicat. Praecursor Domini in aquis fontium juxta Salim, quod
interpretatur pax sive perfectio, Christo populum parat (Matth.
4. 27). Ipse Salvator post baptisma, et sanctificatas suo lavacro Jordanis
aquas, regnum coelorum incipit praedicare. Primum signum ex aquis facit (Joan.
2. 9), Samaritana vocatur ad puteum, sitiens invitatur ad potum. Nicodemo
dicit occulte: "Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu, non intrare
eum in regnum coelorum" (Joan. 3). Quia ab aquis coeperat, finivit
in aquis. Latus Christi percutitur lancea, et baptismi atque martyrii pariter
sacramenta funduntur. Post resurrectionem mittit Apostolos ad Gentes, et
praecipit eis, ut baptizent eos in mysterio Trinitatis. Poenitet facti populum
Judaeorum, et statim a Petro ad baptisma mittitur. Antequam parturiat, parit
Sion, et nascitur gens simul (Isai. 66. 7. 8). Paulus persecutor
Ecclesiae, et lupus rapax Benjamin, Ananiae ovi submittit caput: nec ante
recuperat aspectum quam curet baptismo caecitatem (Act. 9. 18). Eunuchus
Candacis reginae Aethiopum, lectione Prophetica, Christi baptismati
praeparatur. Mutat contra naturam Aethiops pellem suam, et pardus varietates
suas (Jer. 13. 23). Qui Joannis acceperant, quia Spiritum Sanctum
nesciebant, iterum baptizantur, ne quis putaret Gentibus ac Judaeis, aquas sine
Spiritu Sancto ad salutem posse sufficere. "Vox Domini super aquas,
Dominus super aquas multas, Dominus diluvium inhabitare facit" (Psal.
28. 3). "Dentes ejus sicut grex detonsarum, quae ascenderunt de
lavacro, omnes gemellos habentes foetus, et infoecunda non est in eis" (Cantic.
4. 2). Si non est infoecunda, nec sterilis, omnes habent ubera lacte
rorantia, quae cum Apostolo possint dicere: Filioli mei, quos iterum
parturio, donec Christus formetur in vobis (Gal. 4. 19): et, Lac
vobis potum dedi, non escam (1. Cor. 3. 2). Michaeas de baptismi
gratia vaticinatur: Ipse avertet, et miserebitur nostri: demerget
iniquitates nostras, et projiciet in profundum maris omnia peccata nostra (Mich.
7. 19).
7. Quomodo ergo in lavacro omnia peccata merguntur, si una uxor
supernatat: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum sunt peccata.
Beatus vir, cui non imputavit Dominus peccatum (Psal. 31. 1. 2).
Arbitror quod possumus et nos huic aliquid cantico jungere: Beatus vir, cui non
imputabit Dominus uxorem. Audiamus et Ezechielem filium hominis, quomodo de
ejus virtute pronuntiet, qui hominis futurus est filius: Assumam vos
de gentibus, et aspergam super vos aquam mundam, et mundabimini ab omnibus
immunditiis vestris: et dabo vobis cor novum, et spiritum. Ab omnibus,
inquit, mundabo vos sordibus (Ezech. 36. 25. 26). In omnibus
nihil praetermittitur. Si sordes emundantur, quanto magis munditiae non
coinquinantur? Dabo vobis cor novum, et spiritum novum: In Christo enim
Jesu, neque circumcisio aliquid valet, neque praeputium, sed nova natura (Gal.
5. 6). Unde cantamus canticum novum: et vetere homine deposito, non
ambulamus in vetustate litterae sed in novitate spiritus (Rom. 7. 6).
Hic est calculus novus, cui novum nomen inscribitur; quod nemo scit legere,
nisi qui illud acceperit (Apoc. 2. 17). "Quotquot enim baptizati
sumus in Christo Jesu, in mortem illius baptizati sumus. Consepulti enim ei
sumus per baptismum in mortem [al. morte], ut quomodo surrexit Christus
a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in novitatem vitae ambulemus" (Rom.
6. 3). Toties novitatem legimus, et tamen maculosum nomen uxoris non potest
ulla novitate deleri? Consepulti sumus Christo in baptismate, et resurreximus
per fidem operationis Dei, qui suscitavit eum a mortuis. Cumque essemus mortui
in delictis, et praeputio carnis nostrae, convivificavit nos cum illo, donans
omnia delicta; delens quod adversum nos erat chirographum decreti, quod erat
contrarium nobis: et ipsum tulit de medio, affigens illud cruci (Coloss 2).
Omnia nostra cum Christo mortua sunt, universa chirographi veteris peccata
deleta sunt; solum nomen vivit uxoris? Dies me deficiet si cuncta quae ad
potentiam baptismi pertinent, de Scripturis sanctis voluero digerere; et
nativitatis secundae, imo in Christo primae, ponere sacramenta.
8. Antequam dictandi finem faciam (jam enim intelligo mensuram me
excedere Epistolae), volo superiora capitula, in quibus futuri Episcopi vita
describitur, cursim exponere; ut Apostolum non in unius uxoris elogio, sed in
omnibus quae praecipit, Doctorum Gentium suscipiamus. Simul obsecro, ne quis me
in sugillationem istius temporis Sacerdotum scripsisse, quae scripsi,
existimet, sed in Ecclesiae utilitatem. Ut enim oratores, et philosophi
describentes qualem velint esse perfectum oratorem, et philosophum, non faciunt
injuriam Demostheni et Platoni, sed res ipsas absque personis definiunt: sic in
descriptione Episcopi, et in eorum expositione quae scripta sunt, quasi
speculum Sacerdotii proponitur. Jam in potestate et conscientia singulorum est,
quales se ibi aspiciant; ut vel dolere ad deformitatem, vel gaudere ad
pulchritudinem possint. Si quis Episcopatum desiderat, bonum opus desiderat
(1. Tim. 3. 1). Opus, non dignitatem; laborem, non delicias, OPUS, PER
quod humilitate decrescat, non intumescat fastigio. Oportet ergo Episcopum
irreprehensibilem esse (Ibid. 2). Idipsum quoque ad Titum: Si
quis est sine crimine (Tit. 1. 6). Omnes virtutes in uno sermone
comprehendit, et pene rem contra naturam exigit? Si enim omne peccatum, etiam
in otioso verbo reprehensione dignum est: quis est ille qui absque peccato, id
est, sine reprehensione, versetur in hoc mundo? Sed futurus Pastor Ecclesiae
talis eligitur, ad cujus comparationem recte grex caeteri nominentur. Definiunt
Rhetores oratorem, qui sit vir bonus, dicendi peritus. Ante vita, sic lingua
irrephensibilis quaeritur, ut merito suspiciatur. PERDIT ENIM auctoritatem
docendi, cujus sermo opere destruitur. Unius uxoris virum; de hoc supra
diximus. Nunc hoc tantum admonemus, ut si unius uxoris vir, etiam ante
baptisimum quaeritur; caetera quoque quae praecepta sunt, ante baptismum
requiramus. Neque enim competit universa post baptismum, et unum hoc mandatum
intelligere ante baptismum. Sobrium, sive vigilantem, νηφάλιος quippe utrumque
significat. Prudentem, ornatum, hospitalem, doctorem (Levit. 10).
Sacerdotes qui ministrant in templo Dei, prohibentur vinum et siceram bibere:
ne in crapula et ebrietate aggraventur corda eorum; et ut sensus officium
exhibens, Deo vigeat semper, et tenuis sit. Quod autem infert prudentem,
excludit eos, qui sub nomine simplicitatis excusant stultitiam Sacerdotum. NISI
ENIM cerebrum sanum fuerit, omnia membra in vitio erunt. Ornatum quoque,
ἐπίτασις est
prioris verbi, id est, irreprehensibilis. Qui vitia non habet,
irreprehensibilis appellatur: qui virtutibus pollet, ornatus est. Possumus et
aliud intelligere ex hoc verbo, juxta illud Tullii: Caput est artis, decere
quod facias. Sunt enim quidam ignorantes mensuram suam, et tantae stoliditatis
ac vecordiae, ut et in motu et in incessu, et in habitu, et in sermone communi,
risum spectantibus praebeant: et quasi intelligentes quid sit ornatus, comunt
se vestibus et munditiis corporis, et lautioris mensae epulas parant: cum omnis
istiusmodi ornatus et cultus sordibus foedior sit. Quod autem doctrina a
Sacerdotibus expetatur, et veteris praecepta sunt Legis, et ad Titum plenius
scribitur. INNOCENS ENIM et absque sermone conversatio, quantum exemplo
prodest, tantum silentio nocet. Nam et latratu canum, baculoque pastoris,
luporum rabies deterrenda est. Non vinolentum, non percussorem (Tit.
7). Virtutibus vitia opposuit.
9. Didicimus quales esse debeamus: discamus quales non esse debeant
Sacerdotes. Vinolentia scurrarum est, et comessatorum: venterque mero aestuans,
cito despumat in libidines. In vino luxuria, in luxuria voluptas, in voluptate
impudicitia est. Qui luxuriatur, vivens mortuus est: ergo qui inebriatur, et
mortuus et sepultus est. Noc ad unius horae ebrietatem nudat femora sua (Gen.
9. 21), quae per sexcentos annos sobrietate contexerat. Lot per
temulentiam, nesciens libidini miscet incestum: et quem Sodoma non vicerat,
vina vicerunt. Percussorem autem Episcopum ille condemnat, qui dorsum suum
posuit ad flagella: et maledictus non remaledixit (Isai. 50; Marc. 15). Sed
modestum (1. Tim. 3). Duobus malis unum opposuit bonum; ut
temulentia et ira, modestia refrenentur. Non litigiosum, non avarum.
Nihil enim impudentius arrogantia rusticorum, qui garrulitatem auctoritatem
putant; et parati semper ad lites, in subjectum sibi gregem tumidis sermonibus
tonant. Avaritiam in Sacerdote vitandam, et Samuel docet: nihil coram populo
eripuisse se cuiquam probans (1. Reg. 12): et Apostolorum paupertas, qui
refrigeria sumptuum a fratribus accipiebant, et praeter victum atque vestitum
nihil se aliud nec habere, nec velle gloriabantur. Quam ad Timotheum avaritiam,
ad Titum turpis lucri cupiditatem apertissime notat (Tit. 1). Domum
suam bene regentem. Non ut opes augeat, non ut regias paret epulas, non ut
caelatas patinas struat, non ut Phasides aves lentis vaporibus coquat, qui ad
ossa perveniant et superficiem carnis non dissolvant artifici temperamento: sed
ut quod populo praecepturus est, prius a domesticis exigat. Filios habentem
subditos, cum omni castitate; ne scilicet imitentur filios Eli, qui in
vestibulo Templi cum mulieribus dormiebant; et religionem praedam putantes,
quidquid optimum in hostiis erat, in suas delicias convertebant (1. Reg. 2).
Non neophytum, ne in superbiam elatus in judicium incidat diaboli (1.
Tim. 3. et Tit. 1). Mirari satis non queo, quae hominum tanta sit caecitas,
de uxoribus ante baptismum disputare; et rem in baptismate mortuam, imo cum
Christo vivificatam in calumniam trahere, cum tam apertum evidensque praeceptum
nemo custodiat. Heri catechumenus, hodie pontifex: heri in amphitheatro, hodie
in Ecclesia; vespere in circo, mane in altario: dudum fautor histrionum, nunc
virginum consecrator. Num ignorabat Apostolus tergiversationes nostras, et
argumentorum ineptias nesciebat? Qui dixit, unius uxoris virum (Ibid.),
ipse mandavit irreprehensibilem, sobrium, prudentem, ornatum, hospitalem,
doctorem, modestum: non vinolentum, non percussorem, non litigiosum, non
avarum, non neophytum. Ad haec omnia claudimus oculos, solas videmus uxores.
Quod autem ait: Ne in superbiam elatus, incidat in judicium diaboli,
quis non exemplo verum probet? Ignorat momentaneus Sacerdos humilitatem, et
mansuetudinem rusticorum: ignorat blanditias Christianas; nescit seipsum
contemnere: de dignitate transfertur ad dignitatem: non jejunavit, non flevit,
non mores suos saepe reprehendit, et assidua meditatione correxit: non
substantiam pauperibus erogavit. De cathedra quodammodo ducitur ad cathedram,
id est, de superbia ad superbiam. Judicium autem et ruina diaboli, nulli
dubium, quin arrogantia sit. INCIDUNT IN EAM qui in puncto horae, necdum
discipuli jam magistri sunt. Oportet autem eum et testimonium habere bonum
ab his qui foris sunt. Quale principium, talis et clausula. Qui
irreprehensibilis est, non solum a domesticis, sed et ab alienis consono ore
laudatur. Alieni et extra Ecclesiam sunt Judaei, haeretici, atque Gentiles.
Talis ergo sit Pontifex Christi, ut qui religioni detrahunt, vitae ejus
detrahere non audeant. At nunc plerosque cernimus, vel favorem populi, in
aurigarum morem pretio redimere: vel tanto omnium hominum odio vivere, ut non
extorqueant pecunia, quod mimi impetrant gestibus.
10. Haec, fili Oceane, sollicito timore perquirere (al. perquire):
haec magistri Ecclesiae custodire debebunt: hos in Sacerdotibus eligendis
canones observare: non juxta propria odia et privatas simultates, carpentemque
semper auctorem suum, invidiam, legem Christi interpretari. Vide quantum sit
testimonium hujus, quem arguunt, mariti, cui praeter vinculum conjugale, et hoc
ante baptismum, nihil aliud ab aemulis objici potest. "Qui praecipit non
moechandum, ipse dixit, et non occides" (Jacob. 2. 11). Si non
moechamur, sed occidimus, transgressores legis sumus. "Qui totam legem
servaverit, et offenderit in uno, fit omnium reus" (Ibid. 10).
Itaque cum opposuerint nobis uxorem ante baptismum, nos ab eis omnia quae post
baptismum praecepta sunt, requiramus. PRAETEREUNT quod non licet: et objiciunt
quod concessum est.
Epistola LXX
(alias 84; scripta circ. idem tempus quo superior)
Ad Magnum
Magno cuidam Rhetori Romano, quem Ruffinus sobornarat, ut quaereret ab
Hieronymo, cur in opusculis suis saecularium litterarium exempla poneret,
rationem reddit, ostenditque quatenus id liceat, et quorum exemplo id faciat.
1. Sebesium nostrum tuis monitis profecisse, non tam Epistola tua, quam
ipsius poenitudine didicimus. Et mirum in modum plus correptus placuit, quam
errans laeserat. Certaverunt inter se indulgentia parentis, et filii pietas:
dum alter praeteritorum non meminit, alter in futurum quoque officia
pollicetur. Unde et mutuo nobis tibique gaudendum est: quia nos filium
recepimus, tu discipulum comprobasti.
2. Quod autem quaeris in calce Epistolae tuae, cur in opusculis nostris
saecularium (al. scholarium litterarum interdum ponamus exempla, et
candorem Ecclesiae, Ethnicorum sordibus polluamus; breviter responsum habeto.
Nunquam hoc quaereres, nisi te totum Tullius possideret; si Scripturas sanctas
legeres, si Interpretes earum, omisso Volcatio, evolveres. Quis enim nesciat et
in Moyse, et in Prophetarum voluminibus quaedam assumpta de Gentilium libris,
et Salomonem Philosophis Tyri et nonnulla proposuisse, et aliqua respondisse?
Unde in exordio Proverbiorum commonet, ut intelligamus sermones prudentiae,
versutiasque verborum, parabolas, et obscurum sermonem, dicta sapientum, et
aenigmata (Prov. 1), quae proprie dialecticorum et philosophorum sunt.
Sed et Paulus Apostolus Epimenidis Poetae abusus versiculo est, scribens ad
Titum: "Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri" (Tit.
1, 22). Cujus heroici hemistichium postea Callimachus usurpavit. Nec mirum
si apud Latinos metrum non servet ad verbum expressa translatio, cum Homerus
eadem linqua versus in prosam, vix cohaereat. In alia quoque Epistola, Menandri
ponit senarium: "Corrumpunt mores bonos confabulationes pessimae." Et
apud Athenienses in Martis curia disputans, Aratum testem vocat. "Ipsius
enim et genus sumus," quod Graece dicitur: τοῦ
γὰρ καὶ γένος
ἐσμέν; et est clausula versus heroici. Ac ne parum
hoc esset, ductor Christiani exercitus, et orator invictus pro Christo causam
agens, etiam inscriptionem fortuitam, arte torquet in argumentum fidei.
Didicerat enim a vero David, extorquere de manibus hostium gladium, et Goliae
superbissimi caput proprio mucrone truncare. Legerat in Deuteromonio (Cap.
21) Domini voce praeceptum, mulieris captivae radendum caput, supercilia,
omnes pilos, et ungues corporis amputandos, et sic eam habendam in conjugio.
Quid ergo mirum, si et ego sapientiam saecularem propter eloquii venustatem, et
membrorum pulchritudinem, de ancilla atque captiva Israelitidem (al. Israeliten)
facere cupio? et si quidquid in ea mortuum est, idololatriae, voluptatis,
erroris, libidinum, vel praecidio, vel rado: et mixtus purissimo corpori vernaculos
ex ea genero Domino Sabaoth? Labor meus in familiam Christi proficit; stuprum
in alienam, auget numerum conservorum. Osee accepit uxorem fornicariam Gomer
filiam Debelaim, et nascitur ei de meretrice filius Jezrael, qui vocatur semen
Dei (Osee 1). Isaias novacula acuta barbam, et crura peccantium
radit (Isai. 7): et Ezechiel in typo fornicantis Jerusalem, tondet
caesariem suam; ut quidquid in ea absque sensu et vita est, auferatur.
3. Cyprianus vir eloquentia pollens et martyrio, Firmiano narrante,
mordetur, cur adversus Demetrianum scribens, testimoniis usus sit Prophetarum,
et Apostolorum, quae ille ficta et commentitia esse dicebat, et non potius
Philosophorum et Poetarum, quorum auctoritati, ut Ethnicus, contraire non
poterat. Scripserunt contra nos Celsus atque Porphyrius: priori Origenes,
alteri Methodius, Eusebius, et Apollinaris fortissime responderunt. Quorum
Origenes octo scripsit libros: Methodius usque ad decem millia procedit
versuum: Eusebius, et Apollinaris viginti quinque, et triginta volumina
condiderunt. Lege eos, et invenies nos comparatione eorum imperitissimos: et
post tanti temporis otium, vix quasi per somnium quod pueri didicimus,
recordari. Julianus Augustus septem libros in expeditione Parthica, adversum
Christum evomuit; et juxta fabulas Poetarum, suo se ense laceravit. Si contra
hunc scribere tentavero, puto, interdices mihi, ne rabidum canem, Philosophorum
et Stoicorum doctrinis, id est, Herculis clava percutiam (al. repercutiam)?
quanquam Nazarenum nostrum, et (ut ipse solebat dicere) Galilaeum, statim in
praelio senserit; et mercedem linguae putidissimae, conto ilia perfossus
acceperit. Josephus antiquitatem approbans Judaici populi, duos libros scripsit
contra Appionem Alexandrinum Grammaticum: et tanta saecularium profert
testimonia, ut mihi miraculum subeat, quomodo vir Hebraeus, et ab infantia
sacris Litteris eruditus, cunctam Graecorum Bibliothecam evolverit. Quid loquar
de Philone, quem vel alterum, vel Judaeum Platonem critici pronuntiant?
4. Scriptores Ecclesiastici saecularibus litteris eruditi. —
Curram per singulos: Quadratus Apostolorum discipulus, et Atheniensis Pontifex
Ecclesiae, nonne Adriano Principi, Eleusinae sacra invisenti, librum pro nostra
religione tradidit? Et tantae admirationi omnibus fuit, ut persecutionem
gravissimam, illius excellens sedaret ingenium. Aristides Philosophus, vir
eloquentissimus, eidem Principi Apologeticum pro Christianis obtulit, contextum
Philosophorum sententiis: quem imitatus postea Justinus, et ipse Philosophus,
Antonino Pio et filiis ejus, Senatuique librum contra Gentiles tradidit,
defendens ignominiam crucis, et resurrectionem Christi tota praedicans
libertate. Quid loquar de Melitone Sardensi Episcopo? quid de Apollinario
Hierapolitanae Ecclesiae Sacerdote, Dionysioque Corinthiorum Episcopo, et
Tatiano, et Bardesane, et Irenaeo Photini Martyris successore: qui origines
haereseon singularum, et ex quibus Philosophorum fontibus emanarint, multis
voluminibus explicarunt? Pantaenus Stoicae sectae Philosophus, ob praecipuae eruditionis
gloriam, a Demetrio Alexandriae Episcopo missus est in Indiam, ut Christum apud
Brachmanas, et illius gentis Philosophos praedicaret. Clemens Alexandrinae
Ecclesiae Presbyter, meo judicio (al. vir meo judicio, etc.), omnium
eruditissimus, octo scripsit Stromatum libros; et totidem ὑποτυπώσεων,
et alium contra Gentes, Paedagogi quoque tria volumina. Quid in illis indoctum?
imo quid non de media Philosophia est? Hunc imitatus Origenes, decem scripsit
Stromateas, Christianorum et Philosophorum inter se sententias comparans: et
omnia nostrae religionis dogmata de Platone et Aristotele, Numenio, Cornutoque
confirmans. Scripsit et Miltiades contra Gentes volumen egregium. Hippolytus
quoque, et Apollonius, Romanae urbis Senator, propria opuscula condiderunt.
Exstant et Julii Africani libri, qui temporum scripsit historias; et Theodori,
qui postea Gregorius appelatus est (S. Gregorius Thaumaturgus), viri
Apostolicorum signorum. atque virtutum; et Dionysii Alexandrini Episcopi:
Anatolii quoque Laodicenae Ecclesiae Sacerdotis; nec non Presbyterorum
Pamphili, Pierii, Luciani, Malchionis, Eusebii Caesariensis Episcopi, et
Eustathii Antiocheni, et Athanasii Alexandrini: Eusebii quoque Emiseni, et
Triphilii Cyprii, et Asterii Scythopolitae, et Serapionis Confessoris: Titi
quoque Bostrensis Episcopi: Cappadocumque Basilii, Gregorii, Amphilochii: qui
omnes in tantum Philosophorum doctrinis atque sententiis suos resarciunt
libros, ut nescias quid in illis primum admirari debeas, eruditionem saeculi,
an scientiam Scripturarum.
5. Veniam ad Latinos. Quid Tertulliano eruditius, quid acutius?
Apologeticus ejus, et contra Gentes libri, cunctam saeculi obtinent (al. continent)
disciplinam. Minutius Felix causidicus Romani fori, in libro, cui titulus
Octavius est; et in altero contra Mathematicos (si tamen inscriptio non
mentitur auctorem) quid Gentilium scripturarum dimisit intactum? Septem libros
adversus Gentes Arnobius edidit, totidemque discipulus ejus Lactantius, qui de
Ira quoque, et Opificio Dei duo volumina condidit: quos si legere volueris,
dialogorum Ciceronis in eis ἐπιτομὴν
reperies. Victorino Martyri in libris suis, licet desit eruditio, tamen non
deest eruditionis voluntas. Cyprianus, Quod idola dii non sint, qua brevitate,
qua historiarum omnium scientia, quorum verborum et sensuum splendore
perstrinxit? Hilarius meorum Confessor temporum et Episcopus, duodecim
Quintiliani libros et stylo imitatus est, et numero: brevique libello, quem
scripsit contra Dioscorum Medicum, quid in litteris possit, ostendit. Juvencus Presbyter,
sub Constantino historiam Domini Salvatoris versibus explicavit: nec pertimuit
Evangelii majestatem sub metri leges mittere. De caeteris vel mortuis, vel
viventibus taceo: quorum in scriptis suis et vires manifestae sunt et voluntas.
6. Nec statim prava opinione fallaris, contra Gentes hoc esse licitum,
in aliis disputationibus dissimulandum, quia omnes pene omnium libri, exceptis
his qui cum Epicuro litteras non didicerunt, eruditionis doctrinaeque
plenissimi sunt. Quanquam ego illud magis reor, quod dictanti venit in mentem,
non te ignorare quod semper a doctis viris usurpatum est; sed per te mihi
proponi ab alio quaestionem, qui forte propter amorem historiarum Sallustii,
Calpurnius cognomento Lanarius sit. Cui quaeso ut suadeas, ne vescentium dentibus
edentulus invideat, et oculos caprearum, talpa contemnat. Dives, ut cernis, ad
disputandum materia; sed jam epistolaris angustia finienda est.
Epistola LXXI
(alias 28; scripta anno 398)
Ad Lucinium
Lucinium Boeticum genere, qui cum uxore sua Theodora castam ducebat
vitam, et Jerosolymam navigare constituerat, hortatur ut in proposito perstet
et adnaviget. Interea opera quaedam sua, quae ille postulaverat, una cum
quatuor ciliciolis, et Isaiae codice, mittit; tum de jejuniis, Eucharistiae
sumptione, ac traditionibus Ecclesiasticis disserit.
1. Nec opinanti mihi subito litterae tuae redditae sunt: quae quanto
insperatae, tanto gaudiorum plenae, quiescentem animam suscitarunt, ut statim
amore complecterer, quem oculis ignorabam, et illud mecum tacitus mussitarem: Quis
dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo, et quiescam (Ps. 54. 7),
ut inveniat quem diligit amima mea. Vere nunc in te sermo Dominicus completus
est: Multi de Oriente et Occidente venient, et recumbent in sinu Abrahae.
Cornelius centurio cohortis Italicae, jam tunc Lucinii mei praefigurabat fidem.
Apostolus Paulus scribens ad Romanos: Cum in Hispaniam proficisci coepero,
spero quod praeteriens videam vos, et a vobis deducar illuc (Rom. 15.
24), tantis fructibus (al. fluctibus) approbavit, quid de illa
provincia quaereret. In brevi tempore ab Jerosolymis usque ad Illyricum
Evangelii jaciens fundamenta, Romam vinctus ingreditur, ut vinctos
superstitionis erroribus liberos faciat. Manet in hospitio conducto per
biennium; ut nobis utriusque Instrumenti aeternam reddat domum. Piscator
hominum, misso rete Apostolico, te quoque quasi pulcherrimum Auratam inter
innumera piscium genera traxit ad littus. Reliquisti amaros fluctus, salsos
gurgites, scissuras monitum, et Leviathan regnantem in aquis, cum Jesu deserta
expetens, contempsisti, ut possis Propheticum illud canere: In terra
deserta, et invio, et in inaquoso, sic in sancto apparui tibi (Ps. 62.
3). Et iterum: Ecce elongavi fugiens, et mansi in solitudine.
Exspectabam eum qui salvum me fecit a pusillanimitate spiritus et tempestate
(Ps. 54. 8. 9). Obsecro te et moneo parentis affectu, ut qui Sodomam
reliquisti, ad montana festinans, post tergum ne respicias: ne aratri stivam,
ne fimbriam Salvatoris, ne cincinnos ejus, noctis rore madefactos, quos semel
tenere coepisti, aliquando dimittas: ne de tecto virtutum pristina quaesiturus
vestimenta descendas; ne de agro revertaris domum, ne campestria cum Lot et
amoena hortorum diligas, quae non irrigantur de coelo, ut terra sancta, sed de
turbido flumine Jordanis, postquam dulces aquas maris mortui commixtione
mutavit.
2. Coepisse multorum est, ad culmen pervenisse paucorum. Qui in
stadio currunt, omnes quidem currunt; sed unus accipit coronam (1.
Cor. 9. 24. 25). At contra de nobis dicitur: Sic currite, ut
apprehendatis. NON EST INVIDUS Agonotheta noster, nec alterius palma,
alteri parat ignominiam. Omnes athletas suos desiderat coronari. Gaudet anima
mea, et magnitudine laetitiae rem moeroris patior. Ruth in lacrymas verba
prorumpunt. Zachaeus ad unius horae conversionem, hospitem habere meruit
Salvatorem. Martha et Maria, convivio praeparato Dominum suscepere. Meretrix
lavat fletibus pedes, et unguentis bonorum operum Dominici corporis dedicat
sepulturam. Simon leprosus invitat magistrum cum discipulis, et non
contemnitur. Abrahae dicitur: Egredere de terra tua, et de cognatione tua,
et de domo patris tui, et vade in terram quam monstravero tibi (Gen. 12.
1). Relinquit Chaldaeam, relinquit Mesopotamiam: QUAERIT QUOD nescit ne
perdat quem invenerat. Non enim arbitratus est simul se habere posse et patriam
et Dominum; sed jam tunc illud Prophetae David opere complebat: (Advena sum
apud te, et peregrinus, sicut omnes patres mei (Ps. 38. 13):
Hebraeus id est, περάτης,
atque transitor: dum non est praesenti virtute contentus; sed
praeteritorum obliviscens, in futurum se extendit, et scit illud, Ibunt de
virtute in virtutem (Ps. 83. 8), mysticum sortitus est nomen, et
viam tibi aperuit, quomodo non quaeras ea quae tua sunt, sed quae aliena: et illos
putes parentes, fratres, affines, atque cognatos, qui tibi in Christo copulati
sunt. Mater, inquit, mea, et fratres mei hi sunt, qui faciunt
voluntatem Patris mei (Matth. 12. 48).
3. Habes tecum prius in carne, nunc in spiritu sociam; de conjuge germanam,
de femina virum, de subjecta parem: quae sub eodem jugo ad coelestia simul
regna festinat. Cauta rei familiaris dispensatio, et ad calculos rediens, non
cito deponitur. Joseph cum tunica Aegyptiam effugere non potuit. Adolescens
ille, qui opertus sindone sequebatur Jesum: quia tentus fuerat a ministris,
terrenum abjiciens operimentum, nudus evasit. Elias igneo curru raptus ad
coelum, meloten reliquit in terris. Elisaeus boves, et juga prioris operis
vertit in vota. Loquitur sapientissimus vir: Qui tangit picem, inquinabitur
ab ea (Eccli. 1. 13). QUAMDIU VERSAMUR in rebus saeculi, et anima
nostra possessionum ac reddituum procuratione devincta est, de Deo libere
cogitare non possumus. Quae enim participatio justitiae cum iniquitate, aut
quae societas lucis ad tenebras? Qui consensus Christi ad Belial? Quae pars
fideli cum infideli? (2. Cor. 6. 14. et seqq.) Non potestis,
inquit Dominus, Deo servire et mamonae (Matth. 6. 24). Aurum
deponere incipientium est, non perfectorum. Fecit hoc Thebanus Crates, fecit
Antisthenes. SEIPSUM offere Deo, proprie Christianorum est et Apostolorum: qui
duo cum vidua paupertatis suae in Gazophylacium aera mittentes, totum censum
quem habuerunt, Domino tradiderunt, et merentur audire: Sedebitis super
duodecim solia, judicantes duodecim tribus Israel. (Matth. 19. 28).
4. Haec et ipse intelligis, quo animo replicem; et quod sub aliis
verbis te ad sanctorum Locorum invitem habitaculum. Abundantia tua multorum in
opiam sustentavit, ut et horum divitiae in tuam indigentiam redundarent.
Fecisti tibi amicos de iniquo mammona, qui te reciperent in aeterna tabernacula
(Luc. 16). Laudanda res, et Apostolicorum temporum virtutibus
coaequanda: quando venditis possessionibus suis, credentes afferebant pecunias,
atque fundebant ante pedes Apostolorum, ostendentes avaritiam esse calcandam.
Sed Dominus magis quaerit animas credentium, quam opes. Legimus: Redemptio
animae viri, propriae divitiae (Prov. 13. 8. sec. LXX). Possumus
quidem divitias proprias intelligere, quae non de alieno, non de rapinis sunt,
juxta illud: "Honora Deum de tuis justis laboribus" (Ibid. 3. 9):
sed melior est illa intelligentia, ut divitias proprias cognoscamus thesauros
absconditos, quos nec fur possit suffodere, nec latro violentus eripere (Luc.
12).
5. Opuscula mea, quae non sui merito, sed bonitate tua desiderare te
dicis, ad describendum hominibus tuis dedi, et descripta vidi in chartaceis
codicibus: ac frequenter admonui, ut conferrent diligentius, et emendarent. Ego
enim tanta volumina prae frequentia commeantium et peregrinorum turbis relegere
non potui, et ut ipsi probavere praesentes, longo tentus incommodo, vix diebus
Quadragesimae, quibus ipsi proficiscebantur, respirare coepi. Unde si
paragrammata repereris, vel minus aliqua descripta sunt, quae sensum legentis
impediant, non mihi debes imputare, sed tuis, et imperitiae notariorum
librariorumque incuriae, qui scribunt non quod inveniunt, sed quod intelligunt;
et dum alienos errores emendare nituntur, ostendunt suos. Porro Josephi libros,
et sanctorum Papiae et Polycarpi volumina, falsus ad te rumor pertulit a me
esse translata: quia nec otii mei, nec virium est, tantas res eadem in alteram
linguam exprimere venustate. Origenis et Didymi pauca transtulimus, volentes
nostris ex parte ostendere, quid Graeca doctrina retineret. Canonem Hebraicae
Veritatis, excepto Octateucho, quem nunc in manibus habeo, pueris tuis et
notariis dedi describendum. Septuaginta interpretum editionem et te habere non
dubito; et ante annos plurimos diligentissime emendatam, studiosis tradidi.
Novum Testamentum Graecae reddidi auctoritati. Ut enim veterum librorum fides
de Hebraeis voluminibus examinanda est; ita novorum Graecae sermonis normam
desiderat.
6. Jejunium Sabbati, et Eucharistiae sumptio quotidiana. — De
Sabbato quod quaeris, utrum jejunandum sit: et de Eucharistia, an accipienda
quotidie, quod Romana Ecclesia [al. Romanae Ecclesiae] et Hispaniae
observare perhibentur, scripsit quidem et Hippolytus vir disertissimus; et
carptim diversi Scriptores e variis auctoribus edidere. Sed ego illud breviter
te admonendum puto, traditiones Ecclesiasticas (praesertim quae fidei non
officiant) ita observandas, ut a majoribus traditae sunt; nec aliorum
consuetudinem, aliorum contrario more subverti. Atque utinam omni tempore
jejunare possimus, quod in Actibus Apostolorum diebus Pentecostes et die
Dominico, Apostolum Paulum, et cum eo credentes fecisse legimus (Act. 13.
20. 21). Nec tamen Manichaeae haereseos accusandi sunt, cum carnalis cibus
praeferri non debuerit spirituali. Eucharistiam quoque absque condemnatione
nostri, et pungente conscientia, semper accipere, et Psalmistam audire
dicentem: Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus (Psal. 39. 9),
et cum eo canere: Eructavit cor meum verbum bonum (Psal. 44. 1).
Nec hoc dico, quod diebus festis jejunandum putem; et contextas quinquaginta
diebus ferias auferam: sed unaquaeque provincia abundet in sensu suo, et
praecepta majorum, leges Apostolicas arbitretur.
7. Duo palliola, et amphimallum de tuis usibus vel utenda, vel sanctis
danda suscepi. Ego insignia paupertatis, et quotidianae symbola poenitentiae,
tibi et sorori tuae misi: quatuor ciliciola apta proposito et usibus vestris:
et codicem, hoc est decem visiones Isaiae valde obscurissimas, quas nuper
historica explanatione disserui: ut quotiescumque mea opuscula videris, toties
amici dulcissimi recordatus, navigationem quam parumper distuleras, pares. Et
quia non est in homine via ejus, et a Domino gressus hominis diriguntur (Jer.
10. 23): si forte (quod procul absit) aliquid fuerit impedimenti, quaeso ut
quos caritas jungit, terrarum longitudo non separet: et absentem Lucinium
nostrum, semper praesentem litterarum vicissitudine sentiamus.
Epistola LXXII
(alias 132; scripta hoc an. 398)
Ad Vitalem Presbyterum de Salomone et Achaz
Alteri Vitalis epistolae respondens, docet pro vero credendum esse,
Salomonem, et Achaz undecimo aetatis anno filios genuisse. Posse tamen alia
ratione Scripturam id assevantem explicari; verum ab hujusmodi quaestionibus
anxie discutiendis dehortatur.
1. Zenon nauclerus, per quem mihi dicis tuae sanctitatis litteras esse
transmissas, unam tantum et brevem Epistolam beati Papae Amabilis reddidit,
solita munuscula continentem. Satisque miror quid causae fuerit, ut cum in
benedictionibus et tuis et illius perferendis fidelis extiterit, in reddenda
epistola negligens comprobetur. Neque enim te falli arbitror discipulum
veritatis; nisi forte Graeco homini Latinus sermo inter chartulas oberravit.
Itaque ad secundam rescribo Epistolam, quam mihi sanctus filius meus Heraclius
Diaconus reddidit, in qua inter caetera deprecaris, ut exponam tibi causas,
Quare Salomon, et Achaz undecim annorum, filios genuisse dicantur. Si enim
duodecimo anno Salomon super Israel accepit imperium, et quadraginta annis
regnavit in Jerusalem; filiusque ejus Roboam cum quadragesimum et primum annum
ageret aetatis, patri successit in regnum, perspicuum est undecim annorum
fuisse Salomonem, sive decem, quia decem menses a conceptu usque ad partum sibi
mater vindicat. Rursum Achaz filius Joathan cum viginti esset annorum, rex
constitutus est super duas tribus, idest, Judam et Benjamin (4. Reg. 16),
regnavitque annis sedecim (2. Par. 28): quo mortuo, Ezechias cum
vicesimum et quintum annum ageret aetatis, patri successit in regnum (4.
Reg. 18). Ex quo intelligitur, Achaz quoque undecimo sive decimo anno,
Ezechiam filium procreasse.
2. Et si quidem in historiis aliter haberent Septuaginta interpretes,
aliter Hebraica Veritas, confugere poteramus ad solita praesidia: et arcem
linguae tenere vernaculae: nunc vero et ipsum authenticum, et caeteri
interpretes pari auctoritate consentiant, non in Scriptura, sed in sensu est
difficultas. Quis enim crederet mortalium, ut undecim annorum puer generaret
filium? Multa et alia dicuntur in Scripturis, quae videntur incredibilia, et
tamen vera sunt. NEQUE ENIM VALET natura contra naturae Dominum: aut potest vas
figulo dicere: quare me ita fecisti, aut ita? Licet quod pro miraculo, signo
atque portento fit, legem naturae facere non possit. Num quia nostra aetate duplex
Lyddae natus est homo, duorum capitum, quatuor manuum, unum ventre, et duobus
pedibus, omnes homines ita nasci necesse est? Legamus veteres historias et
maxime Graecas ac Latinas, et inveniemus lustralibus hostiis, secundum errorem
veterum, portentuosas soboles, tam in hominibus, quam in armentis ac pecudibus,
expiatas. Audivi, Domino teste non mentior: quaedam muliercula cum expositum
nutriret infantem, et instillaret cibos, ac nutricis officio fungeretur,
cubaretque cum ea parvulus, qui usque ad decimum jam pervenerat annum; accidit,
ut plus quam pudicitia patitur, se mero ingurgitaret, accensaque libidine,
obscoenis motibus ad coitum duceret infantem. Prima ebrietas alterius noctis et
caeterarum deinceps fecit consuetudinem. Nec dum duo menses fuerant evoluti, et
ecce feminae uterus intumuit. Quid plura? dispensatione Dei factum est, ut quae
contra naturam simplicitate parvuli in contemptum Dei abutebatur, a naturae
Domino proderetur, impleto sermone quo dicitur: Nihil occultum quod non
manifestetur (Matth. 10).
3. Simulque consideremus, quod occulte Scriptura et Salomonem et Achaz
voluptatis et impietatis accuset. Uterque enim cum esset de stirpe David,
recessit a Domino: et alter in tantum secutus est libidinem, ut septingentas
habuerit uxores, et trecentas concubinas, et adolescentulas, et scorta passiva,
quorum non erat numerus: neglectoque Deo patrum suorum, extruxerit idola
gentium plurimarum; et fuerit, non ut prius IDIDIA, id est, amabilis Domini,
sed amator mulierum (3. Reg. 11): alter miserit ad regem Assyriorum,
auxilium postulans, et in tempore angustiae suae, auxerit contemptum in
Dominum, immolaveritque diis Damasci victimas percussoribus suis, et in omnibus
urbibus Juda extruxerit aras ad cremandum thus; atque ad iracundiam
provocaverit Dominum Deum Patrum suorum (2. Paral. 28): in tantum ut
direptis vasis domus Domini atque confractis, clauserit januas Templi Dei, et
fecerit sibi altaria in universis angulis Jerusalem, ambulaveritque in viis
regum Israel, et statuas fuderit Baalim, et adoleverit incensum in valle
filiorum Ennon, et lustraverit filios suos in igne, juxta ritum gentium, quas
interfecit Dominus in adventu filiorum Israel. Ex quo perspicuum est, homines a
parva aetate libidini deditos, immatura eorum sobole demonstrari, quod etiam eo
tempore peccare coeperint, quo natura non patitur.
4. Ad summam illud dici potest, quod in regno David Salomon cum
duodecim esset annorum, solium patris obtinuerit: et postea, quia Scriptura
reliquit incertum, vixerit David, regnante jam filio, aliquot annos, qui sibi
et non Salomoni imputentur: mortuo autem patre, post filius regnaverit annis
quadraginta, quos sine parente regnavit: atque ita et initium regni Salomonis,
et tempus quo solus ipse regnavit, ab historia demonstratum. Nec tamen omnes annos
vitae illius quinquaginta tantum et duorum annorum circulis contineri. Sin
autem dubitas, quod regnantibus filiis, patribusque viventibus, non filiis
tempus regni eorum, sed parentibus imputetur, lege ipsum Regnorum volumen, et
invenies, quod Ozias rex Juda postquam lepra percussus est, habitavit in domo
separata, et filius ejus Joathan imperium rexerit, judicaveritque populum
terrae, usque ad diem mortis patris sui (4. Reg. 5): et tamen post
mortem illius, cum viginti quinque esset annorum, sedecim annis regnasse
dicatur, quos solus ipse regnaverit. Quod de Salomone intelleximus, de Achaz
similiter intelligendum est, qui Joathae filius, Ezechiae pater fuerit (2.
Paral. 27. 28). Audivi quemadmodum Hebraeum hujuscemodi narrare fabulam
juxta Prophetiam Isaiae, quam inter decem Visiones nuper interpretatus sum:
quod mortuo Achaz, Philistaea laetata sit, et Scriptura postea comminetur ac
dicat: "Ne laeteris Philistaea omnis tu: quoniam comminuta est virga
percussoris tui. De radice enim colubri egredietur regulus, et semen ejus
absorbens volucrem" (Isai. 14): hoc est de Achaz constituetur rex
Ezechias. Ex quo intelligi voluit, non statim post mortem patris, filium in
imperium subrogatum, sed vel seditionibus populi, vel quibusdam interregnis,
aut certe prementibus malis, et hinc inde consurgentibus bellis, regnum ejus
fuisse dilatum.
5. In rebus obscuris diversas ponimus opiniones, ut non tam scribere,
quam loqui tibi coram videamur. Caeterum Apostolus interminabiles genealogias
et Judaicas fabulas prohibens, de istiusmodi mihi videtur interdicere
quaestionibus. Quid enim prodest haerere in littera, et vel scriptoris errorem,
vel annorum seriem calumniari, cum manifestissime scribatur: Littera
occidit, spiritus autem vivificat? (2. Cor. 3.) Relege omnes et
veteris et novi Testamenti libros, et tantam annorum reperies dissonantiam, et
numerum inter Judam et Israel, id est, inter regnum utrumque confusum, ut
hujuscemodi haerere quaestionibus, non tam studiosi, quam otiosi hominis esse
videatur. Munuscula a te missa libenter suscepi, et impendio precor, ut in
amore quo nos appetere coepisti, ad finem usque perdures. Non enim coepisse,
sed permansisse virtutis est. Nostra vicissim per Desiderium (Puta Aquitanum
Presbyt.) missa suscipe.
Epistola LXXIII
(al. 126; script circ. med. an. 398)
Ad Evangelum Presbyterum
Auctoris anonymi librum, qui Pontificem Melchisedec, non hominem,
sed Spiritum Sanctum fuisse affirmabat, ex veterum Christianorum sententiis
impugnat; ostenditque, illum revera hominem genere Chananaeum exstitisse; aut
si Judaeis credatur, Sem primum filium Noe Patriarchae.
1. Lib. anonymum et absque auctore. — Misisti mihi volumen ἀνώνυμον
ἀδέοσποτον et nescio,
utrum tu de titulo nomen subtraxeris, an ille qui scripsit, ut periculum
fugeret disputandi, auctorem noluerit confiteri. Quod cum legissem, intellexi
famosissimam quaestionem super Pontifice Melchisedec illuc plurimis argumentis
esse perductam, ut docere conatus sit, eum qui benedixerit tanto Patriarchae,
divinioris fuisse naturae, nec de hominibus aestimandum. Et ad extremum ausus
est dicere Spiritum Sanctum occurrisse Abrahae, et ipsum esse qui sub hominis
figura visus sit. Quomodo autem Spiritus Sanctus, panem vinumque protulerit, et
decimas praedae, quas Abraham victis quatuor regibus reportarat, acceperit,
omnino tangere noluit: petisque ut quid mihi, vel de Scriptore, ve de
quaestione videatur, respondeam. Fateor volui dissimulare sententiam, nec me
periculoso et φιλεγκλήμονι
miscere tractatui, in quo quodcumque dixissem, reprehensores habiturus forem.
Sed rursum cum Epistolam legerem, et invenissem in extrema pagella, miris me
obtestationibus adjuratum, ne spernerem precatorem: revolvi Veterum libros, ut
viderem quid singuli dicerent, et tibi quasi de multorum consilio, responderem.
2. Statimque in fronte Geneseos primam Homiliarum Origenis reperi
scriptam de Melchisedech, in qua multiplici sermone disputans, illuc devolutus
est, ut eum Angelum diceret. Iisdemque pene argumentis, quibus Scriptor tuus de
Spiritu sancto, ille de supernis virtutibus est locutus. Transivi ad Didymum
sectatorem ejus, et vidi hominem pedibus in magistri isse sententiam. Verti me
ad Hippolytum, Irenaeum, Eusebium Caesariensem, et Emisenum, Apollinarem
quoque, et Eustathium nostrum, qui primus Antiochenae Ecclesiae Episcopus
contra Arium clarissima tuba bellicum cecinit: et deprehendi, horum omnium
opiniones, diversis argumentationibus ac diverticulis ad unum compitum
pervenisse, ut dicerent Melchisedech hominem fuisse Chananaeum, regem urbis
Jerosolymae, quae primum Salem, postea Jebus, ad extremum Jerusalem appellata
sit. Nec mirum esse, si Sacerdos Dei altissimi describatur absque circumcisione
et legalibus caeremoniis, et genere Aaron: cum Abel quoque, et Enoch, et Noe
placuerint Deo, et victimas obtulerint: et in Job volumine legamus, quod ipse
et oblator munerum fuerit, et sacerdos, et quotidie pro filiis suis hostias
immolarit (Job. 1). Et aiunt ipsum quoque Job non fuisse de genere Levi,
sed de stirpe Esau: licet aliud Hebraei autument.
3. Quomodo autem Noe inebriatus in domo sua, et nudatus atque derisus a
mediano filio (Gen. 9), typum Salvatoris praebuit, et Cnam populi
Judaeorum: Samson quoque amator meretricis et pauperis Dalilae, multo plures
hostium mortuus, quam vivus occidit (Judic. 16), ut Christi exprimeret passionem:
omnesque pene Sancti et Patriarchae et Prophetae, in aliqua re figuram
expresserunt Salvatoris; sic et Melchisedech, eo quod Chananaeus fuerit, et non
de genere Judaeorum, in typum praecessisse sacerdotis (al. Sacerdotii)
Filii Dei, de quo dicitur in centesimo nono Psalmo: Tu es Sacerdos in
aeternum, secundum ordinem Melchisedech. Ordinem autem ejus multis modis
interpretantur, quod solus et rex fuerit, et sacerdos, et ante circumcisionem
functus sacerdotio: ut non gentes ex Judaeis, sed Judaei a gentibus sacerdotium
acceperint, neque unctus oleo sacerdotali, ut Moysi praecepta constituunt (Levit.
81): sed oleo exsultationis, et fidei puritate, neque carnis et sanguinis
victimas immolaverit, et brutorum animalium exta susceperit: sed pane et vino,
simplici puroque sacrificio Christi dedicaverit sacramentum; et multa alia quae
epistolaris brevitas non recipit.
4. Praeterea (fort. Praetereo) plenius esse tractatum in
Epistola ad Hebraeos (Cap. 7), quam omnes Graeci recipiunt, et nonnulli
Latinorum, quod iste Melchisedech, id est, rex justus, rex fuerit Salem,
id est, rex pacis, sine patre, sine matre, et quomodo hoc intelligendum
sit, uno statim verbo explicari ἀγηνεαλόγητος,
non quod absque patre et matre fuerit, cum Christus quoque secundum utramque
naturam et patrem habuerit et matrem, sed quod subito introducatur in Genesi
occurrisse Abraham a caede hostium revertenti; et nec ante. nec postea ejus
nomen feratur adscriptum. Affirmat autem Apostolus, quod Aaron sacerdotium, id
est, populi Judaeorum, et principium habuerit et finem: Melchisedech autem, id
est, Christi et Ecclesiae, et in praeteritum et in futurum aeternum sit,
nullumque habuerit auctorem: et quod translato sacerdotio, legis quoque mutatio
fiat: ut nequaquam de Agar ancilla, et monte Sina, sed de Sara libera, et arce
Sion egrediatur verbum Domini, et lex Dei de Jerusalem. Et difficultatem rei
primo exagerat, dicens: Super quo multus nobis sermo est, et
ininterpretabilis (Hebr. 5. 11): non quia Apostolus non potuerit id
interpretari, sed quia illius temporis non fuerit. Hebraeis enim, id est,
Judaeis persuadebat, non jam Fidelibus, quibus passim proderet sacramentum.
Verumtamen si vas electionis stupet ad mysterium, et de quo disputat,
ineffabile confitetur; quanto magis nos vermiculi et pulices, solam debemus
scientiam inscitiae confiteri, et amplissimam domum, parvo quasi foramine
ostendere: ut dicamus duo sacerdotia inter se ab Apostolo comparata, prioris
populi et posterioris? Et hoc agit tota disputatione, ut ante Levi et Aaron,
sacerdos fuerit Melchisedech ex gentibus, cujus tantum praecedat meritum, ut
futuris sacerdotibus Judaeorum, in lumbis benedixerit Abraham. Totumque quod
sequitur in laudes Melchisedech, ad Christi typum referri, cujus profectus
Ecclesiae sacramenta sunt.
5. Haec legi in Graecorum voluminibus, et quasi latissimos terrarum
situs, in brevi tabella volui demonstrare, non extendens spatia sensuum atque
tractatuum, sed quibusdam punctis atque compendiis infinita significans, ut in
parva Epistola multorum simul disceres voluntates. Verum quia amanter
interrogas, et universa quae didici, fidis auribus instillanda sunt, ponam et
Hebraeorum opinionem: et ne quid desit curiositati, ipsa Hebraica verba
subnecram UMELCHISEDEC MELEC SALEM MOSI LEHEM VAJAIN, UHU CHOEN LEEL ELION:
VAIBAR CHEU VAIOMER BARUCH ABRAM LEEL ELION CONE SAMAIM VA ARES: UBARUCII EL
ELION ESER MAGGEN SARACH BIADACH VAJETHEN LO MAASER MECCHOL (Gen. 14. 18).
Quod interpretatur in Latinum hoc modo: Et Melchisedech rex Salem, protulit
panem et vinum; erat autem sacerdos Dei excelsi: benedixitque illi, et
ait, Benedictus Abram Deo excelso, qui creavit coelum et terram: et benedictus
Deus altissimus, qui tradidit inimicos tuos in manu tua; et dedit ei decimas ex
omnibus. Traduntque hunc esse Sem primum filium Noe, et eo tempore quo
ortus est Abram, habuisse aetatis annos trecentos nonaginta, qui ita
supputantur. Sem post diluvium anno secundo, cum centum esset annorum, genuit
Arphaxad: post cujus ortum, vixit annos quingentos, hoc est, simul sexcentos.
Arphaxad annos natus triginta et quinque, genuit Salem, qui et ipse
tricenarius, procreavit Eber, quem triginta quatuor annorum legimus genuisse
Phaleg. Rursum Phaleg expletis annis triginta, genuit Rehu: qui et ipse, post
trigesimum et secundum nativitatis suae annum, edidit Serug: de quo cum ad
triginta pervenisset annos, ortus est Nachor: qui viginti novem annorum, genuit
Thare: quem legimus quod septuagenarius genuit Abram, et Nachor, et Aran.
Supputa per singulas aetates annorum numerum, et invenies ab ortu Sem, usque ad
generationem Abram, trecentos nonaginta annos. Mortuus est autem Abraham
centesimo septuagesimo quinto aetatis suae anno. Ratione deducta, invenitur
Sem, abnepoti suo decimi gradus, Abraham, supervixisse annos triginta quinque.
6. Simulque et hoc tradunt, quod usque ad sacerdotium Aaron, omnes
primogeniti ex stirpe Noe, cujus series et ordo describitur, fuerint
sacerdotes, et Deo victimas immolarint: et haec esse primogenita, quae Esau
fratri suo vendiderit Jacob (Gen. 27). Nec esse mirum, si Melchisedech
victori Abram obviam processerit, et in refectionem tam ipsius, quam pugnatorum
ejus, panes vinumque protulerit, et benedixerit ei, cum abnepoti suo hoc jure
debuerit: et decimas praedae atque victoriae acceperit ab eo: sive quod habetur
ambiguum, ipse dederit ei substantiae suae decimas, et avitam largitatem
ostenderit in nepotem. Utrumque enim intelligi potest, et juxta Hebraicum et
juxta Septuaginta interpretes, quod et ipse acceperit decimas spoliorum, et
Abrahae dederit decimas substantiae suae: quanquam Apostolus in Epistola sua ad
Hebraeos (Cap. 7) apertissime definiat, non Abraham suscepisse a
Melchisedech decimas divitiarum ejus, sed de spoliis hostium, partem accepisse
Pontificem.
7. Salem autem non, ut Josephus, et nostri omnes arbitrantur esse (f. est)
Jerusalem, nomen ex Graeco Hebraicoque compositum, quod absurdum esse,
peregrinae linguae mixtura demonstrat: sed oppidum juxta Scythopolim, quod
usque hodie appellatur Salem, et ostenditur ibi palatium Melchisedech, ex
magnitudine ruinarum, veteris operis ostendens magnificentiam: de quo in
posteriore quoque parte Geneseos scriptum est. Venit Jacob in Socoth, id
est, in tabernacula, et fecit sibi ibi domos atque tentoria, et transivit in
Salem civitatem regionis Sichem. quae est in terra Chanaan (Gen. 33. 17.
et 18).
8. Considerandum quoque est, quod Abrahae a caede hostium revertenti;
quos persecutus est usque Dan (Gen. 14), quae hodie Paneas (al. Pameas)
appellatur; non devia Jerusalem, sed oppidum metropoleos Sichem, in itinere
fuerit: de quo in Evangelio quoque legimus: Erat autem Joannes baptizans in
Ennon, juxta Salim, quia aquae erant multae ibi (Joan. 3). Nec
refert, utrum Salem, an Salim nominetur, cum vocalibus in medio litteris
perraro utantur Hebraei, et pro voluntate lectorum, ac varietate, regionem
eadem verba diversis sonis atque accentibus proferantur.
9. Haec ab eruditissimis gentis illius didicimus, qui intantum non
recipiunt Spiritum sanctum, vel Angelum fuisse Melchisedech, ut etiam
certissimum hominis nomen adscribant. Et revera stultum est, id quod in typo
dicitur: eo quod Christi sacerdotium finem non habeat; et ipse rex et sacerdos
nobis utrumque donaverit, ut simus genus regale et sacerdotale (1. Petr. 2.
9), et quasi angularis lapis (Isai.) parietem utrumque conjunxerit,
et de duobus gregibus bonus pastor unum effecerit gregem (Eph. 2. 16);
sic quosdam referre ad ἀναγωγην,
ut historiae auferant veritatem, et dicant non fuisse regem, sed imagine
hominis Angelum demonstratum: cum intantum nitantur Hebraei Melchisedech regem
Salem, filium Noe, Sem ostendere, ut ante hoc scriptum sic referant: Egressus
est autem rex Sodomorum in occursum ei (haud dubium, quin Abrahae) postquam
reversus est a caede Chodorlaomor, et regum qui cum eo erant in valle Save:
haec est vallis regis; de qua statim sequitur: Et Melchisedech rex Salem
protulit panem et vinum (Gen. 14), et reliqua. Si ergo haec civitas
regis est, et vallis regis, sive ut Septuaginta transtulerunt, campus,
quem hodie Aulonem Palaestini vocant: manifestum est hominem fuisse, qui in
terrena et valle et urbe regnavit (al. regnaverit).
10. Habes quae audierim, quae legerim de Melchisedech. Meum fuit citare
(al. recitare) testes: tuum sit de fide testium judicare. Quod si omnes
repuleris, tuum certe spiritualem illum interpretem non recipies, qui imperitus
sermone, et scientia, tanto supercilio et auctoritate Melchisedech Spiritum
sanctum pronuntiavit, ut illud verissimum comprobarit, quod apud Graecos
canitur, Imperitia confidentiam, eruditio timorem creat. Ego post longam
aegrotationem, vix in Quadragesimae diebus febri carere potui, et cum alteri me
operi praepararem, paucos dies qui supererant in Matthaei expositione
consumpsi: tantaque aviditate studia omissa repetivi, ut quod exercitationi
linguae profuit, nocuerit corporis valetudini.
Epistola LXXIV
(alias 131; scripta sub finem anni 398)
Ad Ruffinum Presbyterum
de jurgio duarum meretricum, et judicio Salomonis
Recentis cum Ruffino amicitiae officiis breviter perstrictis, jurgium duarum
meretricum interpretatur allegorice de Ecclesia ex Gentibus congregata, ac
Judaeorum Synagoga.
1. Multum in utramque partem crebro fama mentitur, et tam de bonis
mala, quam de malis bona, falso rumore concelebrat. Unde et ego gaudeo quidem
super testimonio erga me sanctitatis tuae, et amore sancti Presbyteri Eusebii:
nec dubito quin me publice praedicetis, sed tacitum vestrae prudentiae judicium
pertimesco. Itaque obsecro, ut magis memineritis mei, et dignum vestra laude
faciatis. Quod primus ad officium provocasti, et mihi secundae in rescribendo
(al. scribendo) partes datae sunt, non venit de incuria in amicos, sed
de ignorantia; si enim scissem, praeoccupassem sermonem tuum.
2. Interpretatio judicii Salomonis super jurgio duarum mulierum
meretricum (3. Reg. 3), quantum ad simplicem historiam pertinet,
perspicua est: quod puer annorum duodecim contra aetatis suae mensuram de
intimo humanae naturae judicarit affectu. Unde et admiratus est, et pertimuit
illum omnis Israel, quod scilicet eum manifesta non fugerent, qui tam prudenter
abscondita deprehendisset. Quantum autem ad typicos pertinet intellectus,
dicente Apostolo: Haec omnia in figura contingebant illis, scripta sunt
autem de nobis, in quos fines saeculorum decurrerunt (1. Cor. 10. 11),
quidam Graecorum autumant super Synagoga et Ecclesia sentiendum, et ad illud
tempus cuncta referenda, quando post crucem et resurrectionem, tam in Israel,
quam in Gentium populo verus Salomon, id est, pacificus, regnare
coeperit. Quod autem adulterae et meretrices, Synagoga et Ecclesia dicantur in
Scripturis, nulla dubitatio est.
3. Et hoc prima fronte videtur esse blasphemum; caeterum si recurramus
ad Prophetas, Osee videlicet, qui accepit uxorem fornicariam, et generavit
filios fornicationis (Osee 1), et deinde adulteram: et ad Ezechiel, qui
Jerusalem quasi meretricem arguit, quod sequuta sit amatores suos, et
divaricaverit omni transeunti pedes, lupanarque in loco celebri exstruxerit (Ezech.
16); animadvertemus Christum idcirco venisse, ut meretrices donaret matrimonio,
et de duobus gregibus unum ovile faceret, medioque pariete destructo (Ephes.
2), in easdem caulas oves prius morbidas congregaret. Hae sunt duae virgae,
quae junguntur in Ezechiel (Cap. 37), et de quibus per Zachariam Dominus
refert: Et assumpsi mihi duas virgas, unam vocavi decorem, et alteram vocavi
funiculum, et pavi gregem (Zach. 11. 8). Mulier quoque illa meretrix
in Evangelio, quae pedes Jesu lacrymis lavat, crine detergit, et cui peccata
omnia dimittuntur, manifeste pingit Ecclesiam de Gentibus congregatam (Luc.
7). Haec idcirco in prima fronte replicavi, ne cui videatur incongruum, si
meretrices dicantur Synagoga et Ecclesia, quarum una Salomonis judicio, filii
possessione donata est. Prudens quaerat auditor, quomodo meretrix sit Ecclesia,
quae non habet maculam, neque rugam? (Ephes. 5) Non dicimus
Ecclesiam permansisse meretricem, sed fuisse. Nam et in Simonis leprosi domo
Salvator scribitur inisse convivium (Matth. 26), utique non quia
leprosus erat eo tempore, quo habebat hospitem Salvatorem, sed quia leprosus
ante fuerat. Matthaeus quoque in catalogo Apostolorum Publicanus dicitur, non
quo permanserit Publicanus post Apostolicam dignitatem, sed quia prius fuerit
Publicanus: ut ubi superabundavit peccatum, superabundaret gratia.
4. Simulque considera quid dicat Ecclesia contra Synagogam
calumniatricem: Ego et mulier haec habitabamus in domo una (3. Reg.
3. 17). Post resurrectionem enim Domini Salvatoris, una de utroque populo
Ecclesia congregata est; et quam eleganter: Peperi, inquit, apud eam
in cubiculo. Ecclesia enim de Gentibus, quae non habebat prius Legem et
Prophetas, peperit in domo Synagogae: nec egressa est de cubiculo, sed
ingressa. Unde dicit in Cantico Canticorum: Introduxit me rex in cubiculum
suum (Cant. 1. 3). Et iterum: Et quidem non spernam te. Assumens
introducam te in domum matris meae, et in cubiculum ejus quae concepit me (Cant.
3. 4). Tertia autem die: postquam ego peperi, peperit et haec. Si
consideres Pilatum lavantem manus atque dicentem: Mundus ego sum a sanguine
justi hujus (Matth. 27. 24): si Centurionem ante patibulum
confitentem: Vere hic erat Filius Dei (Marc. 15. 39), si eos qui
ante passionem per Philippum, Dominum videre desiderant: haud ambiges primam
peperisse Ecclesiam, et postea natum populum Judaeorum, pro quo Dominus
precabatur: Pater, ignosce eis, quod enim faciunt, nesciunt (Luc. 23.
34). Unaque die crediderunt tria millia: et alia die quinque millia (Act.
2. et 4). Et eramus simul (multitudinis enim credentium erat cor
unum, et anima una) nullusque alius in domo nobiscum, exceptis nobis duabus:
non blasphemantium Judaeorum, non Gentilium idolis servientium. Mortuus est
autem filius mulieris hujus nocte. Dum enim Legis sequitur observantiam, et
gratiae Evangelii jugum Mosaicae doctrinae copulat, tenebrarum errore cooperta
est. Oppressitque eum mater sua dormiens, quae non poterat dicere: Ego
dormio, et cor meum vigilat (Cant. 5. 2). Media nocte consurgens,
tulit filium de latere (Ecclesiae) dormientis, et in suo collocavit
sinu. Relege totam ad Galatas Apostoli Epistolam, et animadvertes quomodo
filios Ecclesiae suos facere Synagoga festinet, et dicat Apostolus: Filioli
mei, quos iterum parturio, donec Christus formetur in vobis (Gal. 4. 19).
Vivum tulit, non ut possideret, sed ut occideret. Non enim amore fecit hoc
filii, sed aemulae odio, et suum mortuum per Legis caeremonias in sinu
Ecclesiae supposuit.
5. Longum est si velim per singula currere; quomodo per Apostolum
Paulum, et Ecclesiasticos viros intellexit Ecclesia, non esse suum filium, qui
tenebatur in Lege: et in luce cognoverit, quem in tenebris non videbat. Inde
jurgium ortum est, praesente rege, altera dicente: Filius tuus mortuus est,
meus autem vivit: altera respondente, Mentiris, filius quippe meus
vivit, et filius tuus mortuus est: atque in hunc modum contendebant coram
rege. Tunc rex Salomon, qui manifeste Salvator accipitur (secundum Psalmum
septuagesimum primum, qui titulo Salomonis inscribitur; ubi nulla dubitatio
est, quin cuncta quae dicuntur, non Salomoni mortuo, sed Christi conveniant majestati)
simulat ignorantiam, et humanos pro dispensatione carnis mentitur affectus,
sicut et in alio loco: Ubi posuistis Lazarum? (Joan. 11. 34.) et
ad mulierem fluentem sanguine, Quis me tetigit? (Matth. 9.)
gladium postulat, de quo dixerat: Nolite putare, quod venerim pacem mittere
super terram: non veni pacem mittere, sed gladium. Veni enim dividere hominem
contra patrem suum, et filiam contra matrem suam, et nurum contra socrum suam:
et inimici hominis domestici ejus (Matth. 10): et tentat naturam
naturae Dominus, vultque secundum utriusque voluntatem, viventem filium in
Legem, Gratiamque dividere: non quod probet, sed quod ad arguendum calumniam
Synagogae, hoc velle se dicat. Illa, quae nolebat Ecclesiae filium in gratia
vivere, nec per baptismum liberari, libenter habet dividi puerum: non ut
possideat, sed ut interficiat. ECCLESIA QUEM scit suum esse, libenter concedit
aemulae, dum vivat saltem apud adversariam: ne inter Legem divisus et Gratiam,
Salvatoris mucrone feriatur. Unde dicit Apostolus: Ecce ego Paulus dico
vobis, quod si Legem observatis, Christus vobis nihil prodest (Gal. 5).
6. Haec sub allegoriae nubilo dicta sint. Caeterum optime novit
prudentia tua, non easdem esse regulas in Tropologiae umbris, quae in historiae
veritate. Quod sicubi pedem offendimus, et sapienti lectori frivolum videatur
esse quod scripsimus, culpam in auctorem referat. Nos enim et haec ipsa in
lectulo decumbentes, longaque aegrotatione confecti, vix notario celeriter
scribenda dictavimus: non ut impleremus materiam, sed ne tibi in principio
amicitiarum aliquid imperanti, videremur negare. Ora nobis a Domino sospitatem,
ut post duodecim menses, quibus jugi languore confectus sum, possim aliquid
dignum vestrae scribere voluntati: et ignosce si scatens oratio, cursu solito
non fluat. Non enim eodem lepore dictamus, quo scribimus: quia in altero saepe
stylum vertimus, iterum quae legi digna sint, scripturi: in altero quidquid in
buccam venerit celeri sermone convolvimus. Caninium libenter vidi, qui narrare
tibi poterit, quam difficile et periculosum manus dexterae, usque in praesentem
diem, quo ista dictavi, vulnus sustinuerim.
Epistola LXXV
(alias 29; scripta circ. ann. 399)
Ad Theodoram viduam
Theodoram Lucinii viduam consolatur de morte mariti, cujus virtutes, et
castitatem praecipue laudat.
1. Lugubri nuntio consternatus super sancti et venerabilis mihi
dormitione Lucinii, vix brevem Epistolam dictare potui. Non quod ejus vicem
doleam, quem scio ad meliora transisse, dicente Moyse: Transiens videbo
visionem hanc magnam (Exod. 3. 3); sed quod torquear desiderio, non
meruisse me ejus viri, videre faciem, quem in brevi tempore huc venturum esse
credebam. Verum est illud super necessitate mortis prophetale vaticinium, quod
fratres dividat (Osee 13), et carissima inter se nomina crudelis et dura
dissociet. Sed habemus consolationem, quia Domini sermone jugulatur, et dicitur
ad eam: Ero mors tua, o mors, ero morsus tuus inferne; et in
consequentibus: Adducet urentem ventum Dominus de deserto ascendentem, qui
siccabit omnes venas ejus, et desolabit fontem illius (Ibid.).
Exivit enim virga de radice Jesse, et flos de virginali frutice pullulavit (Isai.
11. 1): qui loquitur in Cantico Canticorum: Ego flos campi, et lilium
convallium (Cant. 2. 1). Flos noster mortis interitus; ideoque et
mortuus est, ut mors illius morte moreretur. Quod autem de deserto dicitur
adducendus, virginalis uterus demonstratur, qui absque coitu et semine viri
Deum nobis fudit infantem: qui calore Spiritus Sancti exsiccaret fontes
libidinum, et caneret in Psalmo: In terra deserta et invia et inaquosa, sic
in sancto apparui tibi (Ps. 62. 3). Adversum ergo mortis duritiam et
crudelissimam necessitatem hoc solatio erigimur, quod brevi visuri sumus eos,
quos dolemus absentes. NEQUE ENIM mors, sed dormitio et somnus appellatur. Unde
et beatus Apostolus vetat de dormientibus contristari (1. Thess. 4): ut
quos dormire novimus, suscitari posse credamus; et post digestum soporem,
vigilare cum Sanctis, et cum Angelis dicere: Gloria in excelsis Deo, et
super terram pax hominibus bonae voluntatis (Luc. 2. 14). In coelo,
ubi non est peccatum, gloria est, et perpetua laus, et indefessa praeconia. In
terra autem, ubi seditio, bella atque discordiae, pax imprecanda est: et pax
non in omnibus; sed in his qui bonae sunt voluntatis; et salutationem audiunt
Apostolicam: Gratia vobis et pax a Deo Patre, et Domino nostro Jesu Christo
multiplicetur (Rom. 1. 7): ut in pace sit locus ejus, et habitatio
ejus in Sion (Ps. 75. 2), id est, in specula, in sublimitate
dogmatum atque virtutum, in anima credentis; cujus quotidie Angelus videt
faciem Dei (Matth. 18. 10), et revelato vultu gloriam Dei contemplatur.
2. Unde obsecro te, et currentem, ut aiunt, impello, ut Lucinium tuum
desideres quidem ut fratrem; sed gaudeas regnare cum Christo: Quia raptus
est, ne malitia immularet mentem ejus. Placita enim erat Deo anima illius, et
in brevi spatio tempora multa complevit (Sap. 4). NOS DOLENDI magis,
qui quotidie stamus in praelio peccatorum, vitiis sordidamur, accipimus
vulnera, et de otioso verbo reddituri sumus rationem. Ille jam securus et
victor te aspicit de excelso, et favet laboranti: et juxta se locum praeparat,
eodem amore et eadem caritate, qua oblitus officii conjugalis, in terram quoque
sororem te habere coeperat, imo fratrem; quia casta conjunctio sexum non habet
nuptialem. Et si adhuc in carne positi, et renati in Christo, non sumus Graecus
et Barbarus, servus et liber, masculus et femina; sed omnes in eo unum sumus:
quanto magis cum corruptivum hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc
induerit immortalitatem (Gal. 3. 28), non nubent, neque nubentur, sed
erunt sicut Angeli in coelis? (Matth. 22, et Luc. 20.) Quando dicit,
non nubent, neque nubentur, sed erunt sicut Angeli in coelis, non natura
et substantia corporum tollitur, sed gloriae magnitudo monstratur. Neque enim
scriptum est, erunt Angeli; sed, sicut Angeli, ubi similitudo
promittitur, veritas denegatur. Erunt, inquit, sicut Angeli, id
est, similes Angelorum: ergo homines esse non desinent. Inclyti quidem, et Angelico
splendore decorati; sed tamen homines: ut et Apostolus, Apostolus sit, et
Maria, Maria: et confundatur haeresis, quae ideo incerta et magna promittit, ut
quae certa et moderata sunt, auferat.
3. Et quia haereseos semel fecimus mentionem, qua Lucinius noster
dignae eloquentiae tuba praedicari potest? qui, spurcissima per Hispanias
Basilidis haeresi saeviente, et instar pestis et morbi, totas intra Pyrenaeum
et Oceanum vastante provincias, fidei Ecclesiasticae tenuit puritatem,
nequaquam suscipiens, Armagil, Barbelon, Abraxas, Balsamum, et ridiculum
Leusiboram, caeteraque magis portenta, quam nomina, quae ad imperitorum, et
muliercularum animos concitandos, quasi de Hebraicis fontibus hauriunt, barbaro
simplices quosque terrentes sono: ut quod non intelligunt, plus mirentur.
Refert Irenaeus, vir Apostolicorum temporum, et Papiae, auditoris Evangelistae
Joannis discipulus, Episcopusque Ecclesiae Lugdunensis: quod Marcus quidam de
Basilidis Gnostici stirpe descendens, primum ad Gallias venerit: et eas partes
per quas Rhodanus et Garumna fluunt, sua doctrina maculaverit: maximeque
nobiles feminas, quaedam in occulto mysteria repromittens, hoc errore
seduxerit: magicis artibus, et secreta corporum voluptate, amorem sui
concilians. Inde Pyrenaeum transiens, Hispanias occuparit, et hoc studii
habuerit, ut divitum domos, et in ipsis feminas maxime appeteret: quae ducuntur
variis desideriis, semper discentes, et nunquam ad scientiam veritatis
pervenientes. Hoc ille scripsit ante annos circiter trecentos. Et scripsit in
his libris, quos adversus omnes haereses doctissimo et eloquentissimo sermone
composuit.
4. Ex quo perpendat prudentia tua, qua Lucinius noster laude sit
dignus, qui clausit aurem, ne audiret judicium sanguinis: et omnem substantiam
suam dispersit et dedit pauperibus, ut justitia ejus maneret in aeternum (Ps.
111). Nec patriae suae largitate contentus, misit Jerosolymarum et
Alexandrinae Ecclesiae tantum auri, quantum multorum possit inopiae subveniri.
Quod cum multi mirentur et praedicent, ego in illo magis laudabo fervorem et
studium Scripturarum. Quo ille desiderio opuscula nostra flagitavit, et missis
sex notariis (quia in hac provincia Latini sermonis scriptorum penuria est)
describi sibi fecit, quaecumque ab adolescentia usque in praesens tempus dictavimus?
Non nos honoravit, qui parvuli et minimi Christianorum omnium sumus, et ob
conscientiam peccatorum, Bethleemitici ruris saxa incolimus; sed Christum, qui
honoratur in servis suis; et Apostolis repromittit, dicens: "Qui vos
recipiunt, me recipiunt. Et qui me recipiunt, recipiunt eum, qui me misit (Matth.
10). 5. Itaque, carissima filia, hanc Epistolam amoris mei in illum habeto
Epitaphium: et quidquid posse me scieris in opere spirituali, audacter impera,
ut sciant saecula post futura, eum, qui dicit in Isaia: "Posuit me ut
sagittam electam, in pharetra sua abcondit me" (Isai 49), duos
viros tantis maris atque terrarum inter se spatiis separatos, suo acumine
vulnerasse, ut cum mutuo in carne se nesciant, amore spiritus copulentur.
Subscriptio.
Sanctam te corpore et spiritu servet ille Samarites, id est, Servator
et custos, de quo in Psalmo scribitur: "Non dormitabit, neque
dormiet, qui custodit Israel" (Ps. 120); ut Hir, qui interpretatur vigil,
qui descendit ad Daniel, ad te quoque veniat, et possis dicere: dormio, et
cor meum vigilat (Cant. 5).
Epistola LXXVI
(alias 32; scripta paulo post superiorem)
Ad Abigaum
Abigao Presbytero excusat se, quod non scripserit: eumque consolatur, ne
moleste ferat caecitatem corporis, cum animo cernat. Denique integritatem ejus
laudat, eique commendat Theodoram viduam Lucinii.
1. Quanquam mihi multorum sim conscius peccatorum, et quotidie in
oratione flexis genibus loquar: "Delicta juventutis meae, et ignorantias
meas ne memineris" (Psal. 24. 7): tamen sciens dictum esse ab
Apostolo: "Ne inflatus superbia incidat in judicium diaboli" (I.
Tim. 3. 6): Et in alio loco scriptum: "Superbis Deus resistit;
humilibus autem dat gratiam" (Jacob. 4. 6), nihil ita a pueritia
conatus sum vitare quam tumentem animum, et cervicem erectam, Dei contra se
odia provocantem. Novi enim magistrum et Dominum et Deum meum in carnis
humilitate dixisse: "Discite a me, quia mitis sum et humilis corde" (Matth.
11. 29): et ante per os David cecinisse: "Memento, Domine, David, et
omnis mansuetudinis ejus" (Ps. 131. 1). Et in alio loco legimus:
"Ante gloriam humiliabitur cor viri; et ante ruinam elevatur" (Prov.
18. 12). Itaque obsecro te, ne me putes sumptis litteris tuis ante
tacuisse; et aliorum, vel infidelitatem, vel negligentiam in me referas. Quid
enim causae erat, ut provocatus officio, tacerem, et amicitias tuas meo
silentio repellerem, qui ultro soleo bonorum appetere necessitudinem, et me
eorum ingerere caritati? "Quia meliores sunt duo, quam unus: et si alter
ceciderit, ab altero fulcietur. Funiculus triplex non facile rumpitur, et
frater fratrem adjuvans, exaltabitur" (Eccles. 4. 9). Scribe igitur
audacter; et absentiam corporum, crebro vince sermone.
2. Nec doleas, si hoc non habeas quod formiculae, et muscae, et serpentes
habent, id est, carnis oculos: sed illum te oculum habere laetare, de quo in
Cantico dicitur Canticorum: "Vulnerasti me, soror mea sponsa, uno de
oculis tuis" (Cant. 4. 9); quo Deus videtur; de quo a Moyse
dicitur: "Transiens videbo visionem hanc magnam" (Exod. 3. 3).
Denique quosdam etiam mundi Philosophos legimus, ut totam cogitationem ad
mentis cogerent puritatem, sibi oculos eruisse. Et a Propheta dicitur:
"Intravit mors per fenestras vestras" (Jer. 9. 21). Et
Apostoli audiunt; "Qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, jam
moechatus est eam in corde suo" (Matth. 5. 18). Unde praecipitur
eis, ut levent oculos, et videant candidas segetes, quae paratae sunt ad
metendum (Luc. 21; et Joan. 4). 3. Quod autem precaris, ut nostris
monitis Nabuchodonosor, et Rapsaces, et Nabuzardan, et Holofernes in te
occidantur, NUNQUAM nostra auxilia postulares, si in te viverint. Sed quia illi
mortui sunt, et cum Zorobabel, et cum Jesu filio Josedec Sacerdote magno (1.
Esd. 3), cum Ezra quoque, et Neemia ruinas Jerusalem aedificare coepisti;
nec mittis mercedes in pertusum sacculum, sed thesauros tibi in coelestibus
paras, idcirco nostras appetis amicitias, quos Christi famulos arbitraris.
Sanctam filiam meam Theodoram, sororem beatae memoriae Lucinii, per se commendatam,
meo sermone commendo, ut in coepto itinere non lassetur; ut ad Terram sanctam
multo per eremum labore perveniat: ut non putet perfectam esse virtutem exisse
de Aegypto; sed per innumerabiles insidias ad montem Nabo, et ad Jordanem
fluvium pervenire (Num. 33): ut accipiat secundam in Galgala
circumcisionem: ut illi Jericho corruat, sacerdotalium tubarum subversa
clangoribus: ut juguletur Adonisedec: ut Hai, et Azor pulcherrimae quondam
corruant civitates (Jos. 3. 5. 6. 10. 11). Fratres qui nobiscum in Monasterio
sunt, te salutant. Sanctos qui nos diligere dignantur [al. conantur],
per te oppido salutamus.
Epistola LXXVII
(al. 30; scripta hoc anno 399)
Ad Oceanum de morte Fabiolae
Fabiolam nobilem feminam laudat, quod post lapsum ad Christum conversa, sanctissimam
vereque christianam egerit vitam, gloriosumque meruerit vitae finem. Tum
alteram de 42. Mansionibus epistolam huic jungit, atque ejus memoriae reddit.
1. Plures anni sunt, quod super dormitione Blaesillae, Paulam
venerabilem feminam, recenti adhuc vulnere, consolatus sum (Epist. 39. de
Obit. Blaesil.). Quartae aestatis circulus volvitur, ex quo ad Heliodorum
Episcopum Nepotiani scribens Epitaphium, quidquid habere potui virium, in illo
tunc dolore consumpsi. Ante hoc ferme biennium, Pammachio meo pro subita
peregrinatione Paulinae, brevem Epistolam dedi, erubescens ad disertissimum
virum plura loqui, et ei sua ingerere, ne non tam consolari amicum viderer,
quam stulta jactantia docere perfectum. Nunc mihi, fili Oceane, volenti et
ultro appetenti, debitum munus imponis, quo pro novitate virtutum, veterem
materiam novam faciam. In illis enim vel parentis affectus, vel moeror
avunculi, vel desiderium mariti temperandum fuit; et pro diversitate
personarum, diversa de Scripturis adhibenda medicamina.
2. Fabiolae laudes. — In praesentiarum tradis mihi Fabiolam,
laudem Christianorum, miraculum Gentilium, luctum pauperum, solatium
Monachorum. Quidquid primum arripuero, sequentium comparatione vilescit.
Jejunium praedicem? sed praevalescunt eleemosynae. Humilitatem laudem? sed
major est fidei ardor. Dicam appetitas sordes, et in condemnationem vestium
sericarum plebeium cultum et servilia indumenta quaesita? PLUS EST animum
deposuisse, quam cultum. Difficilius arrogantia, quam auro caremus et gemmis.
His enim abjectis, interdum gloriosis tumemus sordibus: et vendibilem
paupertatem populari aurae offerimus. CELATA VIRTUS, et conscientiae fota
secreto, Deum solum judicem respicit. Unde novis mihi est efferenda praeconiis,
et ordine Rhetorum praetermisso, tota de conversionis ac poenitentiae [al. confessionis,
et conversationis] incunabulis assumenda. Alius forsitan scholae memor,
Q. Maximum. Unum qui nobis, cunctando, restituit rem (Aeneid. 6),
et totam Fabiorum gentem proferret in medium: diceret pugnas, describeret
praelia, et per tantae nobilitatis gradus Fabiolam venisse jactaret, ut quod in
virga non poterat, in radicibus demonstraret. Ego diversorii Bethleemitici, et
praesepis Dominici amator, in quo virgo puerpera Deum fudit infantem, ancillam
Christi, non de nobilitate veteris historiae, sed de Ecclesiae humilitate
producam.
3. Et quia statim in principio, quasi scopulus quidam, et procella mihi
obtrectatorum ejus opponitur, quod secundum sortita matrimonium, prius
reliquerit, non laudabo conversam, nisi prius ream absolvero. Tanta prior
maritus vitia habuisse narratur, ut ne scortum quidem et vile mancipium ea
sustinere posset. Quae si voluero dicere, perdam virtutem feminae, quae maluit
culpam subire dissidii, quam corporis sui infamare partem, et maculas ejus
detegere. Hoc solum proferam, quod verecundae matronae et Christianae satis
est. Praecepit Dominus uxorem non debere dimitti, excepta causa fornicationis:
et si dimissa fuerit, manere innuptam (Matth. 5 et 19). Quidquid viris
jubetur, hoc consequenter redundat in feminas. Neque enim adultera uxor
dimittenda est, et vir moechus tenendus. "Si quis meretrici jungitur, unum
corpus facit" (1. Cor. 6. 16): ergo et quae scortatori impuroque
sociatur, unum cum eo corpus efficitur. Aliae sunt leges Caesarum, aliae
Christi: aliud Papianus, aliud Paulus noster praecipit. Apud illos viris
impudicitae frena laxantur: et solo stupro atque adulterio condemnato, passim
per lupanaria et ancillulas libido permittitur: quasi culpam dignitas faciat,
non voluntas. Apud nos, quod non licet feminis, aeque non licet viris; et eadem
servitus pari conditione censetur. Dimisit ergo, ut aiunt, vitiosum: dimisit
illius et illius criminis noxium: dimisit (pene dixi) quod, clamante vicinia,
uxor sola non prodidit. Sin autem arguitur, quare repudiato marito, non innupta
permanserit, facile culpam fatebor, dum tamen referam necessitatem. Melius
est, inquit Apostolus, nubere, quam uri (1. Cor. 7. 9).
Adolescentula erat, viduitatem suam servare non poterat. Videbat aliam legem in
membris suis repugnantem legi mentis suae (Rom. 7. 23), et se vinctam et
captivam ad coitum trahi. Melius arbitrata est aperte confiteri imbecillitatem
suam, et umbram quamdam miserabilis subire conjugii, quam sub gloria univirae
opera exercere meretricum. Idem Apostolus vult viduas adolescentulas nubere,
filios procreare, nullam dare occasionem adversario maledicti gratia (I Tim.
5). Et protinus cur hoc velit, exponit: "Jam enim quaedam abierunt
retro post Satanam." Igitur et Fabiola, quia persuaserat sibi, et putabat
a se virum jure dimissum, nec Evangelii vigorem noverat, in quo nubendi
universa causatio, viventibus viris, feminis amputatur, dum multa diaboli vitat
vulnera, unum incauta vulnus accepit.
4. Fabiolae poenitentia publica. — Sed quid ego in abolitis et
antiquis moror, quaerens excusare culpam, cujus poenitentiam ipsa confessa est?
Quis hoc crederet, ut post mortem secundi viri in semetipsam reversa, quo
tempore solent viduae negligentes, jugo servitutis excusso, agere se liberius,
adire balneas, volitare per plateas, vultus circumferre meretricios; saccum
indueret, ut errorem publice fateretur; et tota urbe spectante Romana, ante
diem Paschae in Basilica quondam Leterani, qui Caesariano truncatus est gladio,
staret in ordine poenitentium, Episcopo, Presbyteris, et omni populo
collacrymantibus, sparsum crinem, ora lurida, squalidas manus, sordida colla
submitteret? Quae peccata fletus iste non purget? quas inveteratas maculas haec
lamenta non abluant? Petrus trinam negationem trina confessione delevit (Joan
21). Aaron sacrilegium, et conflatum ex auro vituli caput, fraternae
correxere preces (Exod. 32). David sancti et mansuetissimi viri
homicidium pariter et adulterium, septem dierum emendavit fames (2. Reg. 11.
12). Jacebat in terra, volutabatur in cinere, et oblitus regiae potestatis,
lumen quaerebat in tenebris. Illumque tantum respiciens quem offenderat,
lacrymabili [al. lacrymali] voce dicebat: Tibi soli peccavi, et malum
coram te feci (Ps. 50. 6). Et: Redde mihi laetitiam salutaris
tui, et spiritu principali confirma me (Ibid. 14). Atque factum est,
ut qui me prius docuerat virtutibus, suis, quomodo stans non caderem, doceret
per poenitentiam, quomodo cadens resurgerem. Quid tam impium legimus inter
reges, quam Achab, de quo Scriptura dicit; Non fuit alius talis ut Achab,
qui venundatus est, ut faceret malum in conspectu Domini? (3. Reg. 21.)
Hic cum propter sanguinem Nabuthae correptus fuisset ab Elia, et audisset iram
Domini per Prophetam: "Occidisti, et insuper possedisti: et ecce ego
inducam super te malum, et demetam posteriora tua," et reliqua: scidit
vestimenta sua, et operuit cilicio carnem suam, jejunabatque in sacco, et
ambulabat demisso capite. Tunc factus est sermo Dei ad Eliam Thesbyten, dicens:
"Nonne vidisti Achab humiliatum coram me? Quia ergo humiliatus est mei
[al. timoris mei] causa, non inducam malum in diebus ejus." O felix
poenitentia, quae ad se Dei traxit oculos, quae furentem sententiam Dei,
confesso errore mutavit. Hoc idem et Manassen in Paralipomenon (2. Par. 330
supple libr.), et Niniven fecisse legimus in Propheta (Jon. 3. 4),
Publicanum quoque in Evangelio (Luc. 16). E quibus primus non solum
indulgentiam, sed et regnum recipere meruit; alter impendentem Dei fregit iram;
tertius pectus verberans, pugnis, oculos non levabat ad coelum; et multo
justificatior recessit Publicanus humili confessione vitiorum, quam Pharisaeus
superba jactatione virtutum. Non est loci hujus ut poenitentiam praedicem, et
quasi contra Montanum, Novatumque scribens dicam, illam hostiam Domino esse placabilem
(Psal. 26); et, "Sacrificium Deo, spiritum contribulatum" (Psal.
50. 19): Et, "Malo poenitentiam peccatoris, quam mortem:" (Ezech.
18. 23); Et, "Exsurge, exsurge Jerusalem" (Isai. 60. 1; et
Baruch, 5. 5); et multa alia, quae prophetarum clangunt tubae.
5. Hoc unum loquar, quod et legentibus utile sit, et praesenti causae
conveniat. Non est confusa Dominum in terris, et ille eam non confundetur [al. confundet]
in coelo (Luc. 9). Aperuit cunctis vulnus suum, et decolorem [al. dedecorem]
in corpore cicatricem flens Roma conspexit. Dissuta habuit latera, nudum caput,
clausum os. Non est ingressa Ecclesiam Domini, sed extra castra cum Maria
sorore Moysi separata censedit (Num. 12. 15), ut quam Sacerdos ejecerat,
ipse revocaret. Descendit de solio deliciarum suarum, accepit molam, fecit
farinam, et discalceatis pedibus transivit fluenta lacrymarum. Sedit super
carbones ignis. Hi ei fuere in adjutorium. Faciem, per quam secundo viro
placuerat, verberabat, oderat gemmas, linteamina videre non poterat, ornamenta
fugiebat. Sic dolebat, quasi adulterium commisisset, et multis impendiis
medicaminum unum vulnus sanare cupiebat.
6. Diu morati sumus in poenitentia, in qua velut in vadosis locis
resedimus, ut major nobis et absque ullo impedimento se laudum ejus campus
aperiret. Recepta sub oculis omnis Ecclesiae communione, quid fecit? scilicet
in die bona malorum non oblita est (Eccli. 11); et post naufragium
rursum tentare noluit pericula navigandi. Quin potius omnem censum, quem habere
poterat (erat autem amplissimus, et respondens generi ejus) dilapidavit, ac
vendidit: et in pecuniam congregatum, usibus pauperum praeparavit; et prima
omnium νοσοκομεῖον
instituit, in quo aegrotantes colligeret de plateis, et consumpta languoribus
atque inedia miserorum membra foveret. Describam ego nunc diversas hominum
calamitates, truncas nares, effossos oculos, semiustos pedes, luridas manus,
tumentes alvos, exile femur, crura turgentia, et de exesis ac putridis carnibus
vermiculos bullientes? Quoties morbo regio, et pedore confectos humeris suis
ipsa portavit? quoties lavit purulentam vulnerum saniem quam alius aspicere non
valebat? Praebebat cibos propria manu, et spirans cadaver sorbitiunculis
irrigabat. Scio multos divites et religiosos ob stomachi angustiam exercere
hujusmodi misericordiam per aliena ministeria, et clementes esse pecunia, non
manu. Quos equidem non reprobo, et teneritudinem animi nequaquam interpretor
infidelitatem: sed sicut imbecillitati stomachi veniam tribuo, sic perfectae
mentis ardorem in coelum laudibus fero. MAGNA fides ista contemnit. Scio [al. Scit]
quid in Lazaro dives purpuratus aliquando non fecerit, quali superba mens
retributione damnata sit (Luc. 16). Ille quem despicimus, quem videre
non possumus, ad cujus intuitum nobis vomitus erumpit, nostri similis est, de
eodem nobiscum formatus est luto, iisdem compactus elementis. Quidquid patitur,
et nos pati possumus. Vulnera ejus existimemus propria; et omnis animi in
alterum duritia, clementi in nosmetipsos cogitatione frangetur.
Non
mihi si linguae centum sint, oraque centum,
Ferrea
vox,
Omnia
morborum percurrere nomina possim,
(Ex
Aeneid. 6).
quae Fabiola in tanta miserorum refrigeria commutavit, ut multi pauperum
sani languentibus inviderent. Quanquam illa simili liberalitate erga Clericos,
et Monachos, ac Virgines fuerit. Quod Monasterium non illius opibus sustentatum
est? quem nudum, et clinicum non Fabiolae vestimenta texerunt? in quorum se
indigentiam non effudit praeceps et festina largitio? Angusta misericordiae
ejus Roma fuit. Peragrabat ergo insulas, et totum Etruscum mare, Volscorumque
provinciam, et reconditos curvorum littorum sinus, in quibus Monachorum
consistunt chori, vel proprio corpore, vel transmissa per viros sanctos ac
fideles munificentia circumibat.
7. Unde repente et contra opinionem omnium Jerosolymam navigavit, ubi
multorum excepta concursu, nostro parumper usa est hospitio: cujus societatis
recordans, videor mihi adhuc videre quam vidi. Jesu bone, quo illa fervore, quo
studio intenta erat divinis voluminibus? et veluti quamdam famem satiare
desiderans, per Prophetas, Evangelia, Psalmosque currebat: quaestiones et
proponens, et solutas recondens in scriniolo pectoris sui. Nec vero satiabatur
audiendi cupidine, sed addens scientiam, addebat dolorem (Eccl. 3); et
quasi oleum flammae adjiciens [al. adjeceris], majoris ardoris fomenta
capiebat. Quodam die cum in manibus Moysi Numeros teneremus, et me verecunde
rogaret, quid sibi vellet nominum tanta congeries: cur singulae tribus in aliis
atque aliis locis varie jungerentur: quomodo Balaam ariolus sic futura Christi
mysteria prophetarit (Num. 20), ut nullus propemodum Prophetarum tam
aperte de eo vaticinatus sit; respondi ut potui, et visus [al. nisus] sum
interrogationi ejus satisfacere. Revolvens ergo librum, pervenit ad eum locum,
ubi catalogus describitur omnium Mansionum, per quas de Aegypto egrediens
populus, pervenit usque ad fluenta Jordanis (Num. 33). Cumque causas
quaereret et rationes singularum [al. singulorum], in quibusdam
haesitavi, in aliis inoffenso cucurri pede, in plerisque simpliciter
ignorantiam confessus sum. Tunc vero magis coepit urgere, et quasi non mihi
liceret nescire, quod nescio, expostulare, ac se indignam tantis mysteriis dicere.
Quid plura? Extorsit mihi negandi verecundia, ut proprium ei opus hujuscemodi
disputatiunculae pollicerer, quod usque in praesens tempus, ut nunc intelligo,
Domini voluntate dilatum, reddetur memoriae illius: ut sacerdotalibus prioris
ad se voluminis induta vestibus, per mundi hujus solitudinem gaudeat se ad
terram repromissionis aliquando venisse.
8. Verum quod coepimus, prosequamur. Quaerentibus nobis dignum tantae
feminae habitaculum, cum illa ita solitudinem cuperet, ut diversorio Mariae
carere nollet: ecce subito discurrentibus nuntiis, Oriens totus intremuit [al. intonuit],
ab ultima Moeotide inter glacialem Tanain, et Massagetarum immanes populos, ubi
Caucasi rupibus feras gentes Alexandri claustra cohibent, erupisse Hunnorum
examina, quae pernicibus equis huc illucque volitantia, caedis pariter, ac
terroris cuncta complerent. Aberat tunc Romanus exercitus, et bellis civilibus
in Italia tenebatur. Hanc gentem Herodotus refert, sub Dario, rege Medorum,
viginti annis Orientem tenuisse captivum, et ab Aegyptiis atque Aethiopibus
annum exegisse vectigal. Avertat Jesus ab orbe Romano tales ultra bestias.
Insperati ubique aderant, et famam celeritate vincentes, non religioni, non
dignitatibus, non aetati parcebant, non vagientis miserabantur infantiae. Cogebantur
mori, qui nondum vivere coeperant; et nescientes malum suum, inter hostium
manus ac tela ridebant. Consonus inter omnes rumor, petere eos Jerosolymam, et
ob nimiam auri cupiditatem ad hanc urbem percurrere Muri neglecti pacis
incuria, sarciebantur. Antiochia obsidebatur. Tyrus se volens a terra
abrumpere, insulam quaerebat antiquam. Tunc et nos compulsi sumus parare naves,
es se in littore, adventum hostium praecavere, et saevientibus ventis, magis
barbaros metuere, quam naufragium; non tam propriae saluti, quam Virginum
castimoniae providentes. Erat illo tempore quaedam apud [al. inter] nos
dissensio, et barbarorum pugnam domestica bella superabant. Nos in Oriente
tenuerunt jam fixae sedes, et inveteratum sanctorum Locorum desiderium. Illa,
quae tota in sarcinis erat, et in omni urbe peregrina, reversa est ad patriam,
ut ibi pauper viveret, ubi dives fuerat; manens in alieno, quae multos prius
hospites habuit: et (ne sermonem longius protraham) in conspectu Romanae urbis
pauperibus erogaret, quod, illa teste, vendiderat.
9. Nos hoc tantum dolemus, quod pretiosissimum de sanctis Locis monile
perdidimus. Recepit Roma quod amiserat, et procax ac maledica lingua Gentilium,
oculorum testimonio confutata est. Laudent caeteri misericordiam ejus,
humilitatem, fidem: ego ardorem animi plus laudabo. Librum quo Heliodorum
quondam juvenis ad eremum cohortatus sum (Epist. 14), tenebat memoriter;
et Romana cernens moenia, inclusam se esse plangebat Oblita sexus, fragilitatis
immemor, ac solitudinis tantum cupida, ibi erat, ubi animo morabatur. Non
poterat teneri consiliis amicorum: ita ex urbe, quasi de vinculis, gestiebat
erumpere. Dispensationem pecuniae, et cautam distributionem genus infidelitatis
vocabat. Non aliis distributionem eleemosynarum tribuere; sed suis pariter
effusis, ipsa pro Christo stipes optabat accipere. Sic festinabat, sic
impatiens erat morarum, ut illam crederes profecturam. Itaque dum semper
paratur, mors eam invenire non potuit imparatam.
10. Inter laudes feminae subito mihi Pammachius meus exoritur. Paulina
dormit ut iste vigilet. Praecedit maritum, ut Christo famulum derelinquat. Hic
haeres uxoris, et haereditatis alii possessores. Certabant vir et femina, quis
in Portu Abrahae tabernaculum figeret: et erat haec inter utrumque contentio, quis
humanitate superaret. Vicit uterque, et uterque superatus est. Ambo se victos
et victores fatentur, dum quod alter cupiebat, uterque perfecit. Jungunt opes,
sociant voluntates, ut quod aemulatio dissipatura erat, concordia cresceret.
Necdum dictum, jam factum. Emitur hospitium, et ad hospitium [al. et
hospitum] turba concurrit. "Non est enim labor in Jacob, nec dolor in
Israel" (Num. 23. 21. juxta LXX). Adducunt maria, quos in gremio
suo terra suscipiat. Mittat Roma properantes [al. navigantes], quos navigaturos
littus molle confoveat. Quod Publius semel fecit in insula Melite erga unum
Apostolum, et (ne contradictioni locum tribuam) in una navi; hoc isti et
frequenter faciunt et in plures: nec solum inopum necessitas sustentatur, sed
prona in omnes munificentia aliquid et habentibus providet. Xenodochium in
Portu Romano situm totus pariter mundus audivit. Sub una aestate didicit
Britannia, quod Aegyptus et Parthus noverant Vere.
11. Quod scriptum est: "Timentibus Dominum, omnia cooperantur in
bonum (Rom. 8. 28), in obitu tantae feminae vidimus comprobatum. Quadem
praesagio futurorum ad multos scripserat Monachos, ut venirent, et se gravi
onere laborantem absolverent, faceretque sibi de iniquo mammona amicos, qui eam
reciperent in aeterna tabernacula (Luc. 16. 19). Venerunt, amici facti
sunt: dormivit illa quo modo voluit: et deposita tandem sarcina, levior volavit
ad coelum. Quantum haberet viventis Fabiolae Roma miraculum, in mortua
demonstravit. Necdum spiritum exhalaverat, necdum debitam Christo reddiderat
animam,
Et
jam fama volans, tanti praenuntia luctus
(Aeneid.
l. 1),
totius Urbis populum ad exequias congregabat. Sonabant Psalmi, et aurata
Templorum tecta reboans in sublime quatiebat ALLELUIA.
Hic
juvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes,
Femineas,
et facta ferant.
(Ibid.
l. 8.)
Non sic Furius de Gallis, non Papirius de Samnitibus, non Scipio de
Numantia, non Pompeius de Ponti gentibus triumphavit. Illi corpora vicerant,
haec spirituales nequitias subjugavit. Audio praecedentium turmas, et
catervatim in exequiis ejus multitudinem confluentem. Non plateae, non
porticus, non imminentia desuper tecta capere poterant prospectantes. Tunc suos
in unum populos Roma conspexit: favebant sibi omnes in gloria poenitentis. Nec
mirum si de ejus salute homines exultarent, de cujus conversione Angeli
laetabantur in coelo.
12. Hoc tibi, Fabiola [al. mi Fabiola], ingenii mei senile
munus, has officiorum inferias dedi. Laudavimus saepe virgines, viduas, ac
maritatas, quarum semper fuere candida vestimenta, quae "sequuntur Agnum
quocumque vadit" (Apoc. 14. 4). Felix praeconium, quod nulla totius
vitae sorde maculatur. Procul livor, facessat invidia. Si paterfamilias bonus
est, quare oculus noster malus est? Quae inciderat in latrones, Christi humeris
reportata est (Luc. 10). Multae mansiones sunt apud Patrem (Joan. 14).
Ubi abundavit peccatum, superabundavit gratia (Rom. 5). Cui plus
dimittitur, plus amat (Luc. 7).
Epistola LXXVIII
(alias 127; edita eodem tempore quo superior)
Ad Fabiolam de XLII mansionibus Israelitarum in deserto
Postquam egressus Hebraeorum ex Egypto, et diuturni itineris historiam
spiritualiter intelligendam docuit, Mansionum ordinem prosequitur, singulam
quamque juxta tropologiam exponens; redditque ita memoriae Fabiolae opus, quod
ei viventi promiserat.
1. In septuagesimo septimo Psalmo, quem juxta Evangelistam Matthaeum (Cap.
13. v. 35) ex persona Domini dictum credimus, decem plagarum in Aegypto, et
egressionis Israel in solitudinem, narratur historia. Cumque nulli dubium sit,
facta esse quae scripta sunt, quasi aliud littera sonet, aliud spiritus clausum
teneat: "Aperiam," inquit, "in parabola os meum: loquar
propositiones ab initio. Quanta audivimus et vidimus, ea et patres nostri
narraverunt nobis" (Ps. 77. 2. et 3). Unde et Apostolus iisdem
verbis, quia eodem et spiritu: "Haec autem," ait, "omnia in
figura contingebant illis: scripta sunt autem ad commonitionem nostram, in quos
fines saeculorum devenerunt" (1. Cor. 10. 11): Et, "Nolo vos
ignorare, fratres, quoniam patres nostri omnes sub nube fuerunt, et omnes mare
transierunt, et omnes in Moyse baptizati sunt, in nube et in mari: et omnes
eamdem escam spiritualem manducaverunt, et omnes eumdem potum spiritualem
biberunt. Bibebant autem de spirituali consequente eos petra: petra autem erat
Christus" (Ibidem. 1 et seqq.). Si ergo pars historiae itineris ex
Aegypto spiritualiter accipitur, et caetera, quae ab Apostolo pro angustia
temporis praetermissa sunt, ejusdem esse intelligentiae convincentur. Nam idem
Propheta, qui in alio loco dixerat: "Habitavi cum habitantibus Cedar:
multum incola fuit anima mea" (Ps. 119. 5): absentiam Terrae
sanctaenon sustinens, lacrymabiliter ingemiscit, et dicit: "Haec
recordatus sum, et effudi in me animam meam: donec transeam in locum
tabernaculi admirabilis, usque ad domum Dei: in voce exsultationis et
confessionis, sonus epulantis" (Ps. 41. 5). Et in alio Psalmo:
"Revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua" (Ps.
118. 18). Paulus quoque, "Lex spiritualis est" (Rom. 7. 14):
Et ipse Dominus, "Si crederetis Moysi, et mihi crederetis: de me enim ille
scripsit" (Joan. 5. 47). Et Evangelium secundum Lucam: "Tunc
incipiens a Moyse, et omnibus Prophetis, interpretabatur illis in cunctis
Scripturis, quae de se ipso dicta erant" (Luc. 24. 27). Igitur
Judaei parvuli, et qui solidum cibum glutire nequeunt, sed adhuc lacte
nutriuntur infantiae (1. Cor. 3), legant Pharaonem carneum, et mare
Rubrum, per quod ad Indiam navigatur: et Manna coriandro simile: et omnia quae
scripta sunt, audiant corporaliter, lepram domorum, et lepram pellis, et
staminis; taurum homicidam, et jumentum adulterii reum; et Hebraei propter
uxorem ac liberos servire cupientis, aurem subula perforatam. Nos autem
derelinquentes Capharnaum, agrum quondam pulcherrimum, et cum
Jesu egredientes in desertum, pascamur panibus ejus (Matth. 14; et Marc. 6):
si insipientes sumus et jumentorum similes, hordeaceis: sin rationale animal,
triticeis, et ex grano frumenti commolitis: quod in terram cadens et mortuum
multos fructus attulit. Novem plagis percussa est Aegyptus, fractus Pharao, ut
dimitteret populum Dei. Ad extremum primogenita perdidit, ut primogenita
Israelis Domino sacrarentur. Qui prius tenere cupiebant, instanter expellunt.
Exterminator transit, et terram Gessen pastoralem et pluviis irrigatam, non
audet attingere: erant enim postes eorum agni cruore signati, et opere
loquebantur: "Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine" (Ps.
4. 7). Unde et appellatur ipsa solemnitas Phase, quam nos transitum
appellare possumus, eo quod de pejoribus ad meliora pergentes, tenebrosam
Aegyptum relinquimus. Sed jam tempus est, ut promissa complentes, Mansionum
Israel ordinem prosequamur.
2. Scriptum est in ultima parte voluminis Numerorum (Cap. 33),
quod apud Hebraeos appellatur VAJEDABBER: "Haec sunt castra filiorum
Israel, qui egressi sunt de terra Aegypti per turmas suas in manu Moysi et
Aaron;" quas Graeci ἀπάρσεις
vocant, nos propter linguae proprietatem significantius Mansiones, sive
quia de exercitu dicitur, castra transtulimus. Fit autem catalogus
Mansionum a prima usque ad ultimam; et numerantur simul quadraginta duae, de
quibus Matthaeus loquitur: "Ab Abraham usque ad David generationes
quatuordecim, et a David usque ad transmigrationem Babylonis generationes
quatuordecim: et a transmigratione Babylonis usque ad Christum generationes
quatuordecim, id est, simul generationes quadraginta duae" (Matth. 1.
17). Per has currit verus Hebraeus, qui de terra transire festinat ad
coelum: et Aegypto saeculi derelicta, terram repromissionis ingreditur. Nec
mirum, si in illo numeri sacramento perveniamus ad regna coelorum: sub quo
Dominus atque Salvator a primo Patriarcha pervenit ad virginem, quasi ad
Jordanem, quae pleno gurgite fluens, Spiritus sancti gratiis redundabat. Quod
autem in manu Moysi et Aaron egressus scribitur, intellige legem et
sacerdotium, opera, et cultum Dei: quorum alterum altero indiget. NIHIL ENIM
PRODEST exercere virtutes, nisi noveris Creatorem: nec Dei veneratio proficit
ad salutem, nisi praecepta Conditoris impleveris. His duabus manibus, quasi
duobus Seraphim in confessionem sanctae Trinitatis erumpimus, dicentes,
Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus sabaoth.
PRIMA MANSIO
Moverunt autem castra de Ramesse, mense primo, quinta decima die mensis
primi, altera die post Pascha egressi sunt filii Israel in manu excelsa in
conspectu omnium Aegyptiorum: et Aegyptii sepeliebant, quos percusserat Dominus
ex eis, omne primogenitum in terra Aegypti: et in diis eorum fecit
Dominus judicia (Num. 33. 2 et seqq.).
RAMESSES a quibusdam interpretatur commotio turbulenta, aut amaritudo
commotioque tineae: nos autem verius aestimamus exprimi, tonitruum
gaudii. Ad hanc urbem quae in extremis finibus erat, populus congregatus
est, qui in desertum exire cupiebat, eo quod tumultum saeculi derelinquens,
movebatur a vitiis pristinis, et ab excomodente se prius tinea peccatorum, ut
omnem amaritudinem vertens in dulcedinem, Dei vocem in Sina monte desuper
tonantis audiret. Quod autem verba divina et eloquia Scripturarum, in istius
saeculi et mundi rota, tonitrus appellentur, Psalmista declarat, dicens:
"Vox tonitrui tui in rota" (Ps. 76. 12). Et Dei Patris vocem
in baptismo Salvatoris audientes tonitruum putaverunt. Cumque commoti fuerimus
ad Evangelicam tubam, et excitati tonitruo gaudii, eximus in mense primo,
quando "hyems praeteriit, et abiit sibi" (Cant. 2), quando
veris exordium est, quando terra parturit, quando cuncta renovantur, et eximus
quinta decima die mensis primi (Exod. 12), in crastinum Paschae pleno
mensis lumine, post esum agni immaculati: et calciatos pedes habentes de
Apostolo (Ephes. 6), et accinctos pudicitia lumbos, et baculos in
manibus praeparatos. Quamvis enim in Aegypto quarta decima die mensis Pascha
facientes, comederimus agnum, tamen tunc nobis lux plena completur, quando in
manu excelsa Ramessem dimittimus, quae excelsa dicitur, vel quod Aegyptum
percusserit, vel quod protexerit Israel, videntibus Aegyptiis, qui admirantur
nos exire de saeculo, et torquentur invidia, et postea nos tenere cupientes, in
persecutionibus suffocantur: quando et Aegyptii sepeliunt primogenitos suos, et
patres mortui terrenis operibus, opprimunt mortuos filios suos. Mihi videntur
Aegyptiorum primogenita, dogmata esse Philosophorum, quibus deceptos homines
atque irretitos tenebant. Quae cum Israel vivus effugerit, circumdant [al. circumdantur]
mortuis suis, ne exeuntium imitentur exemplum. Porro quod sequitur: "In
diis eorum fecit judicia" (Num. 33. 9), sive ut Septuaginta
transtulerunt, "ultiones:" illud Hebraei autumant, quod nocte qua
egressus est populus, omnia in Aegypto templa destructa sint, sive motu terrae,
sive ictu fulminum. Spiritualiter autem discimus quod egredientibus nobis de
Aegypto, errorum idola corruant, et omnis perversarum doctrinarum cultura
quatiatur.
II. MANSIO
Et proficiscentes filii Israel de Ramesse, castra metati sunt in Soccoth
(Num. 33. 5).
Secunda Mansio. In hac coquunt panes azymos, et primum tendunt tabernacula,
unde et ex re locus nomen accepit. SOCCOTH quippe interpretatur in lingua
nostra, tabernacula, sive tentoria. Et ob hoc septimo mense,
quinta decima die mensis solemnitas Tabernaculorum est (Levit. 23). Cum
ergo exierimus ex Aegypto, primum tabernacula figimus, scientes nobis ad
ulteriora pergendum. Tunc non comedimus de fermento Aegypti, de fermento
malitiae et nequitiae: sed vescimur azymis sinceritatis et veritatis (1.
Cor. 5): Domini praecepta opere consummantes: "Cavete a fermento Pharisaeorum"
(Matth. 16. 11). In hac nobis praecipitur Mansione, ut semper
egressionis ex Aegypto memores simus: ut celebremus transitum, id est,
Phase Domini; ut primogenita nostri uteri, cunctarumque virtutum, pro
primogenitis Aegypti, quae percussa sunt, Domino consecremus.
III. MANSIO
Et profecti de Soccoth, castra metati sunt in Etham, quae est in extremo
solitudinis (Num. 33. 6).
Tertia Mansio offertur post tabernacula, in qua primum videtur Dominus nocte
in columna ignis, et per diem in columna nubis, ut praecedat populum, et dux
itineris fiat. ETHAM nobis sonat fortitudo, atque perfectio, de
qua et David canit: "Tu dirupisti fluvios Etham," (Psal. 73. 15),
id est, "fortes." Grandis est fortitudo, Aegyptum dimittere, et in
extrema solitudine commorari. Ex quo intelligimus locum Soccoth adhuc juxta
Aegypti fuisse regiones. In eo enim quod dicitur, quae est in extremis
finibus solitudinis, ostenditur inter confinia esse eremi et Aegypti.
Praeparemus nobis fortitudinem, assumamus perfectum robur, ut inter errorum
tenebras, et confusionem noctis, scientiae Christi lumen appareat. Dies quoque
noster nubem habeat protegentem: ut his ducibus ad sanctam Terram pervenire
valeamus.
IV. MANSIO
Profectique de Etham, reversi sunt ad Phiahiroth, quod est contra Beel
sephon, et castra metati sunt e regione Magdol (Num. 33. 7).
Quarta Mansio est PHIAHIROTH, quae interpretatur os nobilium,
scribiturque per literam HETH. Quidam male, hiroth, villas putant,
errorque manifestus, quod pro supradicto elemento, AI litteram legant.
BEEL-SEPHON in linguam nostram vertitur Dominus aquilonis, aut ascensus
speculae, aut habens arcana. Porro MAGDOL, magnitudo vel turris.
Assumpta igitur fortitudine nobilitamur in Domino, et Beel-sephon idoli arcana
contemnimus, illiusque magnificentiam et turritam superbiam declinamus. Non
enim est ab austro, unde Dominus venit, et a meridie, in qua sponsus recumbit
in floribus; sed possessor Aquilonis venti frigidissimi, a quo exardescunt mala
super terram: qui cum sit frigidissimus, nomine dexter vocatur, falsum sibi
assumens vocabulum virtutis ac dextrae, cum totus sit in sinistra.
V. MANSIO
Et profecti de Phiahiroth, transierunt per medium mare in deserto: et
ambulaverunt viam trium dierum in solitudine Etham, et castra metati sunt in
Mara (Num. 33. 8).
Quinta Mansio est in MARA, quae interpretatur amaritudo. Non poterant
ad Rubri maris gurgites pervenire, et Pharaonem cum suo exercitu videre
pereuntem; nisi postquam habuerunt in ore nobilitates, id est, in Domini
confessione virtutes, quando crediderunt Deo, et Moysi famulo ejus: et
audierunt ab eo: "Dominus pugnavit pro vobis [al. nobis], et vos
tacebitis" (Exod. 14. 14): et victores, Maria praecinente, in
tympanis et choris resonare coeperunt carmina triumphantium. "Cantemus Domino,
gloriose enim honorificatus est, equum et ascensorem projecit in mare" (Exod.
15. 1). Post praedicationem Evangelii, post tabernacula transmigrantium,
post assumptam fortitudinem, post confessionis nobilitatem, Aegyptii et Pharao
rursus occurrunt. Unde discimus cavendas semper insidias, et invocandam
misericordiam Dei, ut insequentem Pharaonem possimus effugere, et nobis in
spirituali baptismo suffocetur. Egressis de mari Rubro, occurrit eremus Sur,
quae et solitudo Etham dicitur, in qua tribus diebus ingredientes non habuerunt
aquam: et pervenerunt ad Mara, quae ex amaritudine nomen accepit. Habebat fons
aquam, et dulcedinem non habebat. Murmurat populus videns aquas, et potare non
sustinens. Mara intellige, aquas occidentis litterae, quibus si immittatur
confessio crucis, et passionis Dominicae sacramenta jungantur: omne quod
impotabile et triste videbatur ac rigidum, vertitur in dulcedinem. Unde et
scriptum est: "Constituit Deus populo legem et judicia, et tentavit
eum" (Exod. 15. 25). Ubi enim magnitudo gratiae, ibi magnitudo
discriminis. Nec terrearis, si post victoriam venias ad amaritudinem: quia
verum Pascha facientes, azyma cum amaritudinibus comedunt, et tentatio
probationem, probatio spem, spes parit salutem (Rom. 5). Apud medicos
quoque, quaedam antidotus, noxios humores temperans, ex amaritudine nuncupatur,
quae dulcis ostenditur, restituens sanitatem: sicut e contrario voluptas atque
luxuria amaritudine terminantur, dicente Scriptura: "Quae ad tempus
pinguefacit fauces tuas, novissime vero amarius felle invenies" (Prov. 5. 3.
juxta LXX).
VI. MANSIO
Et profecti de Mara, venerunt in Elim, ubi erant duodecim fontes aquarum,
et septuaginta palmae; ibi que castra metati sunt (Num. 33. 9).
Sexta Mansio in arietes fortesque vertitur. Quam pulcher ordo
virtutum: post victoriam tentatio, post tentationem refectio. De amaritudine
venimus ad arietes, et robustos principes gregis, quos apud Ezechielem (Ezech.
34) Dominus judicaturum esse se dicit: quod alii eorum conculcaverint
aquas, et compresserint oves: alii lenes et placabiles fuerint. De his et
vicesimus octavus Psalmus loquitur: Afferte Domino Filii Dei, Afferte Domino
filios arietum. Sextae Mansionis tenemus hospitium. Nunquam prius
occurrerunt fontes purissimi, nisi ubi magistrorum doctrina prorupit. Nec
dubium quin de duodecim Apostolis sermo sit: de quorum fontibus derivatae
aquae, totius mundi siccitatem rigant. Juxta has aquas septuaginta creverunt
palmae, quos et ipsos secundi ordinis intelligimus praeceptores, Luca
Evangelista testante, duodecim fuisse Apostolos, et septuaginta discipulos
minoris gradus, quos et binos ante se Dominus praemittebat (Luc. 6. et 10).
De quibus et Paulus refert (1. Cor. 15. 5. 6. et 7), quod apparuerit
Dominus primum undecim, deinde Apostolis omnibus, alios volens intelligi
primos, et alios secundos Christi discipulos. Bibamus de hujusmodi fontibus, et
dulces fructus victoriae devorantes, ad Mansiones reliquas praeparemur.
VII. MANSIO
Profectique de Elim, castra metati sunt ad mare Rubrum (Num. 33.
10).
Mare Rubrum, quod Hebraice dicitur, JAM SUPH, septima Mansio est. Et
quaeritur, quomodo post transitionem maris Rubri, et fontis Mara, et Elim,
rursum ad mare Rubrum venerint, nisi forte in itinere pergentibus, sinus quidam
maris occurrerit, juxta quem castra metati sint. Aliud est enim transire mare:
aliud in proximo figere tabernacula. Ex quibus monemur, etiam post Evangelicam
disciplinam et cibos dulcissimos triumphorum, apparere nobis interdum mare: et
praeterita discrimina poni ante oculos. Quanquam multae differentiae sit
transire mare, et mare procul aspicere. Verbum JAM SUPH, apud Hebraeos ex mari
et rubro compositum est. SUPH autem et Rubrum et Scyrpus vocatur.
Unde possumus suspicari, quod venerint ad paludem quamdam et lacum, qui et
carecto et juncis plenus fuerit. Quod autem omnes congregationes aquarum
Scriptura sancta mare vocet, nulla dubitatio est. Haec Mansio in Exodo non
habetur: sed scriptum est pro ea, quod de mari Rubro venerint ad desertum
Sin, quod est inter Elim et Sinai, quinta decima die mensis secundi egressionis
eorum ex Aegypto (Exod. 16. 1), id est, tricesima prima postquam
egressi sunt de Ramesse.
VIII. MANSIO
Et profecti de mari Rubro, castra metati sunt in solitudine Sin (Num.
33. 11).
Octava Mansio, licet juxta ordinem Exodi septima sit. Sed sciendum, quod
omnis usque ad montem Sinai eremus Sin vocetur, et ex tota provincia etiam
locus unius Mansionis nomen acceperit: sicut et Moab tam urbis quam provinciae
nomen est. In hac solitudine quinque Mansiones sunt: Jam suph, de qua supra
diximus, et eremus Sin, et Dephca, et Alus, et Raphidim, de quibus loquemur in
consequentibus. SIN autem, interpretatur rubus, vel odium, quorum
utrumque facit ad mysticos intellectus, quod postquam venerimus ad eum locum,
de quo sit nobis Dominus locuturus [al. locutus], grande odium mereamur
inimici. Tunc videbimus ardere rubum, et non comburi: inflammari Ecclesiam
persecutionibus, et eam, loquente in illa Domino, non perire. Et nota, quod in
octava Mansione, in qua torcularia nostra sunt, unde et octavus Psalmus, hoc
titulo praenotatur, desertum capimus rubi: quia plures filii desertae magis,
quam ejus quae habet virum (Isai. 54).
IX. MANSIO
Et profecti de deserto Sin, castra metati sunt in Dephca (Num. 33.
12).
Nona Mansio. Hoc nomen apud Hebraeos κρούμα,
id est, pulsatio dicitur: juxta quod et Dominus ait: Pulsate et
aperietur vobis (Matth. 7). In libro autem Hebraicorum Nominum, adhaesionem,
remissionemque transtulimus, quod lectorem turbare non debet. Nec putet nos
dissonantia scribere; ibi enim juxta id quod vulgo habetur, edidimus, si medium
verbum scribatur per BETH litteram: hic autem in Hebraico volumine scriptum
reperi per PHE, quod elementum magis pulsationem, quam glutinum sonat:
sensusque est manifestus: post responsa Domini, post octavum numerum
resurrectionis, Christi incipimus sacramenta pulsare. Prudentem studiosumque
lectorem rogatum velim, ut sciat me vertere nomina juxta Hebraicam Veritatem.
Alioquin in Graecis et Latinis codicibus praeter pauca, omnia corrupta
reperimus: et miror quosdam eruditos et Ecclesiasticos viros ea voluisse
transferre, quae in Hebraico non habentur, et de male interpretatis, fictas
explanationes quaerere, ut in praesenti pro Dephca, legant Rephca,
litteram ponentes pro littera, eo quod RES et DELETH parvo apice,
distinguantur, et interpretantur curationem: atque exinde tropologiam
similem prosequuntur.
X. MANSIO
Profecti de Dephca, castra metati sunt in Alus (Num. 33. 13).
Decima Mansio in Exodo non habetur, crediturque in Sin eremo contineri,
eodem narrante libro. Profecta est omnis multitudo filiorum Israel de eremo
Sin per Mansiones suas juxta os Domini, et venerunt Raphidim. Ex quo
perspicuum est plures Mansiones, unius regionis vocabulo demonstrari.
Interpretaturque ALUS, fermentum: quod tollens mulier, miscuit
farinae satis tribus, donec fermentaretur totum (Matth. 13. 33). In
hac solitudine murmurat populus propter famem, et conversus respicit procul in
nube gloriam Dei; accepitque vespere coturnicem, et mane alterius diei manna (Num.
11). Et nota in Mansione decima fermentum poni, et post esum carnium, manna
tribui, implerique Scripturam: Panem Angelorum manducavit homo (Ps.
77. 35).
XI. MANSIO
Profecti de Alus, castra metati sunt in Raphidim: et non erat ibi aqua
populo (Num. 33. 14).
Undecima Mansio est, quam violenter interpretatam in libro Hebraicorum
Nominum reperi, vidit os sufficiens eis, aut certe, visio oris
fortium: meliusque transfertur, dissolutio fortium, vel sanitas
fortium, sive juxta proprietatem linguae Syrae, remissio manuum. Haec
et in Exodo legitur (Cap. 17. 1) post profectionem de eremo Sin.
Queritur in ea populus ob ardorem sitis: fons de petra Oreb erumpit, et
profluit: et quia tentaverunt Deum, locus Raphidim, tentationis quoque,
id est, MESSE [al. Masa], sortitus est nomen. Moyses ascendit in montem:
Jesus contra Amalec militat: ad crucis signum superatur inimicus: remissis
orantis manibus, hostis victor insequitur. Sedet Moyses super lapidem dictum a
Zacharia (Cap. 2. v. 5), qui septem habebat oculos: et in Samuelis volumine
appellatur ABEN EZER, id est, lapis adjutorii (1. Reg. 4. 1): et
utramque manum ejus Aaron, et Ur, id est, montanus, lucidusque
sustentat. Devicto adversario supervenit Jethro, educit Zephoram, et utrumque
filium; dat concilium septuaginta Seniorum: et in typum Ecclesiae de gentibus
congregatae, Legis immunitio, Evangelio suggerente, completur. Pulchre autem dissolutio,
ac sanitas fortium, RAPHIDIM dicitur, vel propter dissipatum Amalec, vel
propter sanatum Israel. Sin autem remissionem manuum juxta Syros
RAPHIDIM sonat, dicemus, propter offensam populi: quia contra Dominum
murmuravit, istud loco nomen impositum. Haec tangimus potius quam exponimus,
breviter indicasse contenti, quod post fermentum Alus, et Messam Ecclesiae,
soleant multiplicia daemonum adversum nos tentamenta consurgere.
XII. MANSIO
Et profecti de Raphidim, castra metati sunt in solitudine Sinai (Num.
33. 15).
Duodecima Mansio est. Statim tibi veniat in mentem Apostolorum numerus. Una
de pluribus, sed major omnibus, non separatur in ordine: et praecellit in
merito. Ad hunc locum quadragesima septima die perveniunt, Scriptura dicente:
"Mense tertio egressionis filiorum Israel de Aegypto, in die hac
transierunt in solitudine Sinai, profectique de Raphidim, venerunt in desertum
Sinai, et castra metati sunt in eremo, seditque ibi Israel e regione montis; et
Moyses ascendit ad Deum: vocavitque eum Dominus de monte dicens" (Exod.
19. 1. et seqq.): et reliqua. Et rursum: "Vade, inquit, ad populum, et
sanctifica eos hodie et cras: et lavent vestimenta sua, sintque parati in diem
tertium: quia tertia die descendet Dominus, vidente universo populo, super
montem Sinai" (Ibid. 10). Quod et factum est. Laveruntque
vestimenta sua, et ab uxorum coitu separatis, die tertio descendit Dominus in
montem: quo fumante, et fulgore, tonitruo, caligine, voce, tuba, mortalium
corda terrentibus, Moyses loquebatur, et Dominus respondebat ei. Supputemus
numerum, et inveniemus quinquagesimo die egressionis Israel ex Aegypto in
vertice montis Sinai legem datam. Unde et Pentecostes celebratur solemnitas, et
postea Evangelii sacramentum Spiritus sancti descensione completur: ut sicut
priori populo quinquagesimo die, vero Jubilaeo, et vero anno Remissionis, et
veris quinquaginta et quingentis denariis, qui debitoribus dimittuntur, lex
data est: Apostolis quoque, et qui cum eis erant, in centum viginti Mosaicae
aetatis numero constitutis, descenderit Spiritus sanctus, et divisis linguis
credentium, totus Evangelica praedicatione mundus expletus sit. Longum est si
replicare velim, quod in lege praeceptum sit: quomodo fabricatum tabernaculum,
quae varietas hostiarum, quae vasorum diversitas, quae indumenta Pontificis,
quae Sacerdotum, et Levitarum caeremoniae, quid egerint: quomodo populus
numeratus sit. Hoc tantum dicam, quod media pars Exodi, et totus Leviticus
liber, et Numerorum praecepta non modica, et per singulas populi tribus
distributio, et oblationes principum in hac Mansione descriptae sint,
multorumque voluminum disputatio huic loco sufficere vix possit. Interpretatur autem
SINAI rubi; non unus ut supra in solitudine Sin, sed plures: ut ibi
principium sit, hic perfectio; ibi solitarius, numerus hic multiplex. Aliud est
enim unam, et aliud omnes gratias possidere.
XIII. MANSIO
Et profecti de solitudine Sinai, castra metati sunt in sepulcris
concupiscentiae (Num. 33. 16).
Tertia decima Mansio, cujus nomen ex interpretatione editum est, apud
Hebraeos appellatur CABATORH ATTHAVA. Est autem sensus ille de Evangelio, quod
Jesus baptizatus statim a Spiritu ductus est in desertum, et tentatus [al. tentabatur]
a diabolo. Itaque et Israel post familiarem cum Domino sermonem, postquam juxta
montem Sinai commoratus est anno uno et diebus quatuor, mira dispositione
castrorum egressus in solitudinem PHARAN, quae interpretatur, onager, aut
feritas, ibique succumbit malae bestiae, fastidiens coelestem panem, et
Aegyptiorum carnes desiderans, quando multos subitum voravit incendium; et
intercedente Moyse (Num. 11. 1. et 2), humum vorax flamma consumpsit.
Tunc accipiunt coturnices, et usque ad nauseam ac vomitum devorant. Eliguntur
septuaginta Presbyteri; vadunt ad ostium tabernaculi, duo remanent, Heldad et
Medad, non imperii negligentes, sed humilitate submissi, dum se honore
arbitrantur indignos. Unde et absentes prophetant; saturatoque populo, dum
adhuc escae essent in ore eorum, ira Dei ascendit super eos, et occidit pingues
eorum, et electos Israel praepedivit (Ps. 77. 5): ne ad malum
velociter currerent: unde et appellatus est locus, sepulcra concupiscentiae;
sive ut in Septuaginta legimus, memoria desiderii. Ex quibus omnibus nos
omnes docemur, qui sapientiam dimisimus saecularem, et Aegyptias ollas
contempsimus, non debere murmurare contra coelestem Scripturarum panem, nec
virulentias Aegyptiorum, qui sunt magnarum carnium, sed simplicem mannae cibum
quaerere; alioquin si rursus eas voluerimus appetere, vorabimus usque ad
nauscam; et statim Domini igne torquebimur, desideriumque nostrum vertetur in
tumulos, ut simus sepulcra dealbata, quae foris parent hominibus speciosa,
intus autem plena sunt ossibus mortuorum, et omni spurcitia.
XIV. MANSIO
Et profecti de sepulcris concupiscentiae, castra metati sunt in Aseroth
(Num. 33. 17).
Quarta decima Mansio est in solitudine Pharan, quae in atria
vertitur. In hac Aaron et Maria, propter Aethyopissam contra Moysen murmurant,
et in typum zeli, adversus Ecclesiam de gentibus congregatam, populus Judaeorum
leprae sorde perfunditur: nec redit ad tabernaculum, et pristinam recipit
sanitatem, donec statutum plenitudinis gentium tempus impleat [al. impleatur].
Et hoc prudens lector attende, quod post consummatam in duodecimo numero
virtutem, quia superbivit Israel: et in sepulcris concupiscentiae carnes
Aegyptias desideravit: rursum jacit aliud fundamentum, et atria, id est,
vestibulum virtutis ingreditur, ostendens nobis, et eos qui stant, posse
cadere, et qui ceciderunt, posse resurgere. Positus est enim Jesus in ruinam et
resurrectionem multorum (Luc. 2), et ipse loquitur per Prophetam: Numquid
qui cadit, non resurget? (Jerem. 8. 4.)
XV. MANSIO
Et profecti de Aseroth, castra metati sunt in Rethma (Num. 33. 18);
pro quo supra in hoc eodem libro legimus: Postquam profectus est populus de
Aseroth, castra metati sunt in solitudine Pharan. Haec est autem quinta
decima Mansio. Et notandum quod reliquae Mansiones decem et octo, quarum nunc
breviter catologus describitur, a Rethma usque ad Asiongaber, id est, usque ad
tricesimam secundam Mansionem, sub Pharan solitudinis nomine contineantur, in
quibus universa quae scripta sunt, diversis temporibus gesta sentimus: quae
quia non sunt per Mansiones singulas distributa, a nobis quoque in commune
dicentur, ut postea veniamus ad reliqua. RETHMA transfertur, sonitus,
aut juniperus, quanquam plerique, ἄρκευθον
apud Graecos aliud genus arboris significare contendant. Juniperum autem et
primus Graduum Psalmus, juxta Veritatem Hebraicam sonat, ubi scriptum est: Quid
detur tibi, aut quid apponatur tibi ad linguam dolosam? (Ps. 119. 3. et
4), et Propheta respondet: Sagittae potentis acutae, cum carbonibus
juniperorum: pro quo apud nos legitur, desolatoriis. Ferunt autem
lignum hoc ignem multo tempore conservare, ita ut si prunae ex ejus cinere
fuerint opertae, usque ad annum perveniant. Ex quo discimus post sepulcra
concupiscentiae, et vestibula, transire nos ad lignum, quod multo tempore
calorem tenet, ut simus ferventes spiritu, et claro sonitu atque exaltata voce,
Evangelium Domini praedicemus. Ab hac itaque Mansione usque ad tricesimam
secundam istiusmodi continentur historiae. Duodecim exploratores mittuntur ad
Terram sanctam: botrus refertur in ligno, et Christi breviter passio
demonstratur. Murmurat populus Judaeorum, gigantum impetum reformidans. Pugnat
contra Amalec et Chananaeum, nolente Deo, et victus intelligit quae debebat in
Terra sancta exercere sacrificia. Dathan et Abiron, et filii Core consurgunt
contra Moysen et Aaron, et terrae voragine glutiuntur. Inter mortuos et
viventes Pontifex medius thuribulo armatus ingreditur, et currens [f. furens]
ira Dei, sacerdotis voce prohibetur. Virga Aaron et florem profert et folia, et
in aeternam memoriam virens siccitas consecratur (Num. 17). Necdum
templum, et jam aeditui, necdum Sacerdotes, et Levitae obtulere sacrificia, et
partes eorum mysticus sermo describit. Vitula rufa in holocausto concrematur,
et cinis ejus, piacularis aspersio est (Num. 19). Quorum omnium figurae
proprios libros flagitant, et melius reor tacere, quam pauca dicere.
XVI. MANSIO
Et profecti de Rethma, castra metati sunt in Remmon Phares (Num.
33. 19).
Sexta decima Mansio est, quae interpretatur Graeco sermone ῥοιᾶς
ἀποκοπή, Latine, mali punici
divisio, quod alii malum granatum vocant. Cujus arboris fructus in
Scriptura dupliciter accipitur: aut in Ecclesiae gremio, quae omnem turbam
credentium suo cortice tegit: aut in varietate et consonantia virtutum, juxta
illud quod scriptum est: Multitudinis autem credentium erat cor unum, et
anima una (Act. 4. 32): sicque divisi (al. diversi) sunt
singuli gradus, ut omnes eadem compage teneantur.
XVII. MANSIO
Et profecti de Remmon-Phares, castra metati sunt in Lobna (Num.
33. 20).
Septima decima Mansio est, quam in laterem possumus vertere: licet
quidam Lebbona transferentes, male candorem interpretati sint.
Legimus Aegyptios lateres in Exodo, quos populus faciens ingemuit (Exod. 1.
14). Legimus in Malachia (Cap. 1. v. 4) lateres, pro quibus Idumaea
destructis, politos lapides reponere nititur. Et laterem in Ezechiel (Cap.
14. v. 1): in quo obsessae Jerusalem pictura describitur. Ex quibus
discimus in itinere istius vitae, et de alio in aliud transitu, NUNC NOS
CRESCERE, nunc decrescere, et post ordinem Ecclesiasticum saepe ad laterum
opera transmigrare.
XVIII. MANSIO
Et profecti de Lebna, castra metati sunt in Ressa (Num. 33. 21).
Octava decima Mansio in frenos vertitur. Si enim post profectum,
rursum ad luti opera descendimus, infrenandi sumus et cursus vagi atque
praecipites, Scripturarum retinaculis dirigendi. Hoc verbum, quantum memoria
suggerit, nusquam alibi in Scripturis sanctis apud Hebraeos invenisse me novi,
absque libro apocrypho, qui a Graecis λεπτή,
id est parva Genesis, appellatur: ibi in aedificatione turris, pro
stadio ponitur, in quo exercentur pugiles et athletae, et cursorum velocitas
comprobatur. Dicit et Psalmista: In freno et chamo maxillas eorum
constringe, qui non approximant ad te (Ps. 31. 9). Et Apostolus: Nescitis
quod qui in stadio currunt, omnes quidem currunt; sed unus accipit palmam? Sic
currite, ut comprehendatis (1. Cor. 9. 24).
XIX. MANSIO
Et profecti de Ressa, castra metati sunt in Caaltha (Num. 33. 22).
Nona decima Mansio interpretatur Ecclesia. Vagi currentium gressus
frenis ad Ecclesiam retrahuntur: et fores, quas ante reliquerant, rursum
intrare festinant.
XX. MANSIO
Et profecti de Caaltha, castra metati sunt in monte Sapher (Num.
33. 23).
Vigesima Mansio interpretatur pulchritudo, et in monte decoris est
constituta, de qua et quarti decimi Psalmi principium sonat: Domine, quis
habitat in tabernaculo tuo: aut quis requiescet in monte sancto tuo? VIDE
QUID prosint frena. A vitiis nos retrahunt, introducunt ad virtutum choros, et
in Christo, monte pulcherrimo, habitare faciunt. Iste, juxta Danielem, lapis
excisus de monte sine manibus, crevit in montem magnum, et implevit omnem
terram (Dan. 2. 34). Iste juxta Ezechielem, vulneravit principem Tyri (Ezech.
27). Ad istum in Isaia et Michaea populi confluunt, dicentes: Venite
ascendamus in montem Domini, et ad domum Dei Jacob: et docebit nos vias suas;
et ambulabimus in semitis ejus (Isa. 2. 2; Mich. 4. 1).
XXI. MANSIO
Et profecti de monte Sapher, castra metati sunt in Arada (Num. 33.
24).
Vicesima prima Mansio vertitur in miraculum. Quam pulcher ordo
profectuum, quam egregia textura credentium. Post opus lateris infrenamur: post
frenos in Ecclesiam introducimur: post habitationem Ecclesiae, ad Christum
montem ascendimus, in quo positi stupemus atque miramur: ut noster in laudibus
ejus sermo superetur, invenientes in eo, quae nec oculus vidit, nec auris
audivit, nec in cor hominis ascenderunt (1. Cor. 2).
XXII. MANSIO
Et profecti de Arada, castra metati sunt in Maceloth (Num. 33. 25).
Vicesima secunda Mansio in coetus vertitur. In hac enim consistit
multitudo credentium: Ecclesia primitivorum, virtutum omnium consonantia. Tum
vere possumus dicere: Ecce quam bonum et quam jucundum, habitare fratres in
unum (Ps. 132. 1). Et, Dominus habitare fecit unius moris in domo
(Ps. 67. 7).
XXIII. MANSIO
Et profecti de Maceloth, castra metati sunt in Thaath (Num. 33.
26).
Vicesima tertia mansio potest et subter intelligi, sed melius pavorem
interpretabimur. Venisti ad Ecclesiam, ascendisti ad montem pulcherrimum,
stupore et miraculo Christi magnitudinem confiteris: vides ibi multos virtutis
tuae socios: noli altum sapere, sed time. Dominus enim superbis resistit,
humilibus autem dat gratiam (Jac. 4). Et qui se exaltat, videat ne cadat
(1. Cor. 10). Potentes potenter tormenta patientur (Sap. 6. 7).
TIMOR VIRTUTUM custos est: securitas ad lapsum facilis. Unde et in quodam
Psalmo, postquam propheta dixerat: Dominus regit me, et nihil mihi deerit,
in loco pascuae ibi me collocavit (Ps. 22. 2): jungit timorem, qui
custos est beatitudinis, et infert: Virga tua et baculus tuus, ipsa me
consolata sunt (Ibid. 4). Et est sensus: dum tormenta formido,
servavi gratiam, quam acceperam.
XXIV. MANSIO
Et profecti de Thaath, castra metati sunt in Thare (Num. 33. 27).
Vicesima quarta Mansio, quam nonnulli vertunt in malitiam, vel pasturam,
nec errarent si per Ai litteram scriberetur, nunc vero cum aspiratio
duplex in extrema sit syllaba, erroris causa manifesta est. Hoc eodem vocabulo
et iisdem litteris scriptum invenio patrem Abraham, qui in supradicto apocrypho
Geneseos volumine, abactis corvis, qui hominum frumenta vastabant, abactoris,
vel depulsoris sortitus est nomen. Itaque et nos imitemur Thare: et
volucres coeli quae juxta viam satum triticum devorare festinant, solliciti
prohibeamus. Nam et Abraham Patriarcha in typo Israelis, hostiarum divisit
membra sacrificii, quae a volucribus non sinit devorari (Gen. 15. 11);
et contemptorem oculum effodiunt corvi de convallibus; verusque Moyses ducit
Aethiopissam; et Elias a corvis pascitur. Si habueris pavorem, sollicitus eris;
si sollicitus fueris, leo in caulas ovium tuarum introire non poterit: quod vel
ad praepositos Ecclesiarum, vel ad custodiam refer animae tuae, ad quam leo,
diabolus, per diversa vitiorum foramina ingredi nititur (1. Petr. 5).
XXV. MANSIO
Et profecti de Thare, castra metati sunt in Methca (Num. 33. 28).
Vicesima quinta Mansio vertitur in "dulcedinem." Ascendisti in
excelsum, admiratus es virtutum choros, timuisti ruinam, abegisti insidiatores,
dulcis te protinus fructus laboris insequitur: et in morem litterarum, radicum
amaritudinem, pomorum suavitas compensabit, et dices: "Quam dulcia
faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo" (Ps. 111. 103).
Sponsumque tibi audies concinentem: "Mel distillant labia tua, soror mea
sponsa" (Cant. 4. 11). QUID ENIM suavis disciplina? quid eruditione
melius? quid dulcius Domino? "Gustate, et videte, quoniam suavis est
Dominus" (Ps. 33. 9). Unde et Samson qui abegerat a fructibus suis
aves, et vulpes, quae exterminant vineas, colligaverat, leonemque interfecerat
rugientem, favum invenit in ore mortui (Jud. 14).
XXVI. MANSIO
Et profecti de Methca, castra metati sunt in Asmona) Num. 33. 29).
Vicesima sexta Mansio in lingua nostra "festinationem" sonat:
juxta illud quod in Psalmo scribitur, "Venient legati ex Aegypto" (Ps.
67. 32). Pro "legatis" in Hebraeo, "festinantes"
legimus: ut postquam dulces fructus laboris messuerimus, non simus quiete
contenti et otio; sed rursum ad ulteriora properantes, obliviscamur
praeteritorum, et in futura nos extendamus.
XXVII. MANSIO
Et profecti de Asmona, castra metati sunt in Moseroth (Num. 33.
30).
Vicesima septima Mansio "vincula," sive "disciplinas" sonat,
ut festino gradu pergamus ad magistros, et eorum teramus limina, ET PRAECEPTA
VIRTUTUM, ac mysteria Scripturarum, vincula putemus aeterna: juxta illud quod
in Isaia dicitur: "Et Sabaim viri sublimes ad te transibunt, et tui erunt;
post te ambulabunt vincti manicis" (Isai. 45. 14). Et "Paulus,
vinctus Jesu Christi" (Ephes. 3. 4). Duplicia sunt in Scripturis
vincula quae quamdiu rupit Samson, vicit inimicos. Et de meretrice legimus,
"vinculum in manibus ejus" (Eccl. 7. 27). Et ex persona Domini
dicentis, "Dirumpamus Vincula eorum, et projiciamus a nobis jugum
ipsorum" (Psal. 2. 3). Et alibi, "Laqueus contritus est, et
nos liberati sumus" (Psal. 123. 7). CHRISTI AUTEM vincula
voluntaria sunt, et vertuntur in amplexus. Quicumque his fuerit colligatus, dicet,
"Sinistra ejus sub capite meo; et dextra ejus complectetur me" (Cant.
2. 6).
XXVIII. MANSIO
Et profecti de Moseroth, castra metati sunt in Banejacan (Num. 33.
31).
Vicesima octava Mansio transfertur in "filios necessitatis," seu
"stridoris." Si ab uno incipias numero, et paulatim addens ad
septimum usque pervenias, vicesimus octavus efficitur numerus. Qui sint isti
filii necessitatis, Psalmus ipse nos doceat: "Afferte Domino filii Dei,
afferte Domino filios arietum" (Ps. 28. 1). Quae est tanta
necessitas, quae nolentibus imponatur? Cum divinis Scripturis fueris eruditus,
et leges earum ac testimonia vincula scieris veritatis; contendes cum
adversariis, ligabis eos, et vinctos duces in captivitatem; et de hostibus
quondam miseris atque captivis, liberos Dei facies, ut repente dicas cum Sion:
"Ego sterilis et non pariens, transmigrata et captiva, et istos quis
enutrivit? Ego destituta et sola, et isti ubi erant?" (Isai. 49. 21)
Miraris Isaiam: ejusdem Psalmi sacramenta cognosce. "Vox Domini in
virtute, vox Domini in magnificentia, vox Domini confringentis cedros" (Ps.
28. 4), ut postquam adversarios fregerit, et concusserit desertos prius
gentium populos, praeparentur cervi in montibus, et sit dilectus sicut filius
unicornium, in temploque ejus omnes dicant gloriam. Porro quod vertimus,
"filios stridoris," ad illum sensum refer, quod timore supplicii et
ejus loci ubi "est fletus et stridor dentium" (Luc. 13),
deserens diaboli vincula, Christo Domino credentium turba colla submittat.
XXIX. MANSIO
Et profecti de Bane jacan, castra metati sunt in monte Gadgad (Num.
33. 32).
Vicesima nona Mansio interpretatur "nuntius," sive
"expeditio," et "accinctio" vel certe (quod nos verius
arbitramur) κατακοπή,
id est, "concisio." Haud aliter possumus magistri discipulorum atque
credentium eos facere filios necessitatis, nisi praeceptores eorum
interfecerimus. Crudeles simus in occisione eorum: non parcat manus nostra,
armum, aut extremum auriculae de ore leonis extrahere. "Maledictus qui
facit opus Domini negligenter, et qui prohibet gladium suum a sanguine" (Jer.
48. 10). Unde et David: "In matutino, inquit, interficiebam omnes
peccatores terrae" (Psal. 100. 8). De nuntio autem, et accinctione
haec breviter possumus dicere, quod filiis necessitatis grandes ad virtutem
stimulos suggeramus, cum eis nuntiaverimus praemia futurorum, et accinctos
inire bella docuerimus. Horum trium quidquid magister fecerit, in monte
consistit.
XXX. MANSIO
Et profecti de monte Gadgad, castra metati sunt in Jetabatha (Num.
33. 33).
Tricesima Mansio "bonitas" interpretatur, ut cum pervenerimus ad
perfectum virum, in sacerdotalem gradum, et in aetatem plenitudinis Christi (Ephes.
4), in qua et Ezechiel erat juxta fluvium Chobar (Ezech. 1. 1),
possimus cum David in tricesimo Psalmo canere. "In te, Domine, speravi,
non confundar in aeternum. Pastor" enim "bonus ponit animam suam pro
ovibus suis" (Joan. 10).
XXXI. MANSIO
Et profecti de Jetabatha, castra metati sunt in Hebrona (Num. 33.
34).
Tricesima prima Mansio interpretatur παρέλευσις,
id est, "transitus," sive "transitio." Ad hanc venit verus
Hebraeus, id est, περάτης,
sive "transitor" qui dicere potest: "Transiens videbo visionem
hanc magnam" (Exod. 3. 3); de qua et Psalmista canit: "Et non
dixerunt qui praeteribant, benedictio Domini super vos" (Ps. 128. 8).
Praeterit enim figura hujus mundi (1. Cor. 7), et propterea sancti
cupiunt ad meliora transire, nec praesenti statu contenti, ingemiscunt
quotidie. "Haec recordatus sum, et effudi in me animam meam, quoniam
transibo in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei" (Ps. 41.
5). Multum est, si de omnibus Scripturis super verbo transitionis velim
exempla congerere.
XXXII. MANSIO
Et profecti de Hebrona, castra metati sunt in Asion-Gaber (Num.
33. 35).
Tricesima secunda Mansio transfertur in "ligna viri," sive
"dolationes hominis," quod significantius Graece dicitur ξυλοκισμοὶ
ἀνδρός, scribiturque per "Ai"
litteram, non, ut Graeci et Latini errant, per "Gimel." Unde in
solitudine multitudo lignorum, nisi quod seduli et diligentis magistri
disciplina monstratur, caedentis ligna informia, et dolantis facientisque vasa
diversa, quae in domo magna necessaria sunt? (2. Tim. 2) Possunt
"lignationes viri," saltuum et omnium arborum genera, ac per hoc
credentium multitudinem figurare, dicente David: "Invenimus eam in campis
silvae" (Ps. 131). Hucusque solitudo Pharan decem et octo continet
Mansiones, quae descriptae in catalogo, in superiori itinere non ponuntur.
XXXIII. MANSIO
Et profecti de Asion-Gaber, castra metati sunt in deserto Sin: Haec est
Cades (Num. 33. 36).
Quaeritur cur octava Mansio nunc tricesima tertia esse dicatur. Sed sciendum
quod prior per "Samech" litteram scribitur, interpretaturque
"rubus," sive "odium:" haec autem per "Sade," et
vertitur in "mandatum." Illudque quod jungitur, "Cades," non
ut plerique aestimant, "sancta" dicitur: sed "mutata," sive
"translata." Legimus in Genesi (Cap. 28. v. 21) juxta
Hebraicam Veritatem, ubi Judas meretricem putans Thamar, dona transmisit: et
sequester munerum interrogat, "ubi est cadesa," hoc est, "scortum,"
cujus habitus a caeteris feminis immutatus est. In multis quoque locis hoc idem
reperimus. Sin autem "sancta" interpretatur, κατὰ
ἀντίφρασιν est
intelligendum: quomodo Parcae dicuntur ab eo quod minime parcant, et bellum,
quod nequaquam bellum sit, et lucus, quod minime luceat. In hac Mansione
moritur Maria, et sepelitur: et propter aquas contradictionis Moyses et Aaron
offendunt Dominum, et prohibentur transire Jordanem, missisque nuntiis ad Edom,
transitus petitur, nec impetratur. Quis timeret post tantos profectus murmur
populi, et offensam magistrorum, et viae transitus denegatos? Videtur mihi in
Maria Prophetia mortua: in Moyse et Aaron Legi et Sacerdotio Judaeorum finis
impositus: quod nec ipsi ad terram repromissionis transcendere valeant, nec credentem
populum de solitudine hujus mundi educere. Et nota quod post mortem Prophetiae,
et aquas contradictionis; Idumaeum [al. idumaeam] carneum atque terrenum
transire non possint: et cum multis precibus et conatu viam non impetrent; sed
egrediatur Edom adversus cos in populo multo, et in manu forti. Interpretatio
quoque nominis morti et offensae, et negato transitui convenit. Ubi enim
mandatum, ibi et peccatum: ubi peccatum, ibi offensa: ubi offensa, ibi mors.
Haec est Mansio de qua Psalmista canit, "Commovebit Dominus desertum
Cades" (Psal. 28. 8)
XXXIV. MANSIO
Et profecti de Cades, castra metati sunt in Or monte, in extremo terrae
Edom. Ascenditque Aaron sacerdos in montem Or, juxta praeceptum Domini, et
mortuus est ibi anno quadragesimo egressionis filiorum Israel de terra Aegypti,
mense quinto, prima die mensis. Eratque Aaron centum viginti trium annorum
quando mortuus est in monte Or. Et audivit Chananaeus rex Arad, qui habitabat
ad Austrum in terra Chanaan, quod venissent filii Israel (Num. 33. 17 et
sqq.)
Trigesima quarta Mansio est, quam plerique interpretantur "lumen:"
nec errarent, si per "Aleph" litteram scriberetur. Alii
"pellem," et ipsi verum dicerent, si esset "Ai" positum.
Nonnulli "foramen," quod posset accipi, si "Heth" haberet
elementum. Cum autem legatur per "He;" magis "mons"
intelligitur: et legi potest, "Ascendit Aaron sacerdos in montis
montem," id est, in verticem ejus. Ex quo animadvertimus non in monte
simpliciter, sed in montis monte Pontificem mortuum, ut dignus locus meritis
illius monstraretur. Moritur autem eo anno, quo novus populus repromissionis
terram intraturus erat, in extremis finibus terrae Idumaeorum. Et quanquam in
monte sacerdotium Eleazaro filio dereliquerit, Lexque eos, qui eam impleverint,
perducat ad summum: tamen ipsa sublimitas non est trans fluenta Jordanis, sed
in extremis terrenorum operum finibus: et plangit eum populus triginta diebus.
Aaron plangitur, Jesus non plangitur. IN LEGE DESCENSUS ad inferos; in
Evangelio ad paradisum transmigratio. Audivit quoque Chananaeus quod venisset
Israel, et in loco exploratorum, ubi quondam offendisse populum noverat, infert
praelium, et captivum ducit Israel. Rursumque in eodem loco pugnatur: ex voto
victor vincitur, victi superant, appellaturque nomen loci "Horma," id
est, "anathema." Eadem dicere mihi non est pigrum, legentibus
necessarium, quod semper humanus status in hujus saeculi via fluctuet, et alius
in valle, alius in campis, alius moriatur in monte: nec in monte simpliciter,
sed in montis monte, id est, in excelso vertice. Cumque nos Dei auxilio
destitutos hostis invaserit, duxeritque captivos; non desperemus salutem, sed
iterum armemur ad praelium. Potest fieri, ut vincamus, ubi victi fuimus, et in
eodem loco triumphemus, ubi fuimus ante captivi.
XXXV. et XXXVI. MANSIO
Et profecti de monte Or, castra metati sunt in Selmona. Profectique de
Selmona, venerunt in Phinon (Num. 13. 41. et 42).
Hae duae Mansiones, tricesima quinta et tricesima sexta in ordine historiae
non inveniuntur, sed scriptum est pro eis. "Egressi sunt de monte Or, per
viam maris Rubri, et circumierunt terram. Edom" (Num. 21. 4). Ex
quo ostenditur in finibus atque circumitu terrae Edom eas positas. Nec secundum
morem legitur: "Et profecti de monte Or, castra metati sunt in
Selmona," sive "in Phinon," sed post ambitum terrae Idumaeorum
venit ad extremum, et ait, "Profecti filii Israel castra metati sunt in
Oboth" (Num. 33. 43). Nec dixit, profecti sunt de illo et illo
loco, quia duas Mansiones silentio praetermiserat, quas cum in supputatione
tacuerit, reddit in summa. Prima Mansio "Selmona," interpretatur
"imaguncula." Secunda "Phinon," diminutive "os,"
ab ore, non ab osse, intellige. In his Aaron mortuo, murmurant contra Deum et
Moysen, manna fastidiunt, a serpentibus vulnerantur, et in typum Salvatoris,
qui verum antiquumque serpentem in patibulo crucis triumphavit, diaboli venena
superantur. Unde et imaguncula verae expressaeque imaginis Filii Dei, Passionem
ejus intuens conservatur: et quod corde credit, ore pronuntiat, legens illud
Apostoli: "Corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad
salutem" (Rom. 10. 10). Simulque nota, quod utraque Mansio ὑποκορτισικῶς,
appellatur, quia ex parte videmus, et ex parte prophetamus: et "nunc per
speculum videmus in aenigmate" (1. Cor. 23).
XXXVII. MANSIO
Et profecti de Phinon, castra metati sunt in Oboth (Num. 33. 43).
Tricesima septima Mansio vertitur in "magos," sive
"pythones;" vel secundum verba Heliu, "lagenas grandes, quae cum
musto plenae fuerint, absque spiramine, illico disrumpuntur. Pugnaverunt magi
contra Moysen et Aaron (Exod. 7. et seqq.); et a muliere, quae erat in
Endor, et habebat, juxta Septuaginta interpretes, spiritum
"pythonem," juxta Hebraeos, "magum," regi Israelis
illuditur (1. Reg. 28). Multae sunt praestigiae, et innumerabiles
laquei, quibus animae capiuntur humanae; sed nos dicamus, in Domino
confidentes, "Laqueus contritus est: et nos liberati sumus" (Ps.
123. 7). Et, "Si ambulavero in medio umbrae mortis, non timebo mala,
quoniam tu mecum es" (Ps. 22. 4): Cadent a latere nostro mille, et
decem millia a dextris nostris (Ps. 90. 7). Non timebimus ab incursu, et
daemonio meridiano; sed obturabimus aures nostras, ne audiamus voces
incantantium, et Sirenarum carmina negligamus. Post imaginem Dei, quae in
cordis ratione monstratur, et confessionem fidei, quae ore profertur,
consurgunt serpentes, et artes maleficae ad bella nos provocant. Sed nos, qui
habemus pretiosissimum thesaurum in vasis fictilibus (2 Cor. 4), quae
frangi possunt, ita ut quaedam vix testa remanserit, in qua hauriri possit
aquae pusillum, omni custodia circumdemus cor nostrum.
XXXVIII. MANSIO
Et profecti de Oboth, castra metati sunt in Jeabarim, in finibus Moab
(Num. 33. 44).
Tricesima octava Mansio "acervos lapidum transeuntium" sonat. Sunt
sancti lapides, qui volvuntur super terram, laeves, politi et rotunditate sua
rotarum cursibus similes. Sunt et alii quos Propheta jubet tolli de via, ne
ambulantium in eos offendant pedes. Qui sunt isti ambulantes? utique viatores
et praetereuntes, qui per istud saeculum ad alias Mansiones transire festinant.
Quod autem dicitur, "in finibus Moab," et supra scriptum est,
"in solitudine quae respicit Moab contra solis ortum:" ostendit juxta
litteram, quod hucusque in finibus terrae Idumaeorum fuerint, et nunc veniant
ad terminos Moab, de alia provincia ad aliam transeuntes. NON ENIM semper uni
virtuti danda est opera: sed sicut scriptum est: "Ibunt de virtute in
virtutem" (Ps. 81. 8), de alia transeundum est ad aliam: quia
haerent sibi, et ita inter se nexae sunt, ut qui una caruerit, omnibus careat.
Et tamen transire de alia ad aliam, eorum est proprie, qui solis justitiae
ortum considerant.
XXXIX. MANSIO
Et profecti de Jeabarim (sive ut in secundo loco apud Hebraeos habes)
Iim, castra metati sunt in Dibon-Gad (Num. 33. 45).
Tricesima nona Mansio interpretatur, "fortiter intellecta
tentatio." Pro hac in ordine historiae aliter scriptum reperi. Postquam
enim castra metati sunt in Jeabarim, in finibus Moab, contra ortum solis,
legitur: "Inde profecti sunt, et diverterunt ad torrentem Zared. Et de hoc
loco proficiscentes, castra metati sunt trans Arnon: quae est in solitudine
finium Amorraei: eo quod Arnon in terminis sit Moabitarum et Amorraeorum" (Num.
21. 12. et 13): et post haec venerunt ad puteum, ubi cecinit Israel carmen hoc:
"Ascende putee, quem foderunt principes, et aperuerunt duces populorum in
datore legum, et in baculo ejus: et de solitudine in Mathana [al. Marthana]:
et de Matthana ad torrentes Dei: et de torrentibus [al. torrente] Dei,
ad excelsa: et de excelsis, ad vallem, quae est in regione Moab, in vertice
Phasga, qui prospicit contra desertum" (Ibid. 17. et seqq.). Haec
loca in finibus Amorraeorum quidam interpretantes, putant non Mansiones esse,
sed transitus, nec praejudicare debere catalogo Mansionum extraordinariam
expositionem. Alii autem spiritualibus spiritualia comparantes, nolunt regiones
significari; sed per locorum nomina, virtutum profectus esse: quod post magos,
et congregationem lapidum, frequenter veniamus ad torrentes "Zared,"
quod interpretatur, "aliena descensio:" et in descensione positi,
transeamus ad "Arnon," quod "maledictionem" sonat, quae est
posita in finibus "Amorraeorum," qui vel "amari" hostes
sunt, vel "multa loquuntur" inflati. Sin autem transierimus terminos
Moab, qui de incestu generatus est, et recessit a vero patre: statim nobis
occurrit puteus, quem nemo de plebe fodit, nullus ignobilis, sed principes et
duces, qui jura dant populis: et canentes carmen in aqua putei, et in Dei
muneribus gratulantes, prophetant, quo transituri sunt: ad quae perventuri
loca, quod scilicet de deserto veniant in "Matthana," quod
interpretatur "donum," et de Matthana ad "Naaliel," quod
dicitur ad "torrentes Dei," et de Naaliel ad "Bamoth," quae
interpretatur, "excelsa," sive "adveniens mors:" quando
conformes efficimur mortis Christi, et de Bamoth occurrit nobis vallis
humilitatis, quae tamen posita est in vertice montis "Phasga," qui
interpretatur, "dolatus," quod nihil habeat informe et rude, sed
artificis sit politus manu: qui mons respiciat solitudinem, quae Hebraice
dicitur ISIMON. Quando enim fuerimus IN VIRTUTUM CULMINE constituti, tunc
totius mundi ruinas, et omnium peccatorum respicimus vastitatem. Pene obliti
sumus, currente oratione, dicere, quare "Dibon-Gad" interpretetur,
"fortiter intellecta tentatio." Post Dibon-Gad geritur bellum contra
Seon regem Amorraeorum, et Og regem Basan; et discimus, quod cum venerimus ad
summum, et de fonte principum regumque biberimus, ascendentes ad montem Phasga,
non debeamus elevari in superbiam, sed [al. si] propositam nobis e
contrario solitudinem noverimus. Ante contritionem enim elevatur cor viri, et
ante gloriam humiliatur.
XL. MANSIO
Et profecti de Dibon-Gad, castra metati sunt in Almon Deblathaim (Num.
33. 46).
Quadragesima Mansio vertitur in contemptum palatharum, sive opprobriorum.
Et per hanc discimus, omnia dulcia et illecebras voluptatum in saeculo
contemnendas, nec inebriari nos debere vino, in quo est luxuria (Eph. 5).
Mel non offertur in sacrificiis Dei (Levit. 2), et cera quae dulcia
continet, non lucet in Tabernaculo, sed oleum purissimum (Exod. 25),
quod de olivae profertur amaritudine. Mel enim distillat a labiis mulieris
meretricis (Prov. 5); de quo puto juxta mysticos intellectus gustasse
Jonathan, et forte deprehensum, vix populi precibus liberatum (I. Reg. 14).
Quod autem opprobria contemnenda sint; et, si falso objiciantur, beatitudinem
pariant, Salvator plenissime docet.
XLI. MANSIO
Et profecti de Almon-Deblathaim, castra metati sunt in montibus Abarim,
contra faciem Nabo (Num. 33. 47).
Quadragesima prima Mansio vertitur in montes transeuntium, et est
contra faciem montis Nabo, ubi moritur et sepelitur Moyses, terra
repromissionis ante conspecta (Deuter. 34). Nabo interpretatur, conclusio,
in qua finitur Lex, et non invenitur ejus memoria. Porro gratia Evangelii
absque ullo fine tenditur. In omnem terram exivit sonus ejus: et in fines orbis
terrae verba ipsius (Psal. 18). Simulque considera, quod habitatio
transeuntium in montibus sita sit, et adhuc profectu indigeat. Post montes enim
plurimos ad campestria Moab et Jordanis fluenta descendimus, qui
Interpretatur, descensio. NIHIL ENIM, ut crebro diximus, tam periculosum
est, quam gloriae cupiditas et jactantia, et animus conscientia virtutum
tumens.
XLII. MANSIO
Et profecti de montibus Abarim, castra metati sunt in campestribus Moab
super Jordanem juxta Jericho, ibique fixerunt tentoria. Ab domo solitudinis
usque Abel Sitim, in planitie Moab (Num. 33. 48. et 49).
In quadragesima secunda, quae et extrema Mansio est, cursim quae sint ges:a
narremus. Residens in ea populus a Divino Balaam, quem mercede conduxerat Balac
filius Sephor, Dei jussione benedicitur, et maledictio mutatur in laudes: audit
vocem Domini ex profano ore resonantem, Orietur stella ex Jacob, et
consurget homo de Israel: et percutiet principes Moab, et vastabit cunctos
filios Seth, et erit Edom haereditas ejus. (Num. 24. 17. 18).
Fornicatur cum filiabus Madian: et Phinees filius Eleazar, zelatus zelum
Domini, Zamri et scortum Madianitidem pugione transfigit: unde et accepit
praemium in aeternam memoriam, armum victimae. Numeratur rursum populus (Num.
26), ut interfectis pessimis, novus populus Dei censeatur. Interpellant
quinque filiae Salphaad, et ex judicio Domini haereditatem accipiunt inter
fratres suos (Num. 28. 6), nec femineus a possessione Dei sexus
excluditur. Jesus Moysi in montem succedit, et discit a Lege, quae
spiritualiter offerre debeat in Ecclesia. Primum quid per singulos dies, deinde
quid in sabbato, quid in Kalendis, quid in Pascha, quid in Pentecoste, quid in
Neomenia mensis septimi, quid in Jejunio ejusdem mensis, die decimo: quid in
Scenopegia, quando figuntur tabernacula, decima quinta die supradicti mensis.
Uxorum et filiarum vota absque auctoritate patrum et virorum cassa memorantur;
bellum contra Madianitas: et mors Divini Balaam, et praedae divisio, et oblatio
ex ea in tabernaculo Dei. Primi Ruben et Gad et dimidia tribus Manasse, ultra
Jordanem in eremo possessionem accipiunt. Plurima enim habebant jumenta, et
necdum ad id venerant, ut possent habitare cum Templo. Docetur populus, ut in
Terra sancta idola destruat; et nullus de priori habitatore servetur.
Describitur olim cupita provincia, et duarum semis tribuum haereditas
separatur. Numerantur tribuum principes, qui Terram sanctam debeant introire (Num.
34). Quadraginta duas urbes cum suburbanis suis usque ad mille passus per
circuitum, Levitae accipiunt, tot numero, quot et istae sunt Mansiones. Et
adduntur fugitivorum sex aliae civitates, tres intra Jordanem, et tres trans
Jordanem, ut sint simul quadraginta octo (Num. 35). Quid fugitivorum
suscipi, qui interfici debeant, qui usque ad mortem Pontificis maximi
reservari. Succedit Deuteronomium secunda Lex, meditatorium Evangelii: ibique
breviter discimus quae inter Pharan et Tophel et Laban et Azeroth, et loca
aurea, abjecto Juda infelicissimo, undecim dierum via de Choreb, per viam
montis Seir usque ad Cades-Barne Moyses populo sit locutus, et extremum canat
Canticum (Deuter. 32), in quo apertissime Synagoga projicitur, et
Ecclesia Domino copulatur, "Impinguatus est et incrassatus ac dilatatus,
et recalcitravit dilectus, et oblitus est Dei Salvatoris sui." Et iterum:
"Generatio pessima: filii ineruditi: ipsi ad aemulationem me provocaverunt
in eo qui non erat Deus. Irritaverunt me in sculptilibus suis: et ego zelare
hos faciam nationes, et contra gentem stultam irritabo cos" (Jerem. 5).
Benedicuntur filii Israel. Et rursus in Simeone Judas miserandus excluditur.
Ascendit Moyses ad montem Nabo, in verticem Phasga, qui est contra Jericho: et
ostendit ei Dominus omnem terram Galaad usque Dan, et Nephthalim et Ephraim et
Manassen, et universam terram Juda, usque ad mare magnum contra austrum, et
regionem campestrem Jerichontis, civitatis palmarum, usque Segor (Deut. 34).
Quis potest tanta nosse mysteria? Quis in extremis Legis, et hujus vitae
finibus constitutus intelligit semper sibi esse pugnandum: et tunc plenam
victoriam dari, si fuerit in campestribus, si in ABEL SITIM, quod
interpretatur, luctus spinarum, fleverit antiqua peccata, et spinas,
quae suffocaverunt sementem verbi Dei (Luc. 8), et de quibus Propheta
dicit: Versatus sum in miseria, dum mihi configitur spina (Psal. 31.
4): et tunc praeparatus, deficiente Manna, sub duce Jesu Jordanem transeat (Jos.
5): et circumcisus cultro Evangelii, primum comedat de coelesti pane: et
occurrat ei princeps exercituum Dei, ut verum Pascha nequaquam in Aegypto, sed
in finibus Terrae sanctae comedat. O profundum divitiarum sapientiae, et
scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae
illius. Quis sapiens et intelliget haec? intelligens et cognoscet ea? Quia
rectae viae Domini: et justi ambulabunt in eis. Praevaricatores autem corruent
in illis.
Epistola LXXIX
(alias 9; scripta circa an. 400)
Ad Salvinam
Salvinam mulierem nobilissimam de Nebridii mariti morte consolatur, et
post mortui viri laudes, quo modo superstites ex eo parvulos, educare,
qualemque ipsa vitam traducere debeat, docet, et a secundis nuptiis dehortatur.
1. Vereor, ne officium putetur ambitio; et quod illius exemplo facimus,
qui ait: Discite a me, quia mitis sum et humilis corde (Matth. 11.
29), gloriae facere appetitione dicamur: et non viduam alloqui, et in
angustia constitutam; sed aulae nos insinuare regali; et sub occasione
sermonis, amicitias potentium quaerere. Quod liquido non putabit, qui scierit
esse praeceptum, Personam pauperis non accipies in judicio (Levit.
19. 15): ne sub praetextu misericordiae, quod injustum est judicemus.
UNUSQUISQUE enim non hominum, sed rerum pondere judicandus est. Nec diviti
obsunt opes, si eis bene utatur: nec pauperem egestas commendabiliorem facit,
si inter sordes et inopiam peccata non caveat. Utriusque nobis rei testimonium,
et Abraham Patriarcha, et quotidiana exempla suppeditant: quorum alter in
summis divitiis amicus Dei fuit; alii quotidie in sceleribus deprehensi, poenas
legibus solvunt. Alloquimur igitur pauperem divitem, ut nesciat ipsa quae
possidet. Neque enim marsupium ejus discutimus, sed animae puritatem. Loquimur
ad eam, cujus faciem ignoramus, et virtutes novimus, quam nobis fama commendat,
cujus venerabiliorem pudicitiam adolescentia facit. Quae mortem juvenis mariti
sic flevit, ut exemplum conjugii dederit, sic tulit, ut eum profectum crederet
[al. crederes], non amissum. Orbitatis magnitudo, religionis occasio
fuit. Nebridium suum sic quaerit absentem, ut in Christo praesentem noverit.
Cur ergo ad eam scribimus, quam ignoramus? Triplex nimirum causa est. Prima,
quia pro officio Sacerdotii omnes Christianos filiorum loco diligimus, et
profectus eorum nostra est gloria. Altera, quia pater defuncti intima mihi
necessitudine copulatus fuit. Extrema, quae et validior, quod filio meo Avito
roganti negare nihil potui; qui crebris litteris interpellatricem duri judicis
viduam (Luc. 8) superans, et multorum mihi, ad quos ante super eadem
materia scripseram, exempla poponens, ita suffudit pudorem negantis, ut plus
considerarem quid ille cuperet, quam quid me facere conveniret.
2. Alius forsitan laudet Nebridium, quod de sorore generatus Augustae,
et in materterae nutritus sinu, invictissimo Principi ita carus fuit, ut ei
conjugem nobilissimam quaereret, et bellis civilibus Africam dissidentem, hac
velut obside sibi fidam redderet. Mihi a principio statim illud est
praedicandum, quod quasi vicinae mortis praescius, inter fulgorem palatii, et
honorum culmina quae aetatem anteibant, sic vixit, ut se ad Christum crederet
profecturum. Sacra narrat historia, Cornelium centurionem cohortis Italicae in
tantum acceptum Deo, ut Angelum ad eum mitteret, et omne mysterium, quo Petrus
de circumcisionis angustiis transferebatur ad praeputii latitudinem, ad illius
merita pertinere doceret, qui primus ab Apostolo baptizatus, salutem Gentium
dedicavit. Scriptumque est de eo: Erat vir quidam in Caesarea, nomine
Cornelius, centurio cohortis quae dicitur Italica, religiosus, et timens Deum
cum omni domo sua, faciens eleemosynas multas plebi, et orans Deum semper (Act.
10. 1. 2). Quidquid de illo dicitur, hoc nomine commutato, in Nebridio meo
vindico. Sic religiosus fuit, et amator pudicitiae, ut virgo sortiretur uxorem:
sic timens Deum cum universa domo sua, ut oblitus dignitatis, omne consortium
cum Monachis haberet et Clericis: tantasque eleemosynas faceret in populis, ut
fores ejus pauperum ac debilium obsiderent examina. Certe sic semper orans
Deum, ut illi quod optimum esset, eveniret. Raptus est, ne malitia mutaret
mentem ejus, quia placita erat Deo anima illius (Sap. 4. 11). Unde
et ego possum super eo vere abuti Apostoli voce, dicentis: In veritate
cognovi, quoniam non est personarum acceptor Deus; sed in omni proposito, qui
timet Deum, et operatur justitiam, acceptus est illi (Act. 10. 34).
Nihil nocuit militanti paludamentum, et baltheus, et Apparitorum catervae: quia
sub habitu alterius, alteri militabat. Sicut e contrario aliis nihil prodest
vile palliolum, furva tunica, corporis illuvies, et simulata paupertas, si
nominis dignitatem operibus destruant. Legimus, et in Evangelio de alio
centurione Domini testimonium: Nec in Israel tantam fidem inveni (Matth.
8. 10). Et ut ad superiora redeamus, Joseph, qui et in egestate et in
divitiis dedit experimenta virtutum, qui et servus et dominus, docuit animae
libertatem, nonne post Pharaonem regiis ornatus insignibus, sic Deo carus fuit,
ut super omnes Patriarchas, duarum tribuum pater fieret? Daniel et tres pueri
sic praeerant Babyloniae opibus, et sic erant inter principes civitatis, ut
habitu Nabuchodonosor, Deo mente servirent. Mardochaeus et Esther inter
purpuram, sericum, et gemmas, superbiam humilitate vicerunt, tantique fuere
meriti, ut captivi victobus imperarent.
3. Haec illud tendit oratio, ut ostendam juvenem meum conjunctionem
regalis sanguinis, et affluentiam divitiarum, atque insignia potestatis,
materiam habuisse virtutum, dicente Ecclesiaste: Sicut protegit sapientia,
sic protegit et pecunia (Eccl. 7. 13). Nec statim illud huic
testimonio putemus adversum: Amen dico vobis, difficile dives intrabit in
regnum coelorum (Matth. 19. 23. 24). Et rursum: Dico vobis,
facilius est camelum per foramen acus transire, quam divitem intrare in regnum
coelorum (Marc. 10. 24. 25). Alioquin Zachaeus publicanus, quem
ditissimum commemorat Scriptura, contra hanc sententiam salvatus videbitur. Sed
quomodo quod apud homines impossibile est, apud Deum possibile fiat, Apostoli
consilium docet scribentis ad Timotheum. Divitibus hujus saeculi praecipe,
non superbe sapere, nec sperare in incerto divitiarum suarum, sed in Deo vivo,
qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum (1. Tim. 6. 17).
Benefaciant, divites sint in operibus bonis, facile tribuant; communicent,
thesaurizent sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam.
Didicimus quomodo camelus introire possit per foramen acus: quomodo animal
tortuosum, deposito pondere sarcinarum, assumat sibi pennas columbae (Ps.
54), et requiescat in ramis arboris, quae de sinapis semente succrevit (Matth.
13). Legimus in Isaia, camelos. Madian et Epha et Saba, aurum et thus ad
urbem Domini deportantes (Isai. 60). In typo horum camelorum, Ismaelitae
negotiatores stacten et thymiama, et resinam, quae nascitur in Galaad (Jer.
8), et cutem vulneribus obducit, Aegyptiis deferunt: tantaeque felicitatis
sunt, ut emant et vendant Joseph (Gen. 37), et mercimonium eorum salus
mundi sit. Docet et Aesopi fabula, plenum muris ventrem per angustum foramen
egredi non valere.
4. Ergo Nebridius meus quotidie illud revolvens: "Qui volunt
divites fieri, incidunt in tentationem et laqueum diaboli, et desideria
multa" (1. Tim. 6. 9). Quidquid et Imperatoris largitio, et honoris
insulae dederant, in usus pauperum conferebat. Noverat enim a Domino esse
praeceptum: "Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quae habes, et da
pauperibus, et veni, sequere me" (Matth. 19. 21). Et quia hanc
sententiam implere non poterat, habens uxorem et parvulos liberos, et multam
familiam, faciebat sibi amicos de iniquo mamona, qui se reciperent in aeterna
tabernacula (Luc. 16). Nec semel abjiciebat sarcinam, quod fecerunt
Apostoli, patrem, rete, et naviculam relinquentes (Id. 5): sed ex
aequalitate, aliorum inopiae suam abundantiam communicabat, ut postea illorum
divitiae, hujus indigentiam sustentarent (2. Cor. 8). Scit ipsa, cui
libellus hic scribitur, me non nota, sed audita narrare: nec ex aliquo in me
beneficio, scriptorum more Graecorum, gratiam lingua reddere. Procul a
Christianis ista suspicio. "Habentes victum et vestitum, his contenti
sumus" (1. Tim. 6. 8). Ubi vile olusculum, et cibarius panis, et
cibus potusque moderatus: ibi divitiae supervacuae, ibi nulla adulatio, quae
vel praecipue fructum respicit. Ex quo colligitur, fidele esse testimonium,
quod causas non habet mentiendi.
5. Ac ne quis putet me solas in Nebridio praedicare eleemosynas,
quanquam et has exercuisse sit magnum, de quibus dicitur: "Sicut aqua
extinguit ignem, ita eleemosyna extinguit peccatum" (Eccli. 3. 33),
ad caeteras virtutes ejus veniam, quas singulas in paucis hominibus
deprehendimus. Quis fornacem regis Babylonii sine adustione ingressus est? (Dan.
3.) Cujus adolescentis Aegyptia domina pallium non tenuit? (Gen. 39.)
Quae uxor Eunuchi nullos creat liberos voluptate transacta? Quem hominum
disputatio illa non terreat: "Video aliam legem in membris meis,
repugnantem legi mentis meae, et captivum me ducentem in lege peccati, quae est
in membris meis?" (Rom. 7. 23.) Mirum dictu est, nutritus in
palatio, contubernalis et condiscipulus Augustorum [Arcadii et Honorii], quorum
mensae ministrat orbis, et terrae ac maria serviunt, inter rerum omnium
abundantiam, in primo aetatis flore tantae verecundiae fuit, ut virginalem
pudorem vinceret, et ne levem quidem obsceni rumoris in se fabulam daret.
Deinde purpuratorum propinquus, socius, consobrinus, iisdem cum ambobus studiis
eruditus (quae res etiam externorum mentes sibi conciliat) non est inflatus
superbia, nec caeteros homines adducta fronte contempsit: sed cunctis amabilis,
ipsos principes amabat ut fratres, venerabatur ut dominos; et in illorum
salute, suam salutem positam fatebatur. Ministros autem eorum, et universum
ordinem palatii, quo regalis frequentatur ambitio, sic sibi caritate sociarat,
ut qui merito inferiores erant, officiis se pares arbitrarentur. Difficile
factu est, gloriam virtute superare: et ab his diligi, quos praecedas. Quae
vidua non hujus auxilio sustentata est? quis pupillus non in eo reperit patrem?
Totius Orientis Episcopi ad hunc miserorum preces, et laborantium desideria
conferebant. Quidquid ab Imperatore poscebat, eleemosyna in pauperes, pretium
captivorum, misericordia in afflictos erat. Unde et ipsi Principes libenter
praestabant, quod sciebant, non uni, sed pluribus indulgeri.
6. Quid ultra differimus? Omnis caro foenum, et omnis gloria ejus
quasi flos foeni (Isai. 40. 6). Reversa est terra in terram suam:
dormivit in Domino, et appositus est ad patres suos, plenus dierum ac luminis,
et nutritus in senectute bona. Cani enim hominis sunt sapientia ejus (Sap.
4). In brevi aetate tempora multa complevit. Tenemus pro eo dulcissimos
liberos. Uxor heres pudicitiae pretium est. Nebridius pusio, patrem
quaerentibus exhibet. Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat (Aeneid.
lib. 3). Scintilla vigoris paterni lucet in filio: et similitudo morum per
speculum carnis erumpens. Ingentes animos angusto in pectore versat (Georg.
4). Jungitur ei germana, rosarum et liliorum calathus, eboris ostrique
commercium. Sic refert ore patrem, ut ad venustatem propensior sit. Sic matrem
mixta pingit similitudine, ut in uno corpore utrumque agnoscas. Ita suavis est,
et mellitula, ut honor sit omnium propinquorum. Hanc tenere non dedignatur
Augustus: hanc fovere in sinu Regina laetatur. Certatim ad se omnes rapiunt.
Pendet ex collo, haeret in brachiis singulorum. Garrula atque balbutiens,
linguae offensione fit dulcior.
7. Habes igitur, Salvina, quos nutrias, in quibus virum absentem tenere
te credas. Ecce hereditas Domini, filii merces, fructus ventris (Ps.
126. 3). Pro uno homine duos filios recepisti, auctus est numerus
caritatis. Quidquid debebas marito, redde filiis. Amore praesentium absentis
desiderium tempera. Non est parvi apud Deum meriti, bene filios educare. Audi
Apostolum commonentem: "Vidua eligatur non minus annorum sexaginta, quae
fuerit unius viri uxor, in bonis operibus habens testimonium, si lilios
educavit, si hospitalis fuit, si sanctorum pedes lavit, si afflictis abundanter
praebuit, si omne opus bonum subsecuta est (1. Tim. 5. 9. et 10).
Didicisti catalogum virtutum tuarum, quid debeas nomini tuo, quibus meritis
secundum pudicitiae gradum possideas. Nec te moveat, quod sexagenaria eligatur
vidua, et putes adolescentulas ab Apostolo reprobari. Et te crede eligi ab eo,
qui discipulo dixerat: Nemo adolescentiam tuam contemnat (Ibid. 4.
12); non continentiam, sed aetatem. Alioquin omnes quae ante sexaginta
annos viduatae sunt, hac lege accipient maritos. Sed quia rudem Christi
instituebat Ecclesiam, et omni ordini providebat, praecipueque pauperibus,
quorum ci cura cum Barnaba fuerat demandata; illas vult Ecclesiae opibus
sustentari, quae propriis manibus non queunt laborare, quae vere viduae sunt,
quas et aetas probat, et vita. Heli Sacerdos offendit Deum ob vitia liberorum.
Ergo e contrario placatur Deus virtutibus eorum, "si permanserint in fide
et caritate, et sanctitate cum pudicitia" (1. Tim. 2. 15). "O
Timothee, te ipsum castum custodi" (Tim. 5. 22). Absit ut sinistrum
quippiam mihi de te suspicari liceat; SED EX abundantia lubricam aetatem
monuisse, pietatis est. Quae dicturus sum, non tibi, sed puellaribus annis
dicta intellige. "Vidua quae in deliciis est, vivens mortua est" (2
Tim. 5. 6). Hoc vas electionis loquitur; et de illo profertur thesauro, qui
confidenter aiebat, "An experimentum quaeritis ejus, qui in me loquitur
Christus?" (2. Cor. 13. 3.) Hoc ille pronuntiat, qui libere sub
persona sua fragilitatem humani corporis fatebatur. "Non enim quod volo
bonum, hoc operor, sed quod nolo malum" (Rom. 7. 19). Et propterea
subjicio [al. castigo] et redigo in servitutem corpus meum, ne aliis
praedicans, ipse reprobus inveniar" (1. Cor. 9). Si ille timet,
quis nostrum potest esse securus? Si David amicus Domini, et Salomon amabilis
ejus, victi sunt quasi homines, ut et ruinae nobis ad cautionem, et
poenitudinis ad salutem exempla praeberent, quis in lubrica via lapsum non
metuat? Procul sint a conviviis tuis Phasides aves, crassi turtures, Attagen
Ionicus, et omnes aves, quibus amplissima patrimonia avolant. Nec ideo te
carnibus vesci non putes, si suum, leporum atque cervorum, et quadrupedum
animantium esculentias reprobes. Non enim haec pedum numero, sed suavitate
gustus judicantur. Scimus ab Apostolo dictum: "Omnis creatura Dei bona est,
et nihil rejiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur" (1. Tim.
3. 4). Sed idem loquitur: "Bonum est vinum non bibere, et carnem non
manducare" (Rom. 14. 21.). Et in alio loco: "Nolite inebriari
vino, in quo est luxuria" (Ephes. 5. 18). Omnis creatura Dei bona
est. Audiant haec mulieres, quae sollicitae sunt, quomodo placeant viris.
Comedant carnes, quae carni serviunt, quarum fervor despumat in coitum, quae
maritis alligatae, generationi ac liberis dant operam. Quarum uteri portant
foetus, earum et intestina carnibus impleantur. Tu vero quae in tumulo mariti
sepelisti omnes pariter voluptates; quae litam purpurisso et cerussa faciem,
super feretrum ejus lacrymis diluisti; quae pullam tunicam, nigrosque
calceolos, candidae vestis et aurati socci depositione sumpsisti, nihil habes
necesse aliud, nisi perseverare in jejunio. Pallor et sordes gemmae tuae sint:
plumarum mollicies juvenilia membra non foveat. Balnearum calor novum
adolescentulae sanguinem non incendat. Audi quidex persona viduae [Didonis]
continentis ethnicus Poeta decantet:
Ille
meos, primus qui me sibi junxit, amores
Abstulit:
ille habeat secum, servetque sepulcro.
(Aeneid.
lib. 4.)
Si tanti vilissimum vitrum, quanti pretiosissimum margaritum? Si communi
lege naturae damnat omnes Gentilis vidua voluptates, quid exspectandum est a
vidua Christiana, QUAE PUDICITIAM suam non solum ei debet, qui defunctus est,
sed et ei, cum quo regnatura est?
8. Quaeso te, ne generalia monita, et conveniens puellari sermo
personae suspicionem tibi injuriae moveant, et arbitreris me objurgantis animo
scribere, non timentis: cujus votum est, te nescire quae metuo. Tenera res in
feminis fama pudicitiae est: et quasi flos pulcherrimus cito ad levem marcescit
auram, levique flatu corrumpitur, maxime ubi et aetas consentit ad vitium, et
maritalis deest auctoritas, cujus umbra tutamen uxoris est. Quid facit vidua
inter familiae multitudinem? inter ministrorum greges? quos nolo contemnat ut
famulos, sed ut viros erubescat. Certe si ambitiosa domus haec officia
flagitat, praeficiat his senem honestis moribus, cujus honor dominae dignitas
sit. Scio multas, clausis ad publicum foribus, non caruisse infamia servulorum,
quos suspectos faciebat, aut cultus immoderatus, aut crassi corporis nitor, aut
aetas apta libidini, aut ex conscientia amoris occulti, securus animi tumor;
qui etiam bene dissimulatus, frequenter erumpit in publicum, et conservos quasi
servos despicit. Hoc ex abundantia dictum sit, ut omni diligentia custodias cor
tuum, et caveas quicquid de te fingi potest.
9. Non ambulet juxta te calamistratus Procurator, non histrio fractus
in feminam, non cantoris diabolici venenata dulcedo, non juvenis volsus et nitidus.
Nihil artium scenicarum, nihil tibi in obsequiis molle jungatur. Habeto tecum
viduarum et virginum choros, habeto tui sexus solatia. Ex ancillarum quoque
moribus dominae judicantur. Certe cum tecum sancta sit mater, et lateri tuo
amita haereat virgo perpetua, non debes periculose externorum consortia
quaerere, de tuorum societate secura. Semper in manibus tuis sit divina lectio,
et tam crebrae orationes, ut omnes cogitationum sagittae, quibus adolescentia
percuti solet, hujusmodi clypeo repellantur. Difficile est, quin potius
impossibile, perturbationum initiis carere quempiam, quas significantius Graeci
προπαθείας
vocant: nos, ut verbum vertamus e verbo, antepassiones possumus dicere,
eo quod incentiva vitiorum, omnium titillent animos, et quasi in meditullio
nostrum judicium sit, vel abjicere cogitata, vel recipere. Unde et naturae
Dominus in Evangelio loquebatur: "De corde exeunt cogitationes malae,
homicidia, adulteria, fornicationes, furta, falsa testimonia, blasphemiae"
(Matth. 15. 19). Ex quo perspicuum est, juxta alterius libri
testimonium, proclivius esse cor hominis a pueritia ad malum (Genes. 8):
et inter opera carnis et spiritus, quae Apostolus enumerat (Galat. 5),
mediam animam fluctuare, nunc haec, nunc illa cupientem.
Nam
vitiis nemo sine nascitur: optimus ille est,
Qui
minimis urgetur
(Horat.
lib. 1. Sat. 3).
velut si Egregio inspersos reprehendas corpore naevos
(Ibid. Sat. 6). Hoc est quod aliis verbis Propheta significat: Turbatus
sum, et non sum locutus (Ps. 76. 5). Et in eodem volumine: Irascimini,
et nolite peccare (Ps. 4. 5). Et illud Architae Tarentini ad
villicum negligentem: Jam te verberibus enecassem, nisi iratus essem. Ira
enim viri justitiam Dei non operatur (Jacob. 20. 1). Quod de una
perturbatione dictum est, referamus ad caeteras. SICUT IRASCI hominis est, et
iram non perficere, Christiani: sic omnis caro concupiscit quidem ea, quae
carnis sunt; et quibusdam illecebris ad mortiferas animam voluptates trahit:
sed nostrum est, voluptatis ardorem majore Christi amore restringere, et
lasciviens [al. lascivia] jumentum frenis inediae subjugare: ut non
libidinem, sed cibos quaerat ac desideret, ET SESSOREM Spiritum Sanctum,
moderato atque composito portet incessu.
10. Quorsum ista; Ut hominem esse te noveris, et passionibus humanis,
nisi caveris, subjacere. De eodem cuncti facti sumus luto, iisdem compacti
exordiis. In serico et in pannis eadem libido dominatur. Nec regum purpuras
timet, nec mendicantium spernit squalorem. Multoque melius est, stomachum te
dolere, quam mentem: imperare corpori, quam servire: gressu vacillare, quam
pudicitia. Nec statim nobis poenitentiae subsidia blandiantur, quae sunt
infelicium remedia. Cavendum est vulnus, quod dolore curatur. Aliud est, integra
nave et salvis mercibus, portum salutis intrare: aliud, nudum haerere tabulae,
et crebris fluctuum recursibus ad asperrima saxa collidi. Nesciat vidua
digamiae indulgentiam, nec noverit illud Apostoli: Melius est nubere, quam
uri (1. Cor. 7. 9). Tolle quod pejus est uri, et per se bonum
non erit nubere. Procul sint Haereticorum calumniae. Scimus honorabiles
nuptias, et cubile immaculatum (Hebr. 13. 4). Etiam de Paradiso
expulsus Adam, unam uxorem habuit. Primus Lamech maledictus et sanguinarius, et
de Cain stirpe descendens, unam costam divisit in duas, et plantarium digamiae
protinus diluvii poena subvertit. Unde illud Apostoli, quod fornicationis metu
indulgere compellitur, scribens ad Timotheum: "Volo adolescentulas nubere,
filios procreare, matris familias esse, nullam occasionem dare adversario
maledicti causa" (1. Tim. 5. 14). Et cur indulserit, statim
subjecit: "Jam quaedam declinaverunt post Satanam." Ex quo
intelligimus, illum non stantibus coronam, sed jacentibus manum porrigere. Vide
qualia sint secunda matrimonia, quae lupanaribus praeferuntur, "quia
declinaverunt quaedam post Satanam." Ideo adolescentula vidua, quae se non
potest continere, vel non vult, maritum potius accipiat, quam diabolum.
11. Pulchra nimirum et appetenda res, quae Satanae comparatione
suscipitur. Fornicata est quondam et Jerusalem, et divaricavit pedes suos omni
tanseunti (Ezech. 16. 2). In Aegypto primum devirginata est, et ibi
fractae sunt mammae ejus. Cumque ad deserta venisset, et morarum Moysi ductoris
impatiens, quasi oestro libidinis furibunda dixisset: "Isti sunt dii tui
Israel, qui te eduxerunt de terra Aegypti" (Exod. 32. 4), accepit
praecepta non bona, et justificationes pessimas, in quibus non viveret, sed
puniretur: Quid ergo mirum, si et lascivientibus viduis, de quibus in alio loco
Apostolus dixerat: "Cum luxuriatae fuerint in Christo, nubere volunt
habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt" (1. Tim. 5.
11), concessit digamiae praecepta non bona, et justificationes pessimas;
ita secundum indulgens maritum, ut et tertium, et si liberet, etiam vicesimum;
ut scirent sibi non tam viros datos, quam adulteros amputatos? Haec, filia in
Christo carissima, inculco, et crebrius repeto, ut posteriorum oblita, in
priora te extendas: habens tui ordinis quas sequaris, Judith de Hebraea
historia, et Annam filiam Phanuelis de Evangelii claritate [al. caritate],
quae diebus et noctibus versabantur in Templo, et orationibus atque jejuniis
thesaurum pudicitiae conservabant. Unde et altera in typo Ecclesiae, diabolum capite
truncavit; altera Salvatorem mundi prima suscepit, sacramentorum conscia
futurorum. Illud in calce sermonis quaeso, ut brevitatem libelli, non de inopia
eloquii, vel de materiae sterilitate, sed de pudoris magnitudine aestimes
accidisse; dum vereor ignotis me diu ingerere auribus, et occultum legentium
judicium pertimesco.
Epistola LXXX
(in antiquis editionibus 63; in Benedictinam. caret)
Sive praefatio Ruffini in libros Περι
Αρχων Origenis
Ruffinus ut Origenem veluti ab adscriptis erroribus expurgatum, cunctis
legendum obtrudat, Hieronymum suae sententiae socium laudat, et Origenianarum
opinionum fautorem mentitur: quae res maximum inter utrumque dissidium peperit.
1. "Scio quam plurimos fratrum scientiae scripturarum desiderio
provocatos, poposcisse ab aliquantis eruditis viris, et Graecarum litterarum
peritis, ut Origenem Romanum facerent, et Latinis auribus condonarent. Inter
quos etiam frater et collega noster ab Episcopo Damaso deprecatus, cum Homilias
duas de Cantico Canticorum in Latinum transtulisset ex Graeco, ita in illo
opere ornate magnificeque praefatus est, ut cuivis legendi Origenem, et
avidissime perquirendi desiderium commoveret, dicens illius animae convenire
quod dictum est:" Introduxit me rex in cubiculum suum (Cant. 1. 3);
"asserens quod cum in caeteris libris omnes vincat, in Canticis Canticorum
etiam ipse se vicerit. Pollicetur sane in ipsa Praefatione, se et ipsos in
Cantica Canticorum libros, et alios quam plurimos Origenis, Romanis auribus
largiturum. Sed ille, ut video, in stylo propio placens, rem majoris gloriae
sequitur, ut pater verbi sit potius, quam interpres. Nos ergo rem ab illo
quidem coeptam sequimur et probatam: sed non aequis eloquentiae viribus, tanti
viri ornare possumus dicta. Unde vereor ne vitio meo id accidat, ut is vir,
quem ille, alterum post Apostolos Ecclesiae doctorem scientiae ac sapientiae
merito comprobavit [al. comprobat] inopia sermonis nostri longe esse
inferior videatur.
2. "Quod ego saepe [al. Saepius] considerans reticebam, nec
deprecantibus me frequenter in hoc opus fratribus annuebam. Sed tua vis,
fidelissime frater Macari, tanta est, cui obsistere ne imperitia quidem potest;
propter quod ne te ultra tam gravem paterer exactorem, etiam contra [al. citra]
propositum meum cessi: ea tamen lege atque ordine, ut quantum fieri potest,
interpretando sequar regulam praecessorum. Et ejus praecipue viri (Hieronymi),
cujus superius fecimus mentionem; qui cum ultra septuaginta libellos Origenis,
quos Homiliticos appellavit, aliquantos etiam de Tomis in Apostolum scriptis
transtulisset in Latinum, in quibus cum aliquanta offendicula inveniantur in
Graeco, ita elimavit omnia, interpretando, atque purgavit, ut nihil in illis
quod a fide nostra discrepet, Latinus lector inveniat. Hunc ergo etiam nos,
licet non eloquentiae viribus, disciplinae tamen regulis in quantum possumus
sequimur, observantes scilicet, ne [al. ut] ea quae in libris Origenis a
seipso discrepantia inveniuntur atque contraria, proferamus. Cujus diversitatis
causam plenius tibi in Apologetico, quem Pamphilianus pro libris ipsius
Origenis scripsit, edidimus, brevissimo libello superaddito, in quo
evidentibus, ut arbitror, probamentis corruptos esse in quam plurimis ab
Haereticis et malevolis libros ejus ostendimus: et istos praecipue, quos nunc exigis
ut interpreter, id est, Περὶ
Ἀρχῶν, quod de principiis, vel de
principatibus [al. potestatibus], dici potest, qui sunt revera alias
et obscurissimi et difficillimi. De rebus enim ibi talibus disputat, in quibus
Philosophi omni sua aetate consumpta, nihil invenire potuerunt. Hic vero noster
quantum potuit id egit, ut creatoris fidem et creatarum rerum rationem [al. creaturarum
naturam], quam illi ad impietatem traxerunt, ad pietatem ipse converteret.
Sicubi ergo nos in libris ejus aliquid contra [al. circa] id invenimus,
quod ab eo caeteris locis fideliter de Trinitate [al. de pietate de,
etc.] fuerat definitum, veluti adulteratum hoc et alienum, aut praetermisimus,
aut secundum eam regulam protulimus, quam ab ipso frequenter invenimus
affirmatam. Si qua sane, velut peritis jam et scientibus loquens, dum breviter
transire vult, obscurius protulit: nos ut manifestior fieret locus, ea quae de
ipsa re in aliis ejus libris apertius legeramus, adjecimus, explanationi
studentes; nihil tamen nostrum diximus: sed licet in aliis locis, dicta sua
tamen ipsi reddidimus [al. sibi reddimus]. Hoc autem idcirco in
Praefatione commonui; ne forte calumniatores inde se criminandi putarent
invenisse materiam. Sed viderint ipsi, quid perversi et contentiosi homines
agant.
3. "Nobis interim tantus labor, si tamen orantibus vobis Deus
annuerit [al. juverit aut adjuverit], idcirco susceptus est, non ut
calumniosorum ora [al. calumniosis os] (quod fieri non potest, licet
forte etiam hoc Deus faciet) clauderemus; sed ut proficere ad scientiam rerum
volentibus, materiam praeberemus. Illud sane omnem, qui hos libros vel
descripturus est, vel lecturus, in conspectu Dei Patris et Filii et Spiritus
Sancti contestor atque convenio, per futuri regni fidem, per resurrectionis ex
mortuis sacramentum, per illum qui praeparatus est diabolo et angelis suis
aeternum ignem, sic non illum locum aeterna haereditate possideat, ubi est
fletus et stridor dentium (Matth. 8. 12); et ubi ignis eorum non
extinguetur, et vermis eorum non morietur (Marc. 9. 43), ne quis
addat aliquid huic scripturae, ne auferat, ne inferat, ne immutet; sed conferat
cum exemplaribus, unde scripserit, et emendet ad litteram, et distinguat, et
inemendatum vel non distinctum codicem non habeat; ne sensuum difficultas, si
distinctus codex non sit, majores obscuritates legentibus generet."
Epistola LXXXI
(alias 66; scripta hoc an. 399)
Ad Ruffinum
Cum obliquis Ruffini laudibus in suspicionem traheretur haeresis
Origenianae, incitantibus etiam amicis, respondet superiori epistolae, qua eum
monet, ne se posthac simili modo laudet.
1. Diu te Romae moratum sermo proprius indicavit. Nec dubito
spiritalium parentum ad patriam revocatum desiderio, quem matris luctus ire
prohibebat, ne magis coram doleres, quod absens vix ferre poteras. Quod
quereris, stomacho suo unumquemque servire, et nostro non acquiescere judicio,
conscientiae nostrae testis est Dominus, post reconciliatas amicitias nullum
intercessisse rancorem, quo quempiam laederemus: quin potius cum omni cautione
providimus, ne saltem casus in malevolentiam verteretur. Sed quid possumus
facere, si unusquisque juste putat se facere quod facit? et videtur sibi
remordere potius quam mordere? Vera amicitia quod sentit dissimulare non debet.
Praefatiuncula librorum Περὶ
Ἀρχῶν ad me missa est, quam ex stylo
intellexi tuam esse, in qua oblique, imo aperte ego petor: qua mente sit
scripta, tu videris: qua intelligatur, et stultis patet. Poteram et ego, qui
saepissime figuratas controversias declamavi, aliquid de vetere artificio
repetere, et tuo te more laudare. Sed absit a me, ut quod reprehendo in te,
imiter: quin potius ita sententiam temperavi, ut et objectum crimen effugerem,
et amicum quantum in me est, nec laesus laederem. Sed obsecro te, ut si
deinceps aliquem sequi volueris, tuo tantum judicio sis contentus. Aut enim
bona sunt quae appetimus, aut mala. Si bona, non indigent alterius auxilio; si
mala, peccantium multitudo non parit errori patrocinium. Haec apud te amice
potius expostulare volui, quam lacessitus publice desaevire; ut animadvertas,
me reconciliatas amicitias pure colere, et non juxta Plautinam sententiam,
altera manu lapidem tenere, panem offerre altera.
2. Frater meus Paulinianus necdum de patria reversus est, et puto quod
eum Aquileiae apud sanctum Papam Chromatium videris. Sanctum quoque Presbyterum
Ruffinum ob quamdam causam per Romam Mediolanum misimus; et oravimus, ut nostro
animo et obsequio vos videret. Caeterisque amicis eadem significavimus, ne
mordentes invicem, consumamini ab invicem. Jam tuae moderationis est, et
tuorum, nullam occasionem impatientibus dare, ne non omnes similes mei
invenias, qui possint figuratis laudibus delectari.
Epistola LXXXII
(alias 62; scripta sub finem. an. 399)
Ad Theophilum adversus Joannem Jerosolymitanum
Missis a Theophilo Alexandrino Episcopo litteris ad se et Monachos, qui
secum degebant, ut pacem inter eos et Joannem Episcopum Jerosolymitanum
reconciliaret, respondet, nihil potius habere se, quam ut dissidium componatur,
et pax Christi inter utrosque resurciatur. Suas deinde interpretationes Latinas
Origenis, ac fratris Pauliniani ordinationem defendit adversus querimonias
ejusdem Joannis.
1. Epistola tua hereditatis Dominicae te indicans possessorem, qui
pergens ad Patrem; Apostolis loquebatur: "Pacem meam do vobis, pacem meam
relinquo vobis" (Joan. 14. 20), illius quoque felicitatis compotem
te esse testata est, in qua "beati pacifici" nuncupantur (Matth.
5). Blandiris ut pater, erudis ut magister, instituis ut Pontifex. Venisti
ad nos non in austeritate virgae, sed in spiritu benignitatis et lenitatis et
mansuetudinis: ut humilitatem Christi primo statim sermone resonares, qui
mortalium genus non fulminans et tonans, sed in praesepi vagiens, et tacens
salvavit in cruce. Legeras enim in typo illius ante praedictum: "Memento,
Domine, David, et omnis mansuetudinis ejus" (Ps. 31. 1); et in ipso
postea praesentatum: "Discite a me, quia mitis sum, et humilis corde"
(Matth. 11. 19). Unde et multa de sacris voluminibus super pacis laude
perstringens, ac per varios Scripturarum campos more apum volans, quidquid
dulce et aptum concordiae fuit, artifici eloquio messuisti. Currentes igitur ad
pacem incitati sumus: exposita ad navigandum vela, crebrior exhortationis tuae
aura complevit; ut non tam retrectantibus et fastidiosis, quam avidis [al. quam
ut avidis] et plenis faucibus, dulcia pacis fluenta biberemus.
2. Verum quid facimus, in quorum potestate voluntas tantum pacis est,
non effectus? Et quanquam voluntas quoque apud Deum propositi sui mercedem
habeat, tamen imperfectum opus etiam volentes moerore contristat. Quod sciens
et Apostolus, perfectissimam videlicet pacem in utriusque partis voluntate
consistere: Quantum, inquit, ex vobis est, cum omnibus hominibus
pacem habentes (Rom. 12. 18). Et propheta. Pax, pax. Et ubi est
pax? (Jer. 4. 10. juxt. LXX). Nihil enim grande est, pacem voce
praetendere, et opere destruere. Aliud niti, aliud demonstrare: verbis sonare
concordiam: re exigere servitutem. Volumus et nos pacem; et non solum volumus:
sed et rogamus. Sed pacem Christi, pacem veram, pacem sine inimicitiis, pacem
in qua non sit bellum involutum; pacem quae non ut adversarios subjiciat, sed
ut amicos jungat. Quid dominationem pacem vocamus; et non reddimus unicuique
rei vocabulum suum? Ubi odium est. appellentur inimicitiae: ubi caritas, ibi
tantummodo pax vocetur. Nos nec Ecclesiam scindimus, neque a patrum communione
dividimur: sed ab ipsis, ut ita dicam, incunabulis catholico sumus lacte
nutriti. Nemo namque magis Ecclesiasticus est, quam qui nunquam haereticus
fuit. Sed ignoramus absque caritate pacem, sine pace communionem. Legimus
quoque in Evangelio: Si offers munus tuum ad altare, et ibi recordatus
fueris, quia frater tuus habet aliquid adversum te, dimitte ibi munus tuum
coram altari, et vade prius reconciliari fratri tuo; et tunc veniens, offer
munus tuum (Matth. 5. 13. 24). Si munera nostra absque pace offerre
non possumus: quanto magis et Christi corpus accipere? Qua conscientia ad
Eucharistiam Christi accedam, et respondebo Amen, dum de caritate dubitem
porrigentis?
3. Quaeso te, ut patienter me audias, nec veritatem adulationem putes.
Quisquamne tibi invitus communicat? quisquamne extenta manu vertit faciem; et
inter sacras epulas Judae osculum porrigit? Ad adventum, ut reor, tuum non
pavet Monachorum turba; sed gaudet: cum certatim tibi procedunt obviam, et de
eremi latibulis exeuntes, sua te cupiunt humilitate superare. Quis eos
compellit exire? Nonne amor tui? Quis per eremum separatos in unum cogit? Nonne
tua dilectio? Amare enim parens debet. AMARI parens et Episcopus debet, non
timeri. Antiqua sententia est: quem metuit quis, odit: quem odit, periisse
cupit (Apud Cicer. lib. 2. Officior.). Unde et in nostris
literis, cum initia parvulorum in timore consistant, perfecta dilectio foras
mittit timorem (1. Joan. 4. 18). Non quaeris Monachos tibi esse
subjectos: ideo magis subjectos habes. Tu offers osculum, illi colla
submittunt. Exhibes militem, et ducem impetras, quasi unus in pluribus es, ut
sis unus ex pluribus. Cito indignatur libertas, si opprimitur. Nemo plus impetrat
a libero, quam qui servire non cogit. Novimus Canones Ecclesiasticos. Non
ignoramus ordines singulorum: et lectione et quotidianis exemplis, usque ad
hanc aetatem multa didicimus, multa experti sumus. Qui scorpionibus caedit; et
lumbis patris habere se putat digitos grossiores, cito regnum mansueti David
dissipat (3. Reg 12). Certe Romanus populus, ne in rege quidem superbiam
tulit. Dux ille Israelitici exercitus, qui decem plagis affixerat Aegyptum, et
ad cujus imperium coelum et terra et maria serviebant, inter cunctos homines,
quos tunc terra generavit, mansuetissimus praedicatur. Et ideo per quadraginta
annos obtinuit principatum, quia potestatis superbiam lenitate et mansuetudine
temperabat. Lapidabatur a populo, et pro lapidantibus rogabat; quin potius
deleri ipse vult de libro Dei, ne commissus sibi grex pereat. Cupiebat enim
illum imitari Pastorem, quem sciebat etiam errantes oves suis humeris
portaturum. Pastor, inquit, bonus ponit animam suam pro ovibus suis
(Joan. 10. 11). Boni quippe pastoris discipulus optat anathema esse pro
fratribus suis (Rom. 9. 4), atque cognatis, qui sunt Israelitae secundum
carnem. Et si ille perire cupit, ne perditi pereant: quanto magis bonis
parentibus providendum est, ne ad iracundiam provocent filios suos, et nimietate
duritiae, etiam lenissimos, asperos esse compellant?
4. Epistola cogit me brevius loqui, dolor longius. Scribit in suis
illis, ut ille vult pacificis, ut ego sentio, mordacissimis litteris, quod
nunquam a me laesus sit, nec dictus haereticus. Quonam igitur modo me ipse
laedit, aegrotantem morbo pessimo, et rebellem Ecclesiae ventilans? Ab aliis
lacessitus, accurrit adversariis parcere, laedere non laedentem? Antequam
ordinaretur frater meus (Paulinianus), nunquam [al. nullam] dixit
fuisse inter se et sanctum Papam Epiphanium de dogmatibus quaestionem. Et quae
cum ratio compellebat, sicut ipse tandem scribit, inde inter populos disputare,
unde nemo quaerebat? Scit enim prudentia tua periculosas esse hujusmodi
quaestiones, et nihil esse tutius quam tacere: nisi forte necesse est loqui de
grandibus. Certe quod illud tantum ingenium flumenque [al. fulmenque]
eloquentiae fuit, ut in uno Ecclesiae tractatu, cuncta comprehendisse se dicat,
de quibus singulis novimus eruditissimos viros infinita versuum millia conscripsisse?
Sed hoc quid ad me? Noverit ille qui audivit, sciat ipse qui scripsit, meque ab
accusatione sui ipse etiam liberet. Ego nec interfui, nec audivi. Unus e populo
sum, imo ne unus quidem, quia multis clamantibus, tacui. Conferamus arguentis
accusatique personas: et cujus vel meritum, vel vita, vel doctrina
praecesserit, illi magis accommodemus fidem.
5. Videsne, quod clausis, ut dicitur, oculis summa quaeque perstringam:
non tam eloquens quod mente concepi, quam indicans quid reticeam. Intellexi et
probavi dispensationem [al. disputationem] tuam, quod Ecclesiasticae
paci consulens, quasi sireneos cantus obturata aure pertransis. Alioqui quia a
parva aetate sacris litteris eruditus es, nosti quo sensu unumquodque dicatur:
quomodo in ambiguis sententiis [Ms. ambiguas sententias] tuus sermo
libratus, et aliena non damnet, et nostra non deneget. Sed fides pura et aperta
confessio non quaerit strophas et argumenta verborum. Quod simpliciter
creditur, simpliciter confitendum est. Poteram quidem libere proclamare, et
inter gladios quoque ignesque Babylonios dicere: cur aliud respondetur quam
quaeritur? cur non simplex est, nec aperta confessio? Totum timet, totum
temperat, totum relinquit ambiguum, et quasi super aristas graditur. Verum
studio et exspectatione pacis, fervente stomacho, verba non quomodo quaeruntur,
respondet. Laedunt libere alii, quos laedere laesus ipse non audet. Ego interim
sileo: nunc et dispensationem meam vel imperitiam simulabo, vel metum. Quid
mihi accusanti facturus est, qui ut ipse testatur, laudandi detrahit?
6. Tota ejus Epistola, non tam expositione, quam nostri [al. nostris]
plena est contumeliis. Nomen meum absque ullis officiis, quibus non invicem
palpare solemus homines, frequenter assumitur, carpitur, ventilatur, quasi de
libro viventium deletus sim: quasi illius me litterae suggillaverint; aut
istiusmodi nugas unquam quaesierim, qui ab adolescentia in Monasterii clausus
cellulis, magis esse voluerim aliquid, quam videri. Quosdam ex nobis sic cum
honore appellat, ut laceret, quasi et nos non possimus dicere, quae nemo tacet.
E servo Clericum factum criminatur, cum et ipse nonnullos ejuscemodi Clericos
habeat; et Onesimum legerit inter Pauli renatum vincula, Diaconum coepisse esse
de servo (Philem. 1). Sycophantam jactitat, et ne probare cogatur,
audisse se dicit. O si et mihi liberet dicere, quae multi clamitant, et aliorum
maledictis acquiescerem; jam et nos intelligeret scire quae omnes sciunt, et me
quoque audire, quae nullus ignorat. Dicit ei velut praemia pro calumnia restituta.
Quis tam argutum et callens non perhorrescat ingenium? quis tanto possit
eloquentiae fulmini [al. flumini] respondere? Quid est plus, sustinere
calumniam, an facere? Accusare quem postea diligas, an peccanti [al. peccati]
veniam tribuere? Quid minus ferendum, de sycophanta Aedilem fieri, an Consulem?
Scit et ipse quid taceam, quid loquar, quid et ego audierim: quid pro Christi
metu fortasse non credam.
7. Hilarius vertit Origenem. — Origenem me arguit vertisse in
Latinum. Hoc non solus ego feci, sed et Confessor Hilarius fecit: et tamen
uterque nostrum noxia quaeque detruncans, utilia transtulit. Legat ipse, si
novit (arbitror enim eum assidua confabulatione et quotidiano Latinorum
consortio Romanum non ignorare sermonem) aut si certe penitus non imbibit,
interpretentur ei qui solent, et tunc sciet, me in hoc ipso laudandum esse quod
detrahit. Sicut enim interpretationem et idiomata Scripturarum Origeni semper
attribui, ita dogmatum constantissime abstuli veritatem. Numquid ego in turbam
mitto Origenem? numquid caeteros Tractatores? Scio aliter habere Apostolos,
aliter reliquos Tractatores. Illos semper vera dicere, istos in quibusdam ut
homines aberrare. Novum defensionis [al. malitiae] genus, sic Origenis
vitia non negare, ut cum illo caeteros crimineris. Videlicet cum [al quem]
aperte defendere non audeas, multorum simili errore tuearis. Sex mille Origenis
tomos non poterat quisquam legere, quos ille non scripsit: faciliusque credo
testem hujus sermonis, quam auctorem esse mentitum.
8. Fratrem meum (Paulinianum) causam dicit esse discordiae: hominem,
qui quiescit in Monasterii cellula; et Clericatum non honorem interpretatur,
sed onus. Cumque nos usque ad praesentem diem ficta pacis ostensione
lactaverit, Occidentalium Sacerdotum commovit aures, dicens eum adolescentulum
et pene puerum in paroecia sua Bethleem Presbyterum constitutum. Si hoc verum
est, cuncti Palaestini Episcopi non ignorant. Monasterium enim sancti papae
Epiphanii nomine Vetus dictum, in quo frater meus ordinatus est Presbyter, in
Eleutheropolitano territorio, et non in Aeliensi situm est. Porro aetas ejus et
Beatitudini tuae nota est, et cum ad triginta annorum spatia jam pervenerit,
puto eam in hoc non esse reprehendendam, quae juxta mysterium assumpti hominis
in Christo perfecta est. Recordetur legis antiquae, et post viginti quinque
annos a Levitica tribu eligi in Sacerdotium pervidebit (Num. 8). Aut si
in hoc testimonio solo Hebraicam sequitur Veritatem, noverit triginta annorum
fieri Sacerdotem. Ac ne forsitan dicat, Vetera transierunt, et facta sunt
omnia nova (2. Cor. 5. 17), audiat cum Timotheo: Adolescentiam
tuam nemo contemnat (1. Tim. 4. 12). Certe ipse quando Episcopus
ordinatus est, non multum ab ea, in qua nunc frater meus est, distabat aetate.
Vel si hoc in Episcopis licet, in Presbyteris non licet, ne per antiphrasim a
suo nomine discrepare videantur: cur ipse aut ejus, aut minoris aetatis; et
quod his amplius est, ministrum alterius Ecclesiae ordinavit Presbyterum? Quod
si non potest pacem habere cum fratre: nisi cum subdito, et ordinationis suae
Episcopo renuntiante, ostendit se non tam pacem cupere, quam sub pacis
occasione vindictam; nec aliter quietis et pacis otio esse contentum, nisi
integrum habeat quod minatur. Etiam si ipse eum ordinasset, et sic secreti
amator quiescere vellet; ne quidquam exerceret. Quod si Ecclesiam scinderet,
nihil ei deberet praeter honorem cunctis Sacerdotibus debitum.
9. Hucusque apologia ejus, imo categoria, et laciniosus contra nos
sermo protractus est. Cui ego quidem in Epistola breviter praeteriensque
respondi, ut ex his quae dixi, intelligat, quid tacuerim; et noverit nos
homines esse rationale animal, et prudentiam suam posse intelligere: nec ita
obtusi cordis, ut instar brutorum animalium, verborum tantum sonum et non
sententias audiamus. Nunc quaeso te, ut veniam tribuas dolori meo; ET SI
SUPERBUM est respondisse, multo sit superbius accusasse. Quanquam ita
responderim, ut silentium potius meum indicaverim, quam sermonem. Quid procul
pacem quaerunt, et volunt eam nobis ab aliis imperari? Sint pacifici, et illico
pax sequetur. Cur nomine Sanctitudinis tuae contra nos pro terrore abutuntur,
cum Epistola tua pacem et mansuetudinem sonet: illorum verba duritiem
comminentur? Denique quam pacificas et ad concordiam pertinentes per Isidorum Presbyterum
litteras nobis miseris, hinc probamus, quod illas qui pacem falso jactant,
reddere noluerint. Eligant itaque quod volunt: Aut boni sumus, aut mali. Si
boni, dimittant quiescere: si mali, quid malorum expetunt societatem? Quantum
valeat humilitas, experimento didicit. Qui nunc dissuit, quae suo consilio olim
disjuncta sociavit, probat se nunc ad alterius voluntatem, tunc copulata
discerpere.
10. Exilium impetratum Hieronymo ab Joanne. — Nuper nobis
postulavit et impetravit exilium: atque utinam implere potuisset, ut sicut illi
voluntas imputatur pro opere; ita et nos non solum voluntate, sed et effectu
coronam haberemus exilii. Fundendo sanguinem, et patiendo magis, quam faciendo
contumelias, Christi fundata est Ecclesia. PERSECUTIONIBUS crevit, martyriis
coronata est. Aut si isti soli juxta quos degimus, amant rigorem, et non
noverunt persecutionem sustinere, sed facere; sunt et hic Judaei: sunt variorum
dogmatum Haeretici, et maxime impurissimi Manichaei, cur eorum ne verbo quidem
quempiam audent laedere? Nos solos expellere cupiunt? Nos soli qui Ecclesiae
communicamus, Ecclesiam scindere dicimur? Oro te, nonne aequa est ista
postulatio, ut aut illos nobiscum expellant, aut nos cum illis teneant? Nisi
quod in eo magis honorant, quos saltem exilio ab Haereticis separant. Monachus,
proh dolor, Monachis et minatur et impetrat [al. importat] exilium, et
hoc Monachus, Apostolicam Cathedram habere se jactans. Non novit terrori natio
ista succumbere, et impendenti gladio magis cervices, quam manus subjicit. QUIS
ENIM Monachorum exul patriae, non exul est mundi? Quid opus est auctoritate
publica; et Rescripti impendiis, et toto orbe discursibus? Tangat saltem
digitulo, et ultro exibimus. Domini est terra, et plenitudo ejus (Ps.
23. 1). CHRISTUS loco non tenetur inclusus.
11. Praeterea, quod scribit nos per te, et Romanam Ecclesiam
communicare ei, a qua videmur communione separati: non necesse est ire tam
longe, et hic in Palaestina eodem modo ei jungimur. Et ne hoc quod procul sit,
in viculo Bethleem Presbyteris ejus, quantum in nobis est, communione sociamur.
Ex quo perspicuum est, dolorem proprium causam Ecclesiae non putandum: nec
stomachum unius hominis, imo per illum aliorum, generali Ecclesiae vocabulo
nuncupandum. Quapropter quod in principio Epistolae dixi, etiam nunc repeto,
nos velle pacem Christi, optare concordiam: et te rogare, ut illum [al. illos]
moneas, pacem non extorquere, sed velle. Sit praeteritarum nostrarum
contumeliarum dolore contentus. Veterata vulnera, saltem nova obliteret
caritate. Sit talis, qualis ante fuit, quando nos suo arbitrio diligebat. Verba
ei de alieno stomacho non fluant. Faciat quod vult, et non quod velle
compellitur. AUT QUASI PONTIFEX cunctis aequaliter imperet; aut quasi imitator
Apostoli, universorum saluti ex aequo serviat. Si talem se praebuerit, ultro
praebemus manus, extendimus brachia; amicos et parentes habeat; et sentiat in
Christo, sicut omnibus Sanctis, ita et sibi nos esse subjectos. "Caritas
patiens est, caritas benigna est, caritas non aemulatur, non inflatur, omnia
sustinet, omnia credit (1. Cor. 13). Cunctarum virtutum mater est
caritas; et quasi spartum triplex Apostoli sententia roboratur dicentis, fides,
spes, caritas. Credimus, speramus: atque ita per fidem et spem, dilectionis
vinculo copulamur. Idcirco enim et nos patrias nostras dimisimus, ut quieti
absque ullis simultatibus in agris et in solitudine viveremus: ut Pontifices
Christi, (qui tamen rectam fidem praedicant) non dominorum metu, sed patrum
honore veneremur; ut deferamus Episcopis ut Episcopis, et non sub nomine
alterius, aliis quibus nolumus, servire cogamur. Non sumus tam inflati cordis,
ut ignoremus quid debeatur Sacerdotibus Christi. Qui enim eos recipit, non tam
eos recipit, quam illum cujus Episcopi sunt. Sed contenti sint honore suo. Patres
se sciant esse, non dominos, maxime apud eos qui spretis ambitionibus saeculi,
nihil quieti et otio praeferunt. Tribuat autem orationibus tuis Christus Deus
Omnipotens, ut pacis non ficto nomine, sed vero et fideli amore sociemur: ne
mordentes invicem, consumamur ab invicem (Gal. 5).
Epistola LXXXIII
(alias 64; scripta an. 399. vel sequenti)
Pammachius et Oceanus ad Hieronymum
Pammachius et Oceanus exstimulant Hieronymum, ut librum Περὶ Ἀρχῶν in
Latinum sermonem exacte transferat, et a calumniis Ruffini et hominum
suspicionibus se purget, et ostendat ab Origenistarum errore alienum.
PAMMACHIUS ET OCEANUS HIERONYMO presbytero Salutem. Sanctus aliquis ex
fratribus schedulas ad nos cujusdam detulit, quae Origenis volumen, quod Περὶ Ἀρχῶν
inscribitur, in Latinum sermonem conversum tenerent. Et quoniam in his multa
sunt, quae tenuitatem nostri ingenii permovent, quaeque minus catholice dicta
existimamus, suspicamur etiam ad excusationem Auctoris, multa de libris ejus
esse subtracta, quae apertam impietatem ejusdem monstrare potuissent, quaesumus
Praestantiam tuam, ut in hoc specialiter, non tam nobis, quam universis qui
in Urbe habitant, profuturum opus digneris impendere, ut supra dictum librum
Origenis ad fidem, quemadmodum ab ipso Auctore editus est, tuo sermone
manifestes; et quae a defensore ejus interpolata sunt, prodas. Et quae etiam in
his schedulis, quas ad Sanctitatem tuam direximus, vel contra catholicam
regulam vel imperite edita sunt, redarguas atque convincas. Sane subtiliter in
Praefatione operis sui mentionem, tacito nomine tuae Sanctitatis, expressit,
quod a te promissum opus ipse compleverit: illud oblique agens, etiam te simili
ratione sentire. Purga ergo suspiciones hominum, et convince criminantem, ne si
dissimulaveris, consentire videaris.
Epistola LXXXIV
(alias 65; scripta ut videtur an. 400)
Ad Pammachium et Oceanum
Respondens superiori Epistolae, exponit, quo animo legerit, laudaritque Origenem,
quem ab omnibus legi cupiat, si fieri possit absque periculo pietatis: et
aemulorum calumnias refellit, ac suspiciones hominum diluit. Coactusque prodit
errores Origenis, quos frustra conabantur defendere, qui suam haeresim illius
praetextu defendere studebant.
HIERONYMUS PAMMACHIO ET OCEANO Fratribus Salutem.
1. Schedulae quas misistis, honorifica me affecere contumelia, sic
ingenium praedicantes, ut fidei tollerent veritatem. Et quia eadem et
Alexandriae et Romae, et in toto pene orbe boni homines super meo nomine
jactare consueverunt; et tantum me diligunt, ut sine me haeretici esse non
possint, omittam personas: rebus tantum et criminibus respondebo. Neque enim
causae prodest maledicentibus remaledicere, et adversarios talione mordere, cui
praecipitur malum pro malo non reddere, sed vincere in bono malum (Rom. 12;
et 1. Thes. 5): saturari opprobriis, et alteram verberanti praebere
maxillam (Matth. 5).
2. Quare Origenem laudaverit. — Objiciunt mihi, quare Origenem
aliquando laudaverim. Ni fallor duo loca sunt, in quibus eum laudavi:
Praefatiuncula ad Damasum in Homilias Cantici Canticorum, et Prologus in librum
Hebraicorum Nominum. Quid ibi de dogmatibus Ecclesiae dicitur? quid de Patre et
Filio et Spiritu Sancto? quid de carnis resurrectione? quid de animae statu
atque substantia? Simplex interpretatio, atque doctrina, simplici voce laudata
est. Nihil ibi de fide, nihil de dogmatibus comprehensum est. Moralis tantum
tractatur locus, et allegoriae nubilum, serena expositione discutitur. Laudavi interpretem,
non dogmatisten: ingenium, non fidem: Philosophum, non Apostolum. Quod si
volunt super Origene meum scire judicium, legant in Ecclesiasten Commentarios:
replicent in Epistolam ad Ephesios tria volumina, et intelligent, me semper
ejus dogmatibus contraisse. Quae enim stultitia est, sic alicujus laudare
doctrinam, ut sequaris et blasphemiam? Et beatus Cyprianus Tertulliano magistro
utitur, ut ejus scripta probant; cumque eruditi et ardentis viri delectetur
ingenio, Montanum cum eo Maximillamque non sequitur. Fortissimos libros contra
Porphyrium scribit Apollinarius: Ecclesiasticam pulchre Eusebius historiam
texuit; alter eorum dimidiatam Christi introduxit oeconomiam; alter impietatis
Arii apertissimus propugnator est. Vae, inquit Isaias, qui dicunt
bonum malum, et malum bonum, et qui faciunt amarum dulce, et dulce amarum (Isai.
5. 20). Nec bonis adversariorum (si honestum quid habuerint) detrahendum
est, nec amicorum laudanda sunt vitia; ET UNUMQUODQUE non personarum, sed rerum
pondere judicandum est. Mordetur et Lucilius, quod incomposito currat pede; et
tamen sales ejus leposque laudantur.
3. Dum essem juvenis, miro discendi ferebar ardore, nec juxta quorumdam
praesumptionem, ipse me docui. Apollinarium Laodicenum audivi Antiochiae
frequenter, et colui; et cum me in sanctis Scripturis erudiret, nunquam illius
contentiosum super sensu dogma suscepi. Jam canis spargebatur caput, et
magistrum potius quam discipulum decebat. Perrexi tamen Alexandriam, audivi
Didymum: in multis ei gratias ago. Quod nescivi, didici: quod sciebam, illo
docente, non perdidi. Putabant me homines finem fecisse discendi. Veni rursum
Jerosolymam et Bethleem. Quo labore, quo pretio Baraninam nocturnum habui
praeceptorem! Timebat enim Judaeos, et mihi alterum exhibebat Nicodemum (Joan.
3. 1). Horum omnium frequenter in opusculis meis facio mentionem. Certe
Apollinarii et Didymi inter se dogma contrarium est. Rapiat me ergo utraque
turma diversum altrinsecus, quia magistrum utrumque confiteor. Si expedit
odisse homines, et gentem aliquam detestari, miro odio adversor circumcisos.
Usque hodie enim persequuntur Dominum nostrum Jesum Christum in synagogis
Satanae. Objiciat mihi quispiam, cur hominem Judaeum habuerim praeceptorem? Et
audet quidam proferre litteras meas ad Didymum, quasi ad Magistrum? Grande
crimen discipuli, si hominem eruditum et senem magistrum dixerim. Et tamen volo
inspicere ipsam Epistolam, quae tanto tempore in calumniam reservata est. Nihil
praeter honorem et salutationem continet. Inepta sunt haec et frivola. Arguite
potius ubi haeresim defenderim, ubi pravum Origenis dogma laudaverim. In
lectione Isaiae (Cap. 6), in qua duo Seraphim clamantia describuntur,
illo interpretante Filium et Spiritum Sanctum, nonne ego detestandam
expositionem in duo Testamenta mutavi? Habetur liber in manibus, ante viginti
annos editus. Tot opuscula mea, et maxime Commentarii, juxta opportunitatem
locorum gentilem sectam lacerant. Quod autem opponunt, congregasse me libros
illius, super cunctos homines: utinam omnium Tractatorum haberem volumina, ut
tarditatem ingenii, lectionis diligentia compensarem. Congregavi libros ejus,
fateor; et ideo errores non sequor, quia scio universa quae scripsit. Credite
experto, quasi Christianus Christianis loquor: Venenata sunt illius dogmata,
aliena a Scripturis sanctis, vim Scripturis facientia. Legi, inquam, legi
Origenem; et si in legendo crimen est fateor; et nostrum marsupium Alexandrinae
chartae evacuarunt. Si mihi creditis, Origenistes nunquam fui; si non creditis,
nunc esse cessavi. Quod si nec sic adducimini ad fidem, compellitis me ad
defensionem mei, contra amasium vestrum scribere: ut si non creditis neganti,
credatis saltem accusanti. Sed libentius mihi erranti creditur, quam correcto.
Nec mirum, putant enim me suum esse συμμύστην,
et propter animales et luteos nolle palam dogmata confiteri. Ipsorum enim
decretum est, non facile margaritas ante porcos esse mittendas, nec dandum
sanctum canibus (Matth. 7), et cum David dicere: Abscondi in corde
meo eloquia tua, ut non peccem tibi (Ps. 118. 11). Et in alio loco
super justo: Qui loquitur, inquit, veritatem cum proximo suo (Ps.
14. 3. et 23. 4), id est, cum his qui domestici fidei sunt. Ex quo volunt
intelligi, nos qui necdum initiati sumus, debere audire mendacium: ne parvuli
atque lactentes solidioris cibi edulio suffocemur. Quod autem perjuriorum atque
mendacii inter se orgiis foederentur, sextus Stromateon liber (in quo Platonis
sententiae nostrum dogma componit) planissime docet.
4. Quid igitur faciam? Negem me ejusdem dogmatis esse? Non credent.
Jurem? Ridebunt, et dicent: domi nobis ista nascuntur. Faciam quod solum
cavent, ut sacra eorum atque mysteria in publicum proferam, et omnis prudentia
eorum qua nos simplices ludunt, in propatulo sit: et qui neganti voci non
credunt, credant saltem arguenti stylo. Hoc enim vel maxime cavent, ne quando
contra auctorem suum eorum scripta teneantur. Facile dicunt cum juramento, quod
postea alio solvant perjurio. Ad subscriptionem tergiversantur, quaeruntque
suffugia. Alius, Non possum, inquit, damnare, quod nemo damnavit. Alius, Nihil
super hoc a Patribus statutum est: ut dum totius orbis provocatur auctoritas,
subscribendi necessitas differatur. Quidam constantius, Quomodo, inquit,
damnabimus, quos Synodus Nicaena non tetigit? Quae enim damnavit Arium, damnasset
utique et Origenem, si illius dogmata reprobasset. Scilicet uno medicamine
omnes simul morbos debuere curare; et idcirco Spiritus Sancti neganda majestas
est, quia in illa Synodo super substantia ejus silentium fuit. De Ario tunc,
non de Origene quaestio fuit: de Filio, non de Spiritu Sancto. CONFESSI SUNT
quod negabatur: tacuerunt de quo nemo quaerebat. Quanquam latenter Origenem
fontem Arii percusserunt; damnantes enim eos, qui Filium de Patris negant esse
substantia, illum pariter, Ariumque damnaverunt. Alioqui hoc argumento, nec
Valentinus, nec Marcion, nec Cataphryges, nec Manichaeus damnari debent: quia
Synodus Nicaena eos non nominat: quos certe ante Synodum fuisse, non dubium
est. Quod si quando urgeri coeperint, et aut subscribendum eis fuerit, aut
exeundum de Ecclesia, miras strophas videas. Sic verba temperant, sic ordinem
vertunt, et ambigua quaeque concinnant, ut et nostram et adversariorum
confessionem teneant, ut aliter haereticus, aliter catholicus audiat. Quasi non
eodem spiritu et Apollo Delphicus, atque Loxias oracula fuderit Croeso et
Pyrrho diversis temporibus, sed pari illudens stropha? Exempli causa pauca
subjiciam.
5. Credimus, inquiunt, resurrectionem futuram corporum. Hoc si bene
dicatur, pura confessio est. Sed quia corpora sunt coelestia et terrestria, et
aer iste et aura tenuis, juxta naturam suam corpora nominantur, corpus ponunt,
non carnem, ut orthodoxus corpus audiens, carnem putet; haereticus spiritum
recognoscat. Haec est eorum prima decipula: quae si deprehensa fuerit,
instruunt (Ms. struunt] alios dolos, et innocentiam simulant, et
malitiosos nos vocant, et quasi simpliciter credentes, aiunt: Credimus
resurrectionem carnis. Hoc vero cum dixerint, vulgus indoctum putat sibi
sufficere [Ms. posse sufficere], maxime quia idipsum et in Symbolo
creditur. Interroges ultra, circuli strepitus commovetur, fautores clamitant:
Audisti resurrectionem carnis, quid quaeris amplius? et in perversum studiis
commutatis, nos sycophantae, illi simplices appellantur. Quod si obduraveris frontem,
et urgere coeperis, carnem digitis tenens, an ipsam dicant resurrecturam, quae
cernitur, quae tangitur, quae incedit et loquitur; primo rident, deinde
annuunt. Dicentibusque nobis, utrum capillos et dentes, pectus et ventrem,
manus et pedes, caeterosque artus ex integro resurrectio exhibeat: tunc vero
risu se tenere non possunt, cachinnoque ora solventes, tonsores nobis [Ms. bonis]
necessarios, et placentas, et medicos, ac sutores ingerunt. Ultroque
interrogant, utrum credamus et genitalia utriusque sexus resurgere, nostras
genas hirtas, feminarum laeves fore, et habitudinem corporis pro maris ac
feminae distinctione diversam. Quod si dederimus, statim expetunt vulvam et
coitum, et caetera quae in ventre sunt et sub ventre. Singula membra negant, et
corpus quod constat ex membris, dicunt resurgere.
6. Non est hujus temporis contra dogma perversum rhetoricum jactare
sermonem. Non mihi dives Ciceronis lingua sufficiat, non fervens Demosthenis
oratio animi mei possit implere fervorem, si velim Haereticorum fraudulentias
prodere, qui verbo tenus resurrectionem fatentes, animo negant. Solent enim
mulierculae eorum mammas tenere, ventri applaudere, lumbos et semina et putres
attrectare axillas, et dicere: Quid nobis prodest resurrectio, si fragile
corpus resurget? Et futurae Angelorum similes Angelorum habebimus et naturam.
Dedignantur videlicet cum carne et ossibus resurgere, cum quibus resurrexit et
Christus. Sed fac me errasse in adolescentia, et Philosophorum, id est,
Gentilium studiis eruditum, in principio fidei dogmata ignorasse Christiana: et
hoc putasse in Apostolis, quod in Pythagora et Platone et Empedocle legeram:
Cur parvuli in Christo atque lactentis errorem sequimini? cur ab eo impietatem
discitis, qui necdum pietatem noverat? Secunda post naufragium tabula est,
culpam simpliciter confiteri. Imitati estis errantem, imitamini et correctum.
Erravimus juvenes, emendemur senes. Jungamus gemitus, lacrymas copulemus,
ploremus, et convertamur ad Dominum, qui fecit nos (Psal. 94): non
expectemus diaboli poenitentiam. Vana est illa praesumptio, et in gehennae
trahens profundum: hic aut quaeritur vita, aut amittitur. Si Origenem nunquam
secutus sum, frustra infamare me quaeritis [Ms. cupitis]; si discipulus
ejus fui, imitamini poenitentem. Credidistis confitenti: credite et neganti.
7. Si ista, ut ais, inquit, noveras, cur eum laudasti in opusculis
tuis? Et hodie laudarem, nisi vos ejus laudaretis errores: non mihi displiceret
ingenium, nisi quibusdam ejus [al. etiam] placeret impietas. Et
Apostolus praecipit: Omnia legentes, quae bona sunt retinentes (I.
Thess. 5). Lactantius in libris suis, et maxime in epistolis ad
Demetrianum, Spiritus sancti omnino negat substantiam, et errore Judaico dicit
eum vel ad Patrem referri, vel Filium, et sanctificationem utriusque personae
sub ejus nomine demonstrari. Quis mihi interdicere potest, ne legam
Institutionum ejus libros, quibus contra gentes scripsit fortissime, quia
superior sententia detestanda est? Apollinarius contra Porphyrium egregia
scripsit volumina, probo laborem viri, licet fatuum in plerisque dogma
contemnam. Confitemini et vos in quibusdam errare Origenem; et mu ultra non
faciam. Dicite eum male sensisse de Filio, pejus de Spiritu sancto; animarum de
coelo ruinas impie protulisse; resurrectionem carnis verbo tantum confiteri,
caeterum assertione destruere; et post multa saecula, atque unam omnium
restitutionem, id ipsum fore Gabrielem, quod diabolum; Paulum, quod Caipham,
virgines, quod prostibulas. Cum haec rejeceritis, et quasi censoria virgula
separaveritis a fide Ecclesiae, tuto legam caetera; nec venena jam timebo, cum
antidotum praebibero. Non mihi nocebit, si dixero: Origenes, cum in caeteris
libris omnes vicerit, in Cantico canticorum ipse se vicit; nec formidabo
sententiam, qua illum doctorem Ecclesiarum quondam adolescentulus nominavi.
Nisi forte accusare debui, cujus rogatu [al. rogatus] opuscula
transferebam, et dicere in prologo: Hic cujus interpretor libros haereticus
est, cave lector, ne legas: fuge viperam: aut si legere volueris, scito a malis
hominibus et haereticis corrupta esse, quae transtuli; quanquam timere non
debeas; ego enim omnia, quae vitiata fuerant, correxi. Hoc est aliis verbis
dicere: ego, qui interpretor, catholicus sum; hic, quem interpretor, haereticus
est. Denique et vos satis simpliciter, et ingenue, et non malitiose, parvi
scilicet pendentes praecepta rhetorica, et praestigias oratorum, dum libros
ejus περὶ Ἀρχῶν
haereticos confitemini, et in alios crimen transferre vultis, injecistis
legentibus scrupulum, ut totam auctoris vitam discuterent, et ex caeteris
libris ejus conjecturam praesentis facerent quaestionis. Ego callidus, qui
emendavi, silens quod volui, et dissimulans crimina, non feci invidiam
criminoso. Aiunt et medici, grandes morbos non esse curandos, sed dimittendos
naturae, ne medela langorem exasperet. Centum quinquaginta anni prope sunt, ex
quo Origenes mortuus est Tyri. Quis Latinorum ausus est unquam transferre
libros ejus de resurrectione, περὶ
Ἀρχῶν,
στρωματέας et τόμους? quis per infame opus se
ipsum voluit infamari? Nec disertiores sumus Hilario, nec fideliores Victorino,
qui ejus tractatus non ut interpretes, sed ut auctores proprii operis
transtulerunt. Nuper Sanctus Ambrosius sic Hexaemeron illius compilavit, ut
magis Hippolyti sententias Basiliique sequeretur. Ego ipse, cujus aemulatores
esse vos dicitis, et, ad caeteros talpae, caprearum in me oculos possidetis, si
malo animo fuissem erga Origenem, interpretatus essem hos ipsos, quos supra
dixi, libros, ut mala ejus etiam Latinis nota facerem; sed nunquam feci, et
multis rogantibus acquiescere nolui. Non enim consuevi eorum insultare
erroribus, quorum miror ingenia. Ipse, si adhuc viveret. Origenes irasceretur
vobis fautoribus suis, et cum Jacob diceret, Odiosum me fecistis in mundo
(Gen. 34).
8. Vult aliquis laudare Origenem? laudet, ut laudo: magnus vir ab
infantia, et vere martyris [Leonidis Martyris] filius: Alexandriae
ecclesiasticam scholam tenuit, succedens eruditissimo viro Clementi presbytero:
voluptates in tantum fugit, ut zelo Dei, sed tamen non secundum scientiam ferro
truncaret genitalia: calcavit avaritiam: Scripturas memoriter tenuit, et in
studio explanationis earum, diebus desudavit ac noctibus. Mille et co amplius
tractatus in Ecclesia locutus est: edidit innumerabiles praeterea commentarios,
quos ipse appellat τόμους,
et quos nunc praetereo, ne videar operum ejus indicem texere. Quis nostrum
tanta potest legere, quanta ille conscripsit? quis ardentem in Scripturis
animum non miretur? Quod si quis Judas zelotes opposuerit nobis errores ejus,
audiat libere:
Interdum
magnus dormitat Homerus.
Verum
opere in longo fas est obrepere somnum.
(HORAT.
Art. Poet.)
Non imitemur ejus vitia, cujus virtutes non possumus sequi. Erraverunt in
fide alii tam Graeci, quam Latini, quorum non necesse est proferre nomina, ne
videamur eum non sui merito, sed aliorum errore defendere. Hoc non est,
inquies, excusare Origenem, sed accusare caeteros. Pulchre, si eum errasse non
dicerem, si in fidei pravitate saltem Apostolum Paulum, vel Angelum de coelo
audiendum crederem (Galat. 1). Nunc vero, cum simpliciter errorem
ejus fatear, sic legam ut caeteros, quia sic erravit ut caeteri. Sed dicas: si
multorum communis est error, cur solum persequimini? Quia vos solum laudatis ut
Apostolum. Tolle amoris ὑπερβολήν,
et nos tollimus odii magnitudinem. Caeterorum vitia de libris suis ad hoc
tantum excerpitis, ut hujus defendatis errorem: Origenem sic fertis in coelum,
ut nihil eum errasse dicatis. Quisquis es assertor novorum dogmatum, quaeso te,
ut parcas Romanis auribus: parcas fidei, quae Apostoli voce laudata est. Cur
post quadringentos annos docere nos niteris, quod ante nescivimus? cur profers
in medium, quod Petrus et Paulus edere noluerunt? Usque ad hunc diem sine ista
doctrina mundus Christianus fuit. Illam senex tenebo fidem, in qua puer renatus
sum. Pelusiotas nos appellant, et luteos animalesque, et carneos, quod non
recipiamus ea, quae spiritus sunt; illi scilicet Jerosolymitae, quorum mater in
coelo est. Non contemno carnem, in qua Christus natus est, et resurrexit: non
despicio lutum, quod excoctum in testam purissimam, regnat in coelo; et tamen
miror, cur carni detrahentes, vivant carnaliter, et inimicam suam foveant, et
nutriant delicate, nisi forte implere volunt Scripturam dicentem: Amate
inimicos vestros: benefacite iis, qui persequuntur vos (Luc. 6;
Matth. 5). Amo carnem castam, virginem, jejunantem: amo carnis non
opera, sed substantiam: amo carnem, quae judicandam se esse novit: amo illam,
quae pro Christo in martyrio caeditur, laniatur, exuritur.
10. An corrupti Origenis libri? — Illud vero, quod asserunt, a
quibusdam haereticis et malevolis hominibus libros ejus esse violatos, quam
ineptum sit, hinc probari potest. Quis prudentior, doctior, eloquentior Eusebio,
et Didymo, assertoribus Origenis, inveniri potest? quorum alter sex voluminibus
τῆς
ἀπολογίας ita eum, ut se,
sensisse confirmat: alter sic ejus errores nititur excusare, ut tamen illius
esse fateatur; non scriptum negans, sed sensum scribentis edisserens. Aliud
est, si qua ab haereticis addita sunt, aliud si quis quasi bene dicta defendat.
Solus inventus est Origenes, cujus scripta in toto orbe falsarentur, et, quasi
ad Mithridatis litteras, omnis veritas uno die de voluminibus illius raderetur.
Si unus violatus est liber, num universa ejus opera, quae diversis et locis et
temporibus edidit, simul corrumpi potuerunt? Ipse Origenes in epistola, quam
scribit ad Fabianum Romanae urbis Episcopum, poenitentiam agit, cur talia
scripserit, et causas temeritatis in Ambrosium refert, quod secreto edita, in
publicum protulerit: et quid adhuc ἐυρεσιλογοῦσιν,
aliena esse, quae displicent?
11. An Pamphilus Origenis laudator. — Porro, quod Pamphilum proferunt
laudatorem ejus, gratias illis ago meo nomine, quod dignum me putaverunt, quem
cum martyre calumniarentur. Si enim ab inimicis Origenis libros ejus dicitis
esse violatos, ut infamarentur: quare mihi non liceat dicere, ab amicis ejus et
sectatoribus compositum esse sub nomine Pamphili volumen, quod illum testimonio
martyris ab infamia vindicaret? Ecce vos emendatis in Origenis libris, quod
ille non scripsit: et miramini, si edat aliquis librum, quem ille non edidit?
Vos in edito opere potestis coargui: ille, qui nihil aliud edidit, facilius
patet calumniae. Date quodlibet aliud opus Pamphili: nusquam reperietis: hoc
unum est; unde igitur sciam, quod Pamphili sit? videlicet stylus et saliva
docere me poterit. Nunquam credam, quod doctus vir primos ingenii sui fructus
quaestionibus et infamiae dedicarit: et ipsum nomen apologetici ostendit
accusationem: non enim defenditur, nisi quod in crimine est. Unum nunc
proferam, cui contradicere vel stulti sit, vel impudentis. Sexti libri Eusebii
super Origenis defensione principium usque ad mille ferme versus liber iste,
qui Pamphili dicitur, continet. Et in reliquis scriptor ejusdem operis profert
testimonia, quibus nititur approbare Origenem fuisse catholicum. Eusebius et
Pamphilus tantam inter se habuere concordiam, ut unius animae homines putes, et
ab uno alter nomen acceperit. Quomodo igitur inter se dissentire potuerunt, ut
Eusebius in toto opere suo Origenem Ariani probet dogmatis, et Pamphilus
Nicaenae synodi, quae fuit postea, defensorem? Ex quo ostenditur, vel Didymi,
vel cujuslibet alterius esse opusculum, qui sexti libri capite detruncato,
caetera membra sociarit. Sed concedamus, ex superfluo, ut Pamphili sit, sed
necdum martyris; ante enim scripsit, quam martyrium perpeteretur. Et quo modo,
inquies, martyrio dignus fuit? Scilicet ut martyrio deleret errorem, ut unam culpam
sanguinis sui effusione purgaret. Quanti in toto orbe martyres, antequam
caederentur, variis subjacuere peccatis? Defendamus ergo peccata, quia qui
postea martyres, prius peccatores fuerunt.
12. Haec, fratres amantissimi, ad epistolam vestram celeri sermone
dictavi, vincens propositum, ut contra eum scriberem, cujus ingenium ante
laudaveram: malens existimatione periclitari, quam fide. Hoc mihi praestiterunt
amici mei, ut si tacuero, reus: si respondero, inimicus judicer. Dura utraque
conditio; sed a duobus eligam quod levius est: simultas redintegrari potest,
blasphemia veniam non meretur. Quid autem laboris in libris transferendis περὶ Ἀρχῶν
sustinuerim, vestro judicio derelinquo; dum et mutare quippiam de Graeco, non
est vertentis sed evertentis: et eadem ad verbum exprimere, nequaquam ejus, qui
servare velit eloquii venustatem.
Epistola LXXXV
(alias 153; scripta paulo post superiorem)
Ad Paulinum
Alteri e duabus Paulini quaestionibus sibi propositis breviter respondet:
priorem, quod in libris περὶ
Ἀρχῶν a se nuper Latine versis enucleetur,
omittit. Tum quo animo Origenem legerit, docet.
1. Voce me provocas ad scribendum, terres eloquentia; et in epistolari
stylo prope Tullium repraesentas. Quod quereris, me parvas et incomptas
litterulas mittere, non venit de incuria, sed timore tui, ne verbosius ad te
loquens, plura reprehendenda transmittam: et ut sanctae menti tuae simpliciter
fatear, uno ad Occidentem navigandi tempore, tantae a me simul epistolae
flagitantur, ut si cuncta ad singulos velim rescribere, occurrere nequeam. Unde
accidit, ut omisca compositione verborum et scribentium sollicitudine, dictem
quidquid in buccam venerit; et amicum te tantum meorum dictorum, non judicem
considerem.
2. Duas quaestiunculas tuae litterae praeferebant. Unam, Quare sit a Deo
induratum cor Pharaonis (Exod. 4. 7. 10. 14); et Apostolus dixerit: Non
volentis, neque currentis; sed miserentis est Dei (Rom. 9. 16), et
caetera, quae liberum videntur tollere arbitrium. Alteram, Quomodo sancti sint,
qui de fidelibus, id est, baptizatis nascuntur: cum sine dono gratiae postea
acceptae et custoditae, salvi esse non possint.
3. Libri περὶ
Ἀρχῶν Latine redditi. — Primae in
libris , quos nuper, Pammachio nostro jubente, interpretatus sum, Origenes
fortissime respondet: quo detentus opere, implere non potui quod promiseram
tibi, et Danielem nostrum rursum comperendinavi. Et quidem quamvis mei
amantissimi et egregii viri Pammachii, tamen unius voluntatem in tempus aliud
distulissem, nisi omnis pene fraternitas de Urbe eadem postulasset, asserens
multos periclitari, et perversis dogmatibus acquiescere. Unde necessitate
compulsus sum transferre libros, in quibus mali plus, quam boni est: et hanc
servare mensuram, ut nec adderem quid, nec demerem, Graecamque fidem Latina
integritate servarem. Quorum exemplaria a supradicto fratre poteris mutuari:
licet tibi Graeca sufficiant; et non debeas turbidos nostri ingenioli rivulos
quaerere, qui de ipsis fontibus bibis.
4. Quo animo legendus Origenes. — Praeterea quia docto viro loquor,
et tam divinis Scripturis, quam saeculi litteris erudito, illud dignationem
tuam admonitam volo, ne me putes in modum rustici Balatronis cuncta Origenis
reprobare quae scripsit: quod in me criminantur ἀκαιροσπουδασταὶ
ejus: et quasi Dionysium Philosophum arguant, subito mutasse sententiam: sed
tantum prava dogmata repudiare. Scio enim aequali maledicto eos subjacere, qui
bona mala dicunt; et illos qui mala bona judicant: qui faciunt amarum dulce, et
dulce amarum (Isai. 5). Aut quae est tanta pertinacia, sic laudare
alicujus doctrinam, ut sequare blasphemiam?
5. De secundo problemate tuo, Tertullianus in libris de Monogamia
disseruit, asserens, sanctos dici fidelium filios, quod quasi candidati sint
fidei, et nullis idololatriae sordibus polluantur. Simulque considera, quod et
vasa sacra in tabernaculo legimus, et caetera quae ad ritum caeremoniarum
pertinent: cum utique sancta esse non possint, nisi ea quae sentiunt et
venerantur Deum. Idioma igitur Scripturarum est, ut interdum sanctos pro mundis
et purificatis atque expiatis nominent: sicut et Bethsabee sanctificata
scribitur ab immunditia sua: et ipsum Templum, Sanctuarium nominatur.
6. Obsecro te, ne tacito mentis judicio, me aut vanitatis arguas, aut
falsitatis. Testis est enim mihi conscientiae meae Deus, quod ab ipso procinctu
et interpretationis exordio supradicta necessitas me retraxit; et scis ipse non
bene fieri, quod occupato animo fiat. Pileolum textura breve, caritate
latissimum, senili capiti confovendo, libenter accepi, et munere et muneris
auctore laetatus.
Epistola LXXXVI
(alias 70; scripta an. 401)
Ad Theophilum
Laudat prudentiam Theophili, cujus opera victa est factio Origenistarum.
BEATISSIMO PAPAE THEOPHILO HIERONYMUS.
1. Nuper tuae Beatitudinis percepi scripta, emendantia vetus silentium,
et me ad solitum officium provocantia. Unde licet per sanctos fratres, Priscum
et Eubulum, tuus ad nos sermo cessaverit: tamen quia vidimus illos zelo fidei
concitatos, raptim Palaestinae lustrasse regiones, et dispersos regulos (Basiliscos)
usque ad suas latebras persecutos, breviter scribimus, quod totus mundus
exultet, et in tuis victoriis glorietur: erectumque Alexandriae vexillum
crucis, et adversus haeresim trophaea fulgentia, gaudens populorum turba
prospectet. Macte virtute, macte zelo fidei: OSTENDISTI, quod hucusque
taciturnitas dispensatio fuit, non consensus. Libere enim Reverentiae tuae
loquor. Dolebamus te nimium esse patientem, et ignorantes magistri gubernacula,
gestiebamus in interitum perditorum. Sed, ut video, exaltasti manum diu, et
suspendisti plagam, ut ferires fortius. Super susceptione cujusdam non debes
contra urbis hujus dolere Pontificem: quia nihil tuis litteris praecepisti, et
temerarium fuit de eo quod nesciebat, ferre sententiam: tamen reor illum, nec
audere, nec velle te in aliquo laedere.
Epistola LXXXVII
(alias 69; scripta hoc an. 400)
Theophili ad Hieronymum
Nuntiat expulsos e Nitriae monasteriis Origenistas, hortaturque, si qui
alii decepti sunt, ut emendet.
Dilectissimo et amantissimo fratri HIERONYMO Presbytero THEOPHILUS
Episcopus.
"Sanctus Episcopus Agatho, cum dilectissimo Diacono Athanasio in
ecclesiastica directus est causa: quam cum didiceris, non ambigo quin nostrum
studium probes, et in Ecclesiae victoria glorieris. Namque Origenis haeresim in
monasteriis Nitriae quidam nequam et furiosi homines serere et fundare [al.
fundere] cupientes, Prophetica falce succisi sunt. Quia recordati sumus
commonentis Apostoli:" Argue eos severe (Tit. 2. 15). "Festina
igitur et tu, partem hujus praemii recepturus, deceptos quosque congruis
Scripturarum emendare sermonibus. Optamus, si fieri potest, in diebus nostris
catholicam fidem, et Ecclesiae regulas cum subjectis nobis populis custodire,
et omnes novas sopire doctrinas."
Epistola LXXXVIII
(alias 71; scripta Paulo post superiorem)
Ad Theophilum
Respondet superiori, laudatque Theophilum, per quem non solum Aegyptus et
Syria, sed et Italia omnis liberata sit ab haeresi.
BEATISSIMO PAPAE THEOPHILO HIERONYMUS.
Duplicem mihi gratiam Beatitudinis tuae litterae praestiterunt: quod et
sanctos et venerabiles Agathonem Episcopum, et Diaconum Athanasium habuerint
portitores: et adversum sceleratissimam haeresim, zelum fidei demonstrarint.
Vox Beatitudinis tuae in toto orbe pertonuit, et cunctis Christi Ecclesiis
laetantibus, diaboli venena siluere. Nequaquam amplius antiquus serpens
sibilat; sed contortus et evisceratus, in cavernarum tenebris delitescens,
solem clarum ferre non sustinet. Equidem super hac re, et antequam scriberes,
ad Occidentem Epistolas miseram, ex parte haereticorum strophas, meae linguae
hominibus indicans. Ex dispensatione Dei factum puto, ut eodem tempore tu
quoque ad Anastasium Papam scriberes, et nostram, dum ignoras, sententiam
roborares. Verum a te nunc admoniti, magis studium accommodabimus, ut hic et
procul simplices ab errore revocemus. Nec timeamus subire odia quorumdam; nec
enim debemus hominibus placere, sed Deo: quanquam ardentius ab illis defendatur
haeresis, quam a nobis oppugnetur. Simulque obsecro: ut si qua Synodica habes,
ad me dirigas: quo possim tanti Pontificis auctoritate firmatus, liberius et
confidentius pro Christo ora reserare. Vincentius Presbyter ante biduum, quam
hanc Epistolam darem, de Urbe venit, et suppliciter te salutat, crebroque
sermone concelebrat, Romam et totam pene Italiam tuis post Christum Epistolis
liberatam. Adnitere ergo, Papa amantissime atque beatissime, et per omnem
occasionem ad Occidentales Episcopos scribe, ut mala germina, acuta, ut ipse
significas, succidere falce non cessent.
Epistola LXXXIX
(alias 72; scripta hoc anno 400)
Theophili ad Hieronymum
Monet, explosos Origenistas, ut occultos, si qui sunt Palaestinae,
insectetur.
Domino dilectissimo et amantissimo fratri HIERONYMO, presbytero THEOPHILUS
Episcopus.
"Didici, quod et sanctitas tua noverit, Theodorum Monachum, ejusque
studium comprobavi: quia cum a nobis Romam navigaturus exiret, noluit ante
proficisci, nisi te sanctos fratres qui tecum sunt in Monasterio, quasi sua
viscera amplexaretur et inviseret. Quem cum susceperis, pro Ecclesiae tranquillitate
laetare. Vidit enim cuncta Nitriae Monasteria, et referre potest continentiam
et mansuetudinem Monachorum: quomodo extinctis et fugatis Origenis secta
toribus, pax Ecclesiae reddita sit, et disciplina Domini conservetur. Atque
utinam apud vos quoque deponerent hypocrisim, qui occulte dicuntur subruere
veritatem: de quibus non bene sentientes, in iis regionibus fratres, haec me
scribere provocarunt. Quamobrem cavete, et effugite hujuscemodi homines, juxta
quod scriptum est: Si quis non affert ad vos Ecclesiasticam fidem, huic nec
ave dixeritis (2 Joan. 2). Quanquam ex superfluo faciam, haec tibi
scribere, qui errantes potes ab errore revocare; TAMEN NIHIL nocet, et
prudentes et eruditos viros pro sollicitudine fidei commoneri. Omnes fratres
qui tecum sunt, nomine meo salutari volo."
Epistola XC
(alias 67; scripta post med. an. 400)
Theophili ad Epiphanium
Hortatur Epiphanium, ut modis omnibus adnitatur, quo convocata Synodo,
Origenistarum haeresis publica auctoritate damnetur; simulque illi a se scriptam
Synodicam mittit.
Domino dilectissimo fratri, et coepiscopo EPIPHANIO THEOPHILUS.
"Dominus qui locutus est ad Prophetam: "Ecce constitui te hodie
super gentes et regna, eradicare, et suffodere, et disperdere, et rursum
aedificare ac plantare (Jerem. 1, 10)," singulis temporibus eamdem
Ecclesiae suae largitur gratiam: ut integrum corpus conservetur, et in nullo
haereticorum dogmatum venena praevaleant. Quod quidem nunc videmus expletum.
Nam Ecclesia Christi, "quae non habet maculam, neque rugam, aut aliquid
istiusmodi" (Ephes. 5.) egredientes de cavernis suis Origenis
colubros evangelico ense truncavit: et secundum Nitriae monachorum agmen,
contagione pestifera liberavit. Pauca ergo ex his quae gesta sunt, in generali
Epistola, quam ad omnes in commune direxi, prout patiebatur angustia temporis,
comprehendi. Dignationis tuae est, quae in hujuscemodi certaminibus saepe ante
nos pugnavit, et positos in praelio consolari, et congregare totius insulae
Episcopos; ac synodicas litteras, tam ad nos, quam ad Constantinopolitanae
urbis Episcopum, et si quos alios putaveris, mittere: ut consensu omnium, et
ipse Origenes nominatim, et haeresis nefaria condemnetur. Didici [al. Dicis]
enim quod calumniatores verae fidei, Ammonius, Eusebius, et Euthymius, novo pro
haeresi furore bacchantes, Constantinopolim navigarint, ut et novos, si quos
valuerint, decipiant: et veteribus suae impietatis sociis conjugantur. Curae
igitur tuae sit, ut cunctis Episcopis per Isauriam atque Pamphiliam, et
caeterarum provinciarum, quae in vicino sunt, rei ordinem pandas: et nostram,
si dignum putas, Epistolam subjicias, ut omnes uno spiritu congregati, cum
virtute Domini nostri Jesu Christi tradamus eos Satanae in interitum
impietatis, quae possidet eos. Et ut celerius nostra Constantinopolim scripta
perveniant, mitte industrium virum, et aliquem de Clericis, sicut et nos de
ipsis Nitriae monasteriis patres monachorum cum aliis sanctis et
continentissimis viris misimus, qui possint cunctos in praesenti docere quae
gesta sunt; et super omnia quaesumus, ut impensas ad Dominum fundas preces, quo
possimus etiam in isto certamine victoriam consequi; non enim parva laetitia,
et in Alexandria et per totam Aegyptum populorum corda pervasit, ex quo pauci
homines ejecti sunt, ut purum corpus Ecclesiae permaneret. Saluto fratres qui
tecum sunt. Te plebs quae nobiscum est, in Domino salutat."
Epistola XCI
(alias 73; scripta sub finem anni 400)
Epiphanii ad Hieronymum
Nuntiat, Origenistarum factionem opera Theophili damnatam: atque exemplar
Epist. Synodicae ad eum mittens, hortatur, ut quos adversus eam haeresim
scripsisset libros, in vulgus edat.
Domino amantissimo filio ac fratri HIERONYMO Presbytero, EPIPHANIUS in
Domino salutem.
"Generalis Epistola, quae ad omnes Catholicos scripta est, ad te
proprie pertinet, qui zelum fidei adversus cunctas haereses habens, Origenis
proprie, et Apollinarii discipulis adversaris: quorum venenatas radices, et in
altum defixam impietatem omnipotens Deus protraxit in medium, ut in Alexandria
proditae, in toto orbe arescerent. Scito enim, fili carissime, Amalech usque ad
stirpem esse deletum, et in monte Raphidim erectum trophaeum crucis. Etenim
quomodo porrectis in altum Moysi manibus, vincebat Israel (Exod. 17),
sic Dominus confortavit famulum suum Theophilum, ut super altare Ecclesiae
Alexandrinae, contra Origenem vexillum poneret; et impleretur in eo quod
dicitur: Scribe signum hoc, quia delebo funditus Origenis haeresim a
facie terrae cum ipso Amalech. "Et ne videar eadem rursus iterare,
et prolixiorem Epistolam texere, ipsa ad vos scripta direxi, ut scire possitis,
quae nobis scripserit; et quantum boni ultimae aetati meae concesserit Dominus,
ut quod semper clamabam, tanti Pontificis testimonio probaretur. Jam autem puto
et te aliquid operis edidisse, et juxta priorem Epistolam, qua te super hac re
fueram cohortatus, elimasse librum, quem tuae linguae homines legant. Audio
enim et ad Occidentem quorumdam hominum naufragia pervenisse; qui non contenti
perditione sua, volunt plures mortis habere participes; QUASI MULTITUDO
peccantium scelus minuat; et non numerositate lignorum, major gehennae flamma
succrescat. Sanctos fratres, qui tecum sunt in Monasterio Domino servientes, et
tecum et per te plurimum salutamus."
Epistola XCII
(Prodit nunc primum ex antiquissimo Mediolanensi Ms. Ambrosianae
Bibliothecae olim Sancti Columbani Bobiensis, qui littera H. et numero 59.
Praenotatur, atque omnia ferme Origenianae causae ac damnationis continet
monumenta, quae a Theophilo, Epiphanio, Hieronymo aliisque conscripta sunt. Haec
vero ipsa Synodica epistola alteri Theophili ejusdem ad Epiphanium, quae heic
in Hieronymianarum ordine locum XC. tenet, subnectitur. Atque illa quidem
juncta Synodicae isti fuit, simulque ad Salaminae Episcopum missa, unde et
luculentissimum ex ipso Theophili ore de hac petitur testimonium, quod est
hujusmodi "Pauca ex his quae gesta sunt, in GENERALI EPISTOLA, quam ad
omnes in commune direxi, prout patiebatur angustia temporis, comprehendi."
Porro alia, eaque alterius anni puta superioris 399. est Synodica illa nomine Episcoporum
Aegypti atque Alexandriae adversus Origenis doctrinam scripta, ex qua
Graeca quaedam fragmenta recitat Justinianus epist. ad Menam; nec proinde cum
nostra hac confundenda, qui tamen error hactenus apud eruditos obtinuit)
Seu Theophili synodica ad episcopos Palaestinos et ad Cyprios
De Origenianae haereseos damnatione a S. Hieronymo latine reddita. Nuntiat
convocatos in Alexandrina Synodo Episcopos contra quosdam Nitriae Monachos
impie furentes pro Origenis haeresi: cujus errores praecipuos singillatim
enumerans, damnatos a Patribus fuisse uno ore significat. Tum dolet factiosos
homines sibi vim fecisse, ut Isidorum Presbyterum haereticae impietatis ducem,
aliorumque criminum reum Episcoporum judicio eriperent. Denique exsecratus
iterum Origenis doctrinam, cunctis Ecclesiis sub anathematis nota auctor est,
eam, ejusque asseclas ne recipiant.
Haec epistola uniformis ad PALAESTINOS, et CYPRIOS Episcopos missa est.
Utriusque principia tulimus.
Ad Palaestinos
Dominis dilectissimis fratribus et coepiscopis EULOGIO, JOANNI, ZEBIANO,
AUXENTIO, DIONYSIO, GENNADIO, ZENONI, THEUDOSIO, DICTERIO, PORPHYRIO,
SATURNINO, ALANI, PAULO, AMMONIO, HELIANO, alteri PAULO, EUSEBIO, et omnibus,
qui in Aeliae Encaeniis congregati sunt, Catholicis Episcopis Theophilus in
Domino salutem.
Dicit ad Cyprios
Dominis dilectissimis, et fratribus, et coepiscopis EPIPHANIO, MARCIANO,
AGAPETO, BOETHIO, HELPIDIO, EUTASIO, NORBANO, MACEDONIO, ARISTONI, ZENONI,
ASIATICO, HERACLIDI, alteri ZENONI, KIRIACO, APHRODITO, Theophilus in Domino
salutem.
1. Arbitror quod ante nostras litteras velox ad vos fama pertulerit, quosdam
in monasteriis Nitriae Origenis haeresim serere, et Monachorum purissimum
coetum potione turbida propinare. Quamobrem compulsi sumus ad ipsa loca
pertimescentes Sanctorum precibus, et maxime Patrum et Presbyterorum, qui prae
sunt monasteriis, ne dum nos ire cessamus, ii, qui prurientibus blandiuntur
auribus, simplicium corda perverterent. Quorum nobilitas in scelere est, et tam
rabidus furor ad omne facinus, quod imperitia superbiaque suggesserit, ut
praecipites ruant, nec intelligant mensuram suam, sed apud semetipsos
sapientes, qui fons erroris est, maximos putantes se quod non sunt. Denique in
tantam prorumpentes dementiam [Mss. tanta dementia], ut in se verterent
manus, et propria ferro membra truncarent; putantes stultae cogitationis
arbitrio, hinc religiosos et humiles se probari, si mutilata fronte, et sectis
auribus incederent. E quibus et unus linguae partem medicus amputavit, ut
ignorantibus quoque ostenderet, quam timide Dei jura servaret [Mss. servarent
et monstrarent] eloquii, quanto furore pectoris aestuaret. Quos quia reperi
cum quibusdam peregrinis, qui in Aegypto parumper habitant, ad vestram
provinciam transmigrasse, et homines pauperes, gratia et pecuniis inescatos,
qui debuerant manu et labore victum quaerere, ut impleatur in eis quod scriptum
est, "In circuitu impii ambulabunt" (Ps. 11. 19), velle in
similitudinem Judaeorum prius igne consumi, quam Origenis videre scripta damnari:
quodammodo proclamantes, "Posuimus mendacium spem nostram, et mendacio
protegamur" (Isai. 28. 19. juxta LXX): ne forte et in illis
partibus plebis [Ms. plebs] et Monachorum turbent animos, et qui
debuerant pro scelere correpti agere poenitentiam, nitantur contra nos, et
mendaciorum cuniculis subvertant veritatem; justissimum duxi scribere
Sanctitati vestrae, et brevitor nuntiare, quod e vicino Episcopis congregatis,
qui prope implerent numerum Synodi perrexerim Nitriam: et coram multis
Patribus, qui de tota pene Aegypto convolaverunt, lecti sunt libri Origenis, in
quibus impio labore sudavit et consensu omnium condemnati.
2. Errores Origenis. — Nam cum legeretur volumen , quem nos de
Principiis possumus dicere, in quibus scriptum est quod Filius nobis comparatus,
sit veritas, Patri conlatus, mendacium: Et rursum, Quantum differt Paulus et
Petrus a Salvatore, tanto Salvator minor est Patre: Et iterum, Christi regnum
finietur aliquando, et Diabolus cunctis peccatorum sordibus liberatus, aequo
honore decorabitur, et cum Christo subjicietur: Et in alio libro, qui de
Oratione inscribitur: Non debemus orare Filium, sed solum Patrem, nec
Patrem cum Filio, obturavimus aures nostras, et tam Origenem, quam discipulos
ejus consona voce damnavimus, ne modicum fermentum totam massam corrumperet (1.
Cor. 5. 6; et Gal. 5. 9). Quid loquar de resurrectione mortuorum, in qua
perspicue blasphemat, et dicit, quod post multos saeculorum recursus corpora
nostra paulatim redigantur in nihilum, et in auram tenuem dissolvantur; ac ne
parvum hoc putaremus, adjecit: Resurgens corpus non solum corruptibile, sed
mortale erit. Ut scilicet Dominus atque Salvator frustra destruxerit Zabulum,
qui mortis habebat imperium; siquidem et post resurrectionem corruptio, et
mortalitas in nihilum resolutis corporibus dominatur humanis. De Angelis quoque
temeraria aliqua confinxit, ut cuncta in coelo ministeria servitutis Dei non
sint in coelo creata, sed diversis lapsibus et ruinis varia officiorum sortiti
sunt nomina; causasque veteres praecessisse, quibus creverint, vel decreverint.
Et inter haec quasi doloris impatiens, clamante populo. "Quae sursum est
Jerusalem, libera est," nihil in ea purum, nihil a vitiis liberum et
perpetua securum virtute contendit. Non stetit haec tenus profana de Angelis disputatio,
sed proficiens in scelere: Sicut Daemones, inquit, nidore hostiarum, assidentes
aris Gentilium pascebantur, ita et Angeli sanguine victimarum, quas
spiritualium typus immolat Israel, fumo thymiamatis delectati, versabantur
prope altaria, et hujuscemodi alebantur cibis. Quis non putet eum nihil ultra
invenire potuisse, in quod mens vesana corrueret? Praescientiam quoque
futurorum, quae soli Domino nota est stellarum motibus tribuit, ut ex earum
cursu, et varietate formarum, Daemones futura cognoscant, et vel agant aliqua,
vel ab his agenda demandent. Ex quo perspicuum est, eum Idololatriam, et
Astrologiam, et varias Ethnicorum fraudolentae [Ms. fraudolentiae]
divinationis praestigias approbare.
3. Haec et hujuscemodi sub nomine Monachorum quidam sentientes, et
docentes in monasteriis versabantur. Cumque indigne ferrent, auctorem tanti
mali cum suo errore damnari, quosdam inopes et servos spe gulae sollicitatos
suo junxere comitatui, et facto cuneo, sedenti in Alexandria vim facere conati
sunt; volentes causam Isidori, quem nos propter verecundiam, et Ecclesiae
disciplinam Episcoporum judicio servabamus proferre in medium, et auribus
ethnicorum dictu [Ms. dicta] pudenda ingerere, ut seditio et turbae
contra Ecclesiam miscerentur; quorum consilia destruxit Deus, sicut Achitophel (2.
Reg. 15). Omnis autem conatus eorum hic erat, ut sub nomine Isidori,
haeresim defenderent; qui multis Episcopis propter varias causas a communione
Sanctorum fuerat separatus. Interim mulier, et filius ejus adolescens ab his
producitur in medium, et in loco urbis celeberrimo, quem ni fallor Genium
vocant, collocantur. Clamitant quidquid in nostram invidiam esse credebant,
Gentilium contra nos populos concitantes, ea quae aures Infidelium libenter
audirent. Inter quae et destructionis Serapii, et aliorum Idolorum, eos qui in
fugam admonentes, vociferantur. Non sic in jura templorum in Nitriae
monasteriis. Haec autem universa faciebant, putantes sic turbas jungi
Infidelium, et Isidorum Episcoporum judicio eripi; ne cum matre audiretur, et
puero, et nobis invidiam concitarent, qui volebamus eum, praesentibus Clericis,
et fideli populo in Ecclesia, patienter audiri, et servari in persona ejus cum
omni timore Dei, et mansuetudine Ecclesiasticam regulam. Neque enim inimici
ejus sumus, nec in aliqua re tam illum, quam paucos servos atque fugitivos, qui
ejus negotii socii sunt, laesimus; sed Dei timorem et normam rigoris Evangelici
familiaritati pristinae et necessitudini praetulimus [Ms. pertulimus].
Qui cum accersitus esset ad quaestionem coram Episcopis, et omni clero negotium
dicere [Ms. diceret], et crebrius vocaretur ad causam, coepit
subterfugere, et differre diem ex die: illa videlicet spe, ut multorum sermo
narrabat, quod paulatim mulieris silentium redimeret. Et hoc faciens, sanctorum
fratrum animos vulnerabat. Quis enim ambigit [Ms. abigit], fiduciam
bonae esse conscientiae; fugam autem, et dissimulationem, ut parcius loquar, et
aperte proferam quod sentio, apud plerosque genus confessionis judicari?
Praesertim cum grave ei mulier datis libellis crimen impingeret, et hoc per
populos jactaretur, illum magnopere agere, ut quolibet potius genere, quam
Episcoporum judicio res finem acciperet. Quae mulier, ignorante me, amicorum
ejus studio, et in albo [Ms. alvo] viduarum descripta est, ut
refrigeriis eleemosynae dolorem vulneris solaretur. Quod postquam a quodam
Diacono didici, qui intrepidus nuntiabat, mulierem scriptam in viduarum numero,
ut taceret, quod objecerat: illico per multos Isidoro indicem prodidi, et monui,
ut Episcoporum se judicio praepararet, muliere dumtaxat a caeterarum consortio
separata, donec causae videremus eventum. Neque enim fas erat, eam Ecclesiae
opibus sustentari, quae tantum crimen aut dixisset temere, aut tacuisset. Iste
est signifer haereticae factionis. Hoc utuntur duce vel locupletissimo si, quos
in exordio epistolae descripsimus: qui possit praebere cibos, et
peregrinationis eorum incommoda sustentare. Ubi furor, et caedes necessariae
sunt, nullius alterius indigent auxilio; ubi expensae et sumptus varii, nihil
largitore accommodatius.
4. Dolent contra me, atque insaniunt, quare solitudines, et habitacula
Monachorum, in quibus sancta conversatio est, non permiserim impiis Origenis
dogmatibus pollui. E quibus ut caetera praetermittam in libris Resurrectionis,
quos [Ms. quod] scripsit ad Ambrosium, dialecticum morem imitans
disputandi, in quo sciscitatio est, atque responsio, artis magicae praedicator
his verbis est. Ars magica non mihi videtur alicujus rei subsistentis vocabulum
[Ms. vocabulo], sed etsi sit, nequaquam est operis mali, nec quod haberi
possit contemptui. Quae dicens, perspicue Domino contradicit, qui loquitur per
Prophetam, Sta nunc in incantationibus tuis, in multis veneficiis [Ms. beneficiis]
tuis, quae didicisti ab adolescentia tua, si possint tibi prodesse. Laborasti
in consiliis tuis: stent Astrologi coeli, et salvum [Ms. salvam] te
faciant, qui contemplati sunt sidera, nuntient tibi, quid super te futurum sit
(Isai. 47. 12. 13. juxta LXX). Praeterea in libris περὶ
Ἀρχῶν et hoc persuadere conatur, quod vivens
Dei Sermo non assumpserit corpus humanum, et contra Apostoli vadens sententiam
scripsit, Quod qui in forma Dei aequalis erat Deo (Philip. 2. 7), non
fuerit Verbum Dei, sed anima de coelesti regione descendens, et se de forma
aeternae majestatis evacuans, humanum corpus assumpserit. Quae dicens Joanni
apertissime contradicit scribenti, et Verbum caro factum est (Joan.
1. 14). Nec potest anima credi Salvatoris, et non Deus Verbum, et formam,
et aequalitatem paternae majestatis habuisse. In alias quoque impietates
furibundus exsultat [Ms. exaltat], volens eum, qui in consummatione
saeculorum, et in destructione peccati semel passus est, Dominum nostrum Jesum
Christum pro Daemonibus quoque, et spiritualibus nequitiis crucem aliquando
passurum. Nec meminit Pauli scribentis, Impossibile est, eos qui semel sunt
illuminati, gustaverunt et donum caeleste, et participes sunt facti Spiritus
Sancti, gustaverunt nihilominus bonum Dei Verbum virtutesque saeculi venturi,
et prolapsi sunt, renovari iterum ad poenitentiam, rursum crucifigentes sibimet
ipsis Filium Dei, et ostentui habentes (Hebr. 6. 6). Si hoc scire
voluisset [Ms. voluisti], imo si non ea quae scit, contemneret [Ms. contemnet],
nunquam Apostolo contradicens, pro Daemonibus quoque diceret [Ms. dicet],
Christum passurum, et eum praeberet [Ms. praebet] ostentui: clausa, quod
legimus, aure pertransiens, Christus resurgens a mortuis, ultra non moritur:
mors ei nequaquam dominabitur. Quod enim mortuus est peccato, mortuus est
semel, quod autem vivit, vivit in Domino (Rom. 6. 9. 10). Hoc enim
quod dicitur semel non secundum recipit, nec tertium: unde Apostolus
sciens eum semel crucifigi, tota ad Hebraeos affirmat audacia: Hoc enim
fecit semel se ipsum offerens (Heb. 7. 27).
5. Ob haec et alia plurima, de quibus scribere epistolaris sermo non
patitur, condemnati sunt, et ejecti de Ecclesia; sed fatuitati juncta superbia,
Episcoporum judiciis contradicunt, cohaereticum suum nitentes seditione
defendere, et per alienas provincias suberrantes, damnati damnatum habent
ducem, et hujus operis eriguntur. Obsecro itaque vos, fratres carissimi, ut si
istuc [Ms. illuc] veniunt, praeceptis Evangelicis eos ad lacrymas
provocetis. Voti nostri esse, et illos, et alios errores corrigere poenitentia,
et digne suo nomine conversantes, ut qui vocantur Monachi, si tamen hoc esse
cupiunt, quod dicuntur, silentium diligant, et fidem Catholicam, quibus nihil
omnino est praeferendum [Ms. perferendum]. Sed ut audio, imitantes
Zabulum, huc illucque discurrunt, et quaerunt quos suis impietatibus devorent (1.
Petr. 5. 8.) Putant enim insaniam, fidem, audaciam, fortitudinem; et
idcirco erecti in superbiam, Ecclesiasticae praedicationi [Ms. praedicationis]
Origenis doctrinam, quae Idololatriae mixta est, praeferunt. Sicubi ergo
fratres, et plebem quae vobis credita est, turbare tentaverint, custodite
gregem Domini, et insanos impetus eorum reprimite. Nihil eis nocuimus, nihil
tulimus: una causa in nos odiorum est, quod usque ad mortem parati sumus fidem
defendere.
6. Caetera praetermitto, quomodo nobis necem inferre tentaverint, et
quibus insidiis id machinati sunt, quando et Ecclesiam, quae est in Monasterio
Nitriae, postquam damnati sunt, occupaverunt; ut et nos, et plurimi nobiscum
Episcopi [Ms. plurimis et Episcopis]. ac Monachorum patres, et
vita, et aetate venerabiles ingressu ejus prohiberentur [Ms. prohibentur],
conductis libertinis et servis, qui propter gulam, et ventrem ad omne facinus
armati sunt. Cumque opportuniora Ecclesiae quasi in obsidione urbis, tenerent
loca, palmarum ramis fustes, et bacillos protegebant, ut sub pacis insignibus
paratos ad caedem animos dissimularent. Et ut firmior esset factio, et
promptior cuneus ad audaciam, multis ingenuorum pecunias divisere, qui
acceperunt, non ut sceleri consentirent, sed ut nobis providerent conatus
eorum, et paratas insidias panderent ad cavendum. Quod cum cerneret
innumerabilis frequentia Monachorum, coeperunt omnes vociferari, et paucorum
furorem consono clamore terrere, ut saltem metu Collectam fieri sinerent [Ms. sineret],
et Ecclesiae jura servari. Et nisi gratia Dei multitudinis impetum refrenasset,
evenisset aliquid, quod solet in seditionibus fieri; in tantam enim nefarii
homines temeritatem, imo insaniam praeruperant, ut sanctae quoque conversationis
Monachi, et semper mansuetissimi eorum furorem sustinere non possent [Ms. possint.]
Quae nos omnia Dei auribus patienter, et humiliter tulimus, providentes saluti
eorum, qui contra nos hostiliter pugnabant: ita dumtaxat, ut Ecclesiasticas
regulas et fidem rectam nullius amicitiis donaremus: quod potens est Dominus et
nobis, et omnibus servis suis in commune concedere, ut necessitudini hominum
praeferamus fidei unitatem. Simulque et vos petimus, ut singuli cum populis qui
vobis crediti sunt, oretis attentius, et Deum misericordiam deprecemini, quo
possimus haereticorum insidiis resistentes, habere pacem cum his, qui semper
pro veritate pugnaverunt, omnesque simul coronam justitiae praestolemur.
Fratres qui vobiscum sunt, plebs quae mecum est, in Domino salutat.
Epistola XCIII
(al. inedita; scripta paucis diebus post superiorem)
Sinodica Jerosolymitanae Synodi ad superiorem
Respondent Synodi Patres, immunem ab Origeniana, quam subinde exsecrantur
haeresi, esse Palaestinam; tamen quaecumque Theophilus in superiori Synodica
damnaverat, dogmata, et personas damnare se profitentur.
Domino et honorabilissimo Episcopo THEOPHILO EULOGIUS, JOANNES, et caeteri
episcopi, qui Jerosolymis in Sancta Encaeniorum die reperti sunt.
1. "Nosti, Domine, cuncta laudabiliter peragi et ante nostras
litteras, quod omnis propemodum Palaestina gratia Christi ab haereticorum
aliena sit scandalo, praeter paucos, qui Apollinaris erroribus acquiescentes,
noxia praeceptoris sui scripta meditantur. Atque utinam Sanctorum orationibus,
non nos inquietarent Judaici serpentes, et Samaritanorum incredibilis
stultitia, atque Gentilium apertissimae impietates, quorum turba quamplurima et
ad veritatem praedicationis omnino auribus obturantes in similitudinem luporum
gregem Christi circuientes, non parvas nobis [Ms. vobis] excubias, et
laborem incutiunt, dum volumus oves Domini custodire, ne ab his dilacerentur.
Et quia scripsit nobis Sanctitas tua, repertos quosdam in Aegypto, qui ex
Origenis dogmatibus pestifera quaedam velint introducere in Ecclesiis, et
simplicium corda decipere: ideo necessarium duximus significare Sanctitudini
tuae, quod istiusmodi praedicatio a nostris auribus aliena sit. Neque enim
audivimus unquam docentes, quod Christi regnum aliquando sit terminandum. Absit
hoc a Fidelium auribus, Gabriel Angelo loquente ad Mariam de eo qui nasciturus
est Christus, atque dicente, Regnabit super domum Jacob in aeternum, et
regni ejus non erit finis (Luc. 1. 33). Neque, quod Zabulus cunctis
peccatorum vitiis liberatus dignitatem obtineat, quam habuit antequam caderet,
ita ut et ipse, et Christus sub unum Dei Patris redigantur imperium. Qui enim
ita credunt, ituri sunt in tenebras, quae praeparatae sunt Diabolo, et Angelis
ejus. Quod si qui sunt, qui in suis Tractatibus tradiderunt, quod Filius nobis
comparatus, sit veritas, Patri conlatus, mendacium: et quod est, inquiunt,
Petrus et Paulus ad Salvatorem, hoc est Unigenitus Filius, et Dei Verbum,
comparatus Patri: et ut breviter nostram sententiam declaremus (neque necesse
est eadem rursus tractare) quicumque hoc praedicat, quae Beatitudo tua damnanda
significat, et quae discordant ab ea fide, quam pio sensu Patres nostri in urbe
Nicaena scripserunt et ipsi, et dogmata eorum sint Ecclesiae anathema, cum
Apollinare, qui contra sanctas Scripturas vadens, imperfectum hominem dicit a
Domino Jesu Christo nostro esse susceptum, et non plenam assumptionem ejus et
animae et corporis salutem datam. Nos enim insistentes Patrum vestigiis, et
Scripturarum vocibus eruditi, docemus et praedicamus in Ecclesiis, et
confitemur, Trinitatem increatam, aeternam, unius esse in tribus subsistentiis,
et in una Deitate adorantes. Si quis autem tua Reverentia, vel propter dogmatum
pravitatem, vel propter alias causas a communione sejungit, sicuti nobis
indicare dignatus es, scias in nostris Ecclesiis non recipiendos, donec tu
poenitentiae eorum, si tamen voluerint damnare perversa, veniam dederis. Saluta
omnes qui tecum sunt sacerdotales grado.
Epistola XCIV
(al. inedita; scripta eodem tempore quo superior)
Dionysii ad Theophilum
Theophilum continuo laudat, quod ejus opera damnata sit haeresis
Origeniana, quam ut persequi ad finem usque non desinat, vehementer hortatur.
Domino Beatissimo THEOPHILO DIONYSIUS Liddensis Episcopus.
1. "Bonus Deus noster, qui in conciliis sanctorum glorificatur (Ps.
88. 2), et amicos sibi, ac Prophetas singulis temporibus praeparat, si
ordinem nostrae generationis aspicias, te, Domine frater beatissime,
aemulatorem rectae fidei suscitavit ut et superstitionem haereticam de
Gentilium fonte manantem Apostolico rigore contereres, et humanum genus, quod
multis trahitur erroribus, ac dispersum gregem Christi ad suum Pastorem
reduceres; qui tempore passionis idcirco pro cunctis dedit animam suam, ut nunc
possimus credentes dicere, Vere Deus in nobis est (1. Cor. 14. 25).
Quis enim ita aut stultus, aut impius est, ut non confiteatur, te maximum orbi
dedisse munus, deletis sceleratissimis blasphemis [fort. blasphemi]
Origenis discipulis, ne Ecclesia Christi ab his polluatur, quorum cancer, et
insanabilis lepra sic multorum corda pervasit, ut et qui simulant poenitentiam,
haeresi jungant perjurium; et nos, quos tacere cogunt, odire non desinant.
2. Confortare igitur et viriliter age (1. Paral. 22. 13), Dei famule,
et usque in finem Origenis figmenta persequere, ne simplicium mentes sub umbra
sapientiae blandis ejus capiantur illecebris, et fiat in corpore Christi
scissurae divisio. Omnes enim qui sapiunt, quae sursum sunt, te Patrem, et
spem, et coronam fidei alacres profitentur, quod Arii Magistrum, et discipulum
ejus Evangelico mucrone confoderis. Fratres cellulae meae oppido te salutant,
et fratres qui tecum sunt."
Epistola XCV
(alias inedita; scripta, ut videtur, sub initium an. 400)
Anastasii Papae ad Simplicianum
Studium Theophili, ac vigilantiam laudat, cujus litteris conventus,
Simpliciano Mediolanensi Episcopo denuntiat, a se quoque Origenianae haeresi
inflictum esse anathema. Domino Fratri SIMPLICIANO, ANASTASIUS.
1. "Grandem sollicitudinem atque excubias super gregem suum pastor
habere approbatur. Similiter et ex alta turre causa civitatis diu noctuque
cautus speculator observat. Magister providus navis hora tempestatis, et
periculi magnam patitur animi jactationem, ne procellis, atque asperrimis
fluctibus navis elidatur in saxa. Pari animo vir sanctus et honorabilis
Theophilus, frater et coepiscopus noster, circa salutis commoda non desinit
vigilare, ne Dei populus per diversas Ecclesias, Origenem legendo, in magnas
incurrat blasphemias."
2. "Conventus litteris memorati, convenio Sanctitatem tuam, ut
sicuti nos in urbe Roma positi, quam princeps apostolorum statuit, et fide sua
confirmavit gloriosus Petrus, ne quis contra praeceptum legat haec quae
diximus, damnavimus, et cum magnis precibus postulavimus, ut Evangeliorum
instituta, quae ex ore suo Dei et Christi docuit censura, ab hac recedi omnino
non debere, sed illud in memoriam deduci quod Paulus venerabilis apostolus
praedixit, atque commonuit, Si quis vobis evangelizaverit praeter quod
evangelizatum est vobis, anathema sit (Galat. 1. 8). Igitur hoc
praeceptum tenentes, illud quidquid est fidei nostrae contrarium, ab Origene
quondam scriptum, indicavimus, a nobis esse alienum atque punitum."
3. Haec sanctitati tuae scripsimus per Eusebium presbyterum, qui
calorem fidei gestans, et amorem circa Dominum habens, quaedam capitula
blasphemiae obtulit, quae nos non solum horruimus, et judicavimus, verum et si
qua alia sunt ab Origene exposita, cum suo auctore pariter a nobis scias esse
damnata. Dominus te incolumem custodiat, Domine frater, merito
honorabilis."
Index
Poster
|