SANCTI EUSEBII HIERONYMI STRIDONENSIS PRESBYTERI EPISTOLAE SECUNDUM ORDINEM
TEMPORUM AD AMUSSIM DIGESTAE ET IN QUATUOR CLASSES DISTRIBUTAE
SECUNDA CLASSIS.
COMPLECTENS EPISTOLAS,
QUAS HIERONYMUS PER FERME TRIENNIUM ROMAE SCRIPSIT
AB EXEUNTE ANNO CHRISTI 382 AD ULTRA MEDIUM 385
Epistola XIX
(alias 124; scripta circa initium an. 383)
Damasi Papae ad Hieronymum
Quid apud Hebraeos sonet OSANNA perspicue sibi explicari rogat.
Dilectiss. filio HIERONYMO DAMASUS Episcopus in Domino salutem. Commentaria
cum legerem Graeco Latinoque sermone in Evangeliorum interpretatione a nostris,
id est, orthodoxis viris olim, ac nuper scripta de eo quod legitur, Osanna
filio David (Matth. 21. 9); non solum diversa, sed etiam
contraria sibimet proferunt.
Dilectionis tuae est, ut ardenti illo strenuitatis ingenio, abscisis
opinionibus, ambiguitatibusque supplosis, quid se habeat apud Hebraeos, vivo
sensu scribas; ut et de hoc, sicut et de multis, tibi curae nostrae in Christo
Jesu gratias referant.
Epistola XX
(alias 145; eodem tempore scripta quo superior)
Seu rescriptum Hieronymi ad Damasum
Quid vox OSANNA significet juxta hebraicum fontem, et cur hebraeum
hoc verbum, ita ut est apud Hebraeos, relictum apud omnes sit Linguas, docet.
1. Variorum interpretationes. — MULTI super hoc sermone diversa
finxerunt, e quibus noster Hilarius in Commentariis Matthaei (c. 21.
n. 3) ita posuit: Osanna Hebraico sermone significatur, redemptio
domus David. Primum redemptio lingua Hebraea PHEDUTH interpretatur:
deinde domus BETH. David vero in hoc loco non esse nomen insertum,
omnibus patet. Alii opinati sunt, Osanna, gloriam dici. Porro gloria
CHABOD appellatur: nonnulli gratiam, cum gratia, THODA sive ANNA
nuncupetur.
2. Ad Hebraeum fontem recurrendum. — Restat ergo, ut omissis
opinionum rivulis, ad ipsum fontem, unde ab Evangelistis sumptum est,
recurramus. Nam quomodo illud neque in Graecis, neque in Latinis codicibus
possumus invenire, Ut compleretur id quod dictum est per Prophetas: Quoniam
Nazaraeus vocabitur (Matth. 2. 23); et illud, ex
Aegypto vocavi filium meum (Ibid. v. 15): ita et nunc ex
Hebraeis codicibus veritas exprimenda est, unde in hanc vocem vulgus et maxime
consona inter se parvulorum turba proruperit, dicente Matthaeo: Turbae
autem, quae praeceaebant, et quae sequebantur, clamabant dicentes: Osanna filio
David: benedictus qui venit in nomine Domini, Osanna in excelsis (Matt. 21. 2).
Marcus vero ita posuit: Clamabant dicentes, Osanna: benedictus qui venit in
nomine Domini: benedictum quod venit in nomine Domini regrum patris nostri
David, Osanna in excelsis (Marc. 11. 9). Joannes vero pari
voce consentit: Et clamabant, Osanna: benedictus qui venit in nomine Domini,
rex Israel (Joan. 12. 14). Solus Lucas verbum Osanna, non
posuit, in reliqua interpretationis parte consentiens: Benedictus qui venit
rex in nomine Domini, pax in coelo, et gloria in excelsis. (Luc. 19. 38).
Igitur, ut diximus, ipsa verba Hebraea ponenda sunt, et omnium Interpretum
opinio digerenda, quo facilius quid super hoc sentiendum sit, ex retractatione
cunctorum ipse sibi Lector inveniat.
3. Interpretum Hebraei textus opinio. — In centesimo decimo
septimo Psalmo, ubi nos legimus, O Domine salvum me fac, o Domine bene
prosperare: benedictus qui venit in nomine Domini, in Hebraeo legitur, ANNA
ADONAI, OSIANNA, ANNA ADONAI ASLIANNA; BARUCH ABBA BASEM ADONAI. Quod Aquila,
Symmachus, Theodotio, et Quinta Editio, ne quid in Latino mutare videamur, ita
exprimunt: ὦ δὴ Κύριε
σῶσον δὴ, ὦ δὴ
Κύριε
εὐοδωσον δὴ,
εὐλογημένος ὁ
ἐρχόμενος ἐν
ὀνόματι
Κυρίου. Sola Sexta Editio cum
Interpretibus Septuaginta ita congruit, ut ubi caeteri posuerunt ὦ δὴ, illi scripserint ὦ. Et quia OSIANNA, quod nos corrupte propter ignorantiam
dicimus OSANNA, salvifica, sive salvum fac exprimatur, omnium
interpretatione signatum est: nunc illud in cura est, quid sine adjectione
salvandi, solus ANNA sermo significet. Sciendumque quod in hoc loco ter dicatur
ANNA; et primum quidem ac secundum iisdem litteris scribitur, ALEPH, NUN, HE,
tertium vero HE, NUN, HE. Symmachus igitur, qui in centesimo decimo septimo
Psalmo cum omnium interpretatione consenserat, ut nobis manifestiorem tribueret
intellectum, in centesimo decimo quarto Psalmo, ubi dicitur: O Domine,
libera animam meam, ita interpretatur est: Obsecro, Domine, libera
animam meam. Ubi autem Septuaginta, ὦ, et ille,
Obsecro, transtulerunt, Aquila, et caeteris Editionibus ὦ δὴ interpretantibus, in Hebraeo scribitur
ANNA: verum ita ut in principio ALEPH habeat, non HE. Ex quo animadvertimus, si
ex ALEPH scribatur ANNA, significari obsecro; sin autem ex HE, esse
conjunctionem, sive interjectionem, quae apud Graecos ponitur δὴ, et est in σῶσον δὴ, cujus
interpretationem Latinus sermo non exprimit.
4. Sed quoniam hae minutiae et istiusmodi disputationis arcanum,
propter barbariem linguae pariter ac litterarum, legenti molestiam tribuunt, ad
explanandi compendium venio, ut dicam de centesimo decimo septimo Psalmo, qui
manifeste de Christo prophetat, et in synagogis Judaeorum creberrime legebatur,
unde et populis notior erat, hos versus esse assumptos: quod ille, qui
repromittebatur de genere David, venerit salvaturus Israel, dicente David,
"Lapidem quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli.
A Domino, factum est. Hic est mirabilis in oculis nostris. Haec est dies quam
fecit Dominus: exultemus et laetemur in ea. O Domine salvum me fac: o Domine
bene prosperare: benedictus qui venit in nomine Domini. Benediximus vobis de
domo Domini: Deus Dominus et illuxit nobis" (Psal. 117. 22. etc.).
Unde et Evangelistarum scriptura commemorat, Pharisaeos et Scribas hac
indignatione commotos, quod viderent populum, Psalmi prophetiam super Christo
intelligere completam, et clamantes parvulos Osianna, filio David,
dixisse ei: Audis quid isti loquuntur? et Jesum respondisse eis:
"Nunquam legistis, Quia ex ore infantium et lactentium perfecisti
laudem" (Matth. 21. Luc. 19. Joan. 12)? centesimum decimum septimum
Psalmum octavi Psalmi assertione firmantem. Et de eo quidem, quod facile
exprimi poterat, "Benedictus qui venit in nomine Domini," omnium
Evangelistarum Scriptura consentit. De verbo autem OSIANNA, quia in Graecum non
poterant transferre sermonem, sicut in ALLELUIA, et in AMEN, et in plerisque
factum videmus, ipsum Hebraeum posuerunt, dicentes, OSIANNA. Lucas igitur, qui
inter omnes Evangelistas Graeci sermonis eruditissimus fuit, quippe ut medicus,
et qui Evangelium Graecis scripsit, quia se vidit proprietatem sermonis
transferre non posse, melius arbitratus est tacere, quam id ponere quod legenti
faceret quaestionem.
5. Ad summam, sicuti nos in lingua Latina habemus interjectiones
quasdam, ut insultando dicamus vah, et in admirando papae, et in
dolendo heu: et quando silentium volumus imponere, strictis dentibus
spiritum coarctamus et agimus tantum sibilum, insonando sith: ita
Hebraei inter reliquas proprietates linguae suae habent interjectionem, ut
quando volunt Dominum deprecari, ponant verbum petentis affectu, et dicant,
ANNA Domine, quod Septuaginta dixerunt, o Domine. OSI ergo salvifica
interpretatur; ANNA interjectio deprecantis est. Si ex duobus his velis
compositum verbum facere, dices OSIANNA, sive ut nos loquimur, OSANNA, media
vocali littera elisa; sicut facere solemus in versibus Virgilii, quando pro mene
incoepto desistere victam, scandimus, men incoepto. ALEPH
namque littera prima verbi sequentis, extremam prioris verbi AIN veniens
excludit. Quapropter ut ad quaestionis originem revertamur, ubi nos legimus in
Latino: "O Domine salvum me fac; o Domine bene complace: benedictus qui
venit in nomine Domini," juxta Hebraeum sensum legere possumus:
"Obsecro, Domine, salvum fac; obsecro Domine, prosperare, obsecro:
benedictus qui venit in nomine Domini." Salvum autem fac, dicitur, ut subaudiamus
populum tuum Israel, sive generaliter mundum. Denique Matthaeus, qui Evangelium
Hebraeo sermone conscripsit, ita posuit, OSANNA BARRAMA, id est, Osanna in
excelsis: quod Salvatore nascente salus in coelum usque, id est, etiam ad
excelsa pervenerit, pace facta non solum in terra, sed et in coelo; ut jam dici
aliquando cessaret: "Inebriatus est gladius meus in coelo" (Isai.
34. 5).
6. Haec interim juxta mediocritatem sensus mei breviter strictimque
dictavi. Caeterum sciat, Beatitudo tua, in istiusmodi disputationibus molestiam
in legendo non debere subrepere; quia facile et nos potuimus aliquid ementiri,
quod ex una voce solveret quaestionem, sicut et caeteros fecisse monstravimus:
sed magis condecet ob veritatem laborare paulisper, et peregrino aurem
accommodare sermoni, quam de aliena lingua fictam referre sententiam.
Epistola XXI
(alias 146; scripta circa finem anni 383)
Ad Damasum de duobus filiis
Evangelicam Parabolam, quae est apud Lucam de Filio prodigo, et filio
frugi in modum Commentarii rogatus ipse a Damaso interpretatur.
1. Beatitudinis tuae interrogatio, disputatio fuit: et sic quaesisse
quaerendo viam est dedisse quaesitis. Sapienter quippe interroganti, sapientia
reputabitur. Ais, "quis est iste in Evangelio pater, qui duobus filiis
substantiam dividit (Luc. 15)? qui duo filii? qui major? quive minor?
Quomodo minor acceptam substantiam cum meretricibus dissipat? Fame facta, a
principe regionis praeponitur porcis, siliquas comedit; ad patrem redit:
accipit annulum et stolam; et immolatur ei vitulus saginatus? Quis sit major
frater, et quomodo de agro veniens, susceptioni fratris invideat? et caetera
quae in Evangelio plenius explicantur. Addis insuper: Scio multos in hac
lectione diversa dixisse: et fratrem majorem, Judaeum, minorem existimasse
Gentilem populum. Sed quaero, quomodo Judaico populo possit aptari: Ecce tot
annis servivi tibi, et nunquam mandalum tuum praeterii, et nunquam dedisti mihi
haedum, ut cum amicis meis epularer. Et illud: Fili, tu semper mecum es,
et omnia mea tua sunt. Si autem, ut ais, de justo et peccatore voluerimus
esse parabolam, justo non poterit convenire, ut de salute alterius et maxime
fratris contristetur. Si enim invidia diaboli, mors introivit in orbem
terrarum; et imitantur eum, qui sunt ex parte ejus, nunquid personae justi tam
immanis invidia poterit coaptari, ut foris steterit, et clementissimo patri
rigidus obstiterit; solusque livore cruciatus, laetitiae domus interesse
noluerit?
2. Itaque sicut in caeteris parabolis, quae non sunt a Salvatore dissertae,
quam ob causam dictae sint, solemus inquirere: ita et in hac facere debemus,
quare Dominus in istiusmodi verba proruperit; et ob quam interrogationem,
responsionis similitudino prolata sit. Scribae et Pharisaei mussitabant,
dicentes: "Quare hic peccatores recipit, et vescitur cum eis" (Luc.
15. 2)? Superior quippe sermo praemiserat: "Erant autem accedentes ad
eum publicani et peccatores," volentes audire eum. Itaque hinc omnis
invidia, cur quos Legis praecepta damnarent, eorum confabulationem atque
convivium Dominus non vitaret. Et haec Lucas. Caeterum Matthaeus ita loquitur: Cum
autem discumberet in domo, ecce multi peccatores et publicani venientes recumbebant
cum Jesu, et cum discipulis ejus (Matth. 9. 20). Quod videntes
Pharisaei, dicebant discipulis ejus: Quare cum peccatoribus et publicanis
manducat magister vester? Qui audiens dixit: Non necesse habent sani medicum,
sed male habentes. Euntes autem discite quid sit, misericordiam volo, et non
sacrificium: non enim veni vocare justos, sed peccatores. Marcus quoque in
eadem verba consentit. Igitur, ut diximus, omnis ex Lege quaestio nascebatur.
Lex quippe justitiae tenax, clementiam non habebat: sed quicumque adulter,
homicida, fraudator, et ut breviter dicam, mortali crimine tenebatur, nulla
venia poenitentiae laxabatur a crimine, oculum pro oculo, dentem pro dente,
animam pro anima jubebantur exolvere (Exod. 21). Omnes itaque
declinaverant, simul inutiles facti erant: non erat qui faceret bonum, non erat
usque ad unum (Psal. 13). "Ubi autem abundavit peccatum,
superabundavit et gratia." (Rom. 3. 20). Et, "misit Deus
filium suum factum ex muliere" (Gal. 4. 4), qui destructo medio
pariete, fecit utraque unum (Ephes. 2. 2), et austeritatem Legis
Evangelii gratia temperavit. Unde et Paulus ad Ecclesias scribens: "Gratia
vobis, inquit et pax a Deo Patre nostro, et Domino Jesu Christo" (Rom.
1): gratia quae non ex merito retributa, sed ex donante concessa est. Pax
vero qua reconciliati Deo sumus, habentes propitiatorem Dominum nostrum Jesum
Christum, qui donavit nobis delicta nostra; et delevit chirographum mortis,
quod erat contra nos, affigens illud cruci: et principatus et potestates fecit
ostentui, triumphans eas in ligno. Quae autem major potest esse clementia, quam
ut Filius Dei, hominis Filius nasceretur? decem mensium fastidia sustineret?
partus exspectaret adventum? involveretur pannis? subjiceretur parentibus? per
singulas adoleret aetates? Et post contumelias vocum, alapas et flagella,
crucis quoque pro nobis fieret maledictum, ut nos a maledicto legis absolveret,
Patri factus obediens usque ad mortem: et id opere compleret, quod ante ex
persona mediatoris fuerat deprecatus, dicens: "Pater volo, ut quomodo ego
et tu unum [al. idem] sumus, ita et isti in nobis unum sint" (Joan.
17. 22). Ergo quia ad hoc venerat, ut quod erat, impossibile Legis, quia
nemo ex ea justificabatur, ineffabili misericordia vinceret, publicanos et
peccatores ad poenitentiam provocabat, convivium quoque eorum expetens, ut in
convivio docerentur: sicut manifestum esse poterit ei, qui Evangelia sollicita
mente perlegerit, quomodo et cibus ejus et potus, et deambulatio, et universa
quae gessit in corpore, salutem hominum procurarint. Hoc videntes Scribae et
Pharisaei, adversus Legem eum facere dicebant: "Ecce homo vorax et vini
potator, amicus publicanorum et peccatorum" (Matth. 11. 19) Nam
ante reprehenderant quare curaret in sabbatis. Dominus ergo, ut hanc eorum
accusationem clementi ratione superaret, tres parabolas proposuit: e quibus una
est, nonaginta novem ovium in montibus relictarum, et unius perditae, quae
pastoris humeris est revecta. Alia drachmae, quam mulier accenso lumine
perquisivit, et inventa ea, vicinas ad laetitiam convocavit, dicens:
"Congratulamini mihi, quia inveni drachmam quam perdideram" (Luc.
15. 9). Tertia vero duorum filiorum, de qua, ut disputarem pauca, jussisti.
3. Et de ove quidem, ac drachma, licet ad unum pertineant intellectum,
non est istius temporis disputatio; hoc tantum dixisse sufficiat, ob id has
parabolas esse propositas, ut quomodo ibi in inventione pecoris et drachmae
laetitia est Angelorum, et circa manentium vicinarum: sic in publicanorum
peccatorumque poenitentia, omnium debere esse laetitiam, quibus non est
necessaria poenitentia. Unde vehementer admiror, Tertullianum in eo libro, quem
de Pudicitia adversum poenitentiam scripsit, et sententiam veterem, nova
opinione dissolvit, hoc voluisse sentire, quod Publicani et peccatores, qui cum
Domino vescebantur, Ethnici fuerint, dicente Scriptura: "Non erit vectigal
pendens ex Israel (Deut. 23. 18. secundum LXX): quasi vero et Matthaeus,
non ex Circumcisione fuerit Publicanus, et ille qui cum Pharisaeo in Templo
orans, oculos ad coelum non audebat erigere, non ex Israel fuerit Publicanus:
aut non Lucas memoret: "Et omnis populus audiens, et Publicani
justificaverunt Deum, baptizati baptismo Joannis" (Luc. 7. 29.);
aut cuiquam credibile possit videri Ethnicum Templum ingressum, aut Dominum cum
Ethnicis habuisse convivium, cum id maxime caveret, ne Legem solvere videretur:
et primum venerit ad oves perditas domus Israel; Chananaeae quoque deprecanti
pro salute filiae, responderit: "Non oportet tollere panem filiorum, et
dare eum canibus. Et alibi discipulis praeceperit: In viam gentium ne
abieritis, et in civitates Samaritanorum ne intraveritis (Matth. 10. 5).
Ex quibus omnibus edocemur, in Publicanis, non tam Gentilium, quam generaliter
omnium peccatorum, id est, qui erant et de Gentibus, et de Judaeis, accipi
posse personas. Ille autem qui [al. quia] juxta insanas et blasphemas feminas
suas, id dogmatis defendebat, quo Christianos nollet recipire poenitentes,
frustra argumentatus est, Publicanos Judaeos non fuisse, ut in persona eorum
Gentilium tantum populus possit intelligi. Itaque ne longum faciam, ipsa
Evangelii verba proponam; et in modum commentarii, quid mihi videatur, ad
singula quaeque subnectam.
4. Homo quidam habebat duos filios (Luc. 15. 11). Hominem
Deum dici, multis testimoniis approbatur, ut ibi: "Duorum hominum
testimonium verum est. Ego de me testimonium dico, et Pater qui me misit" (Joan.
10. 17. 18). In alia parabola Pastor, in alia paterfamilias nuncupatur, in
alia vineam locat, in alia invitat ad nuptias, et diversis similitudinibus rem
significat eamdem, ut Judaeorum superbiam reprobet: et in communi omnium peccatorum,
sive Gentilium, sive Israelitarum poenitentiam probet. Quod autem ait, duos
filios, omnes pene Scripturae de duorum vocatione populorum plenae sunt
sacramentis.
5. "Et dixit illi adolescentior: Pater da mihi portionem
substantiae, quae me contingit." Substantia Dei est, omne quod vivimus,
sapimus, cogitamus, in verba prorumpimus. Haec Deus aequaliter universis et in
commune largitus est, Evangelista dicente: "Erat lux vera, quae illuminat
omnem hominem venientem in hunc mundum" (Joan. 1. 9). Iste est
dexter oculus, qui a scandalis observandus est: haec lucerna corporis: hoc
talentum quod non est in sudario colligandum, id est, delicate otioseque
tractandum; nec in terra defodiendum, terrenis scilicet cogitationibus
obscurandum.
6. Qui divisit eis substantiam. Significantius in Graeco legitur
διεῖλεν
αὐτοῖς τὸν
βίον, id est, dedit eis liberum arbitrium, dedit
mentis propriae libertatem, et ut viveret unusquisque non ex imperio Dei sed
obsequio suo, id est, non ex necessitate, sed ex voluntate, ut virtus haberet
locum, ut a caeteris animantibus distaremus, dum ad exemplum Dei, permissum est
nobis facere quod velimus. Unde et in peccatores aequum judicium, et in sanctos
et justos justum praemium retribueretur [al. retribuetur].
7. Quomodo sumus cum Deo, vel ab eo discedimus. — Et non post multos
dies, collectis omnibus, adolescentior filius peregre profectus est in regionem
longinquam. Si Deus coelum tenet palmo, et terram pugillo: et Jeremias
dicit, Deus appropinquans: et non Deus de longinquo (Jerem. 23):
per David quoque, quia nullus absque eo locus sit, praedicatur; quomodo filius
peregre proficiscitur, et a patre discedit? sciendum igitur, non locorum
spatiis, sed affectu, aut esse nos cum Deo, aut ab eo discedere. Quomodo enim
ad discipulos loquitur: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad
consummationem saeculi (Matth. 28. 20): ita ad eos qui sui
jactantiam praeferunt, et esse cum Domino non merentur, dicit: Discedite a
me, non novi vos, qui operamini iniquitatem (Ibid. 7. 23).
8. Recessit ergo junior filius cum universa substantia a patre, et
peregre profectus est. Et Cain egressus a facie Domini habitavit in terra Naid,
quod interpretatur, fluctuatio. Quicumque a Deo recedit, statim saeculi
fluctibus quatitur et moventur pedes ejus. Nam postquam moti sunt homines ab
oriente, et a vero lumine recesserunt, tunc adversus Deum impietatis suae
aedificavere turrim; tunc dogmatum superbias confinxerunt, volentes curiositate
non licita in ipsius coeli alta penetrare. Et vocatus est locus ille Babel,
id est, confusio.
9. Et ibi dissipavit substantiam suam, vivens luxuriose. Luxuria
inimica Deo, inimica virtutibus, perdit omnem substantiam patris; et ad
praesens voluptate deliniens, futuram non sinit cogitare paupertatem.
10. Cumque consumpsisset omnia, facta est fames valida per regionem
illam. Acceperat a patre facultates, ut invisibilia ejus per ea quae erant
visibilia cognosceret, et ex pulchritudine creaturarum consequenter
intelligeret Creatorem. Qui veritatem in injustitia detinens, et pro Deo idola
colens, naturae bona universa consumpsit: et consumptis omnibus, coepit egere
virtutibus, derelicto fonte virtutum. Facta est fames valida per regionem
illam. Omnis locus quem patre incolimus absente, famis, penuriae et
egestatis est. Famis autem μετὰ
ἐμφάσεως valide haec est regio,
de qua dicitur per Prophetam: Qui habitatis in regione umbrae mortis, lux
fulgebit super vos (Isa. 9. 2). At contra est alia regio, quam
possessuri sumus mundo corde atque puro viventes, quam sanctus David desiderat,
dicens: Credo videre bona Domini in terra viventium (Psal. 26. 13).
11. Et ipse coepit egere, et abiit, et conjunxit se uni de
principibus regionis illius. Deserto nutricio, qui ad primam vocem bona ei
fuerat cuncta largitus, junxit se principi hujus mundi, id est, diabolo,
rectori tenebrarum. Quem nunc inimicum hominem, nunc judicem iniquitatis, nunc
draconem, nunc Satan, nunc malleum, nunc perdicem, nunc Belial, nunc rugientem
leonem, nunc Leviathan, nunc Thaninim, nunc Behemoth, et multis aliis vocabulis
Scriptura cognominat. Quod autem ait, uni de principibus, plures esse
intelligendum est, qui per istum volitent aerem, et diversorum fraude vitiorum,
genus hominum suae subjiciant servituti.
12. Qui misit illum in agrum suum, ut pasceret porcos. Porcus
animal immundum est, quod coeno et sordibus delectatur. Talis est daemonum
multitudo, quae per idola manufacta, cruore pecudum et victimis pascitur; et
novissime saginatiore quadam hostia, ipsius hominis morte saturatur. Misit ergo
eum in possessionem suam, id est, suum effecit esse famulum, ut pasceret
porcos, immolans ei animam suam.
13. Et cupiebat implere ventrem suum de siliquis percorum; et nemo
illi dabat. In quod in Ezechiele cum increpatione dicitur ad Jerusalem: Et
factum est in te perversum ultra mulieres quae ante fornicationem tuam, et post
te sunt fornicatae, in eo quod dedisti mercedes, et mercedes tibi non sunt
datae (Ezech. 16. 34), videmus in filio minore completum.
Substantiam suam in regione principis perdidit; et post perditas facultates,
missus ad porcos, egestate contabuit. DAEMONUM CIBUS est ebrietas, luxuria,
fornicatio, et universa vitia. Haec blanda sunt et lasciva, et sensus voluptate
demulcent: statimque ut apparuerint, ad usum sui provocant. Quibus ideo
luxuriosus adolescens non poterat saturari, quia semper voluptas famem sui
habet; et transacta non satiat: et Satanas cum aliquem sua arte deceperit, et
proprium ei imposuerit jugum, ultra ad abundantiam vitiorum non procurat,
sciens esse jam mortuum, sicuti multos idololatras videmus panis miseria et
egestate confectos. Hi sunt in quibus Propheticus sermo completur:
"Omnibus meretricibus dantur mercedes: tu autem dedisti mercedes omnibus
amatoribus tuis, et non accepisti mercedes" (Ezech. 16. 33).
Possumus autem et aliter siliquas interpretari. Daemonum cibus est carmina
Poetarum, saecularis sapientia, Rhetoricorum pompa verborum. Haec sua omnes
suavitate delectant: et dum aures versibus dulci modulatione currentibus
capiunt, animam quoque penetrant, et pectoris interna devinciunt. Verum ubi cum
summo studio fuerint ac labore perlecta, nihil aliud, nisi inanem sonum, et
sermonum strepitum suis lectoribus tribuunt: NULLA IBI SATURITAS veritatis,
nulla refectio justitiae reperitur. Studiosi earum in fame veri, et virtutum
penuria perseverant. Hujus sapientiae typus, et in Deuteronomio sub mulieris
captivae figura describitur: de qua divina vox praecipit, ut si Israelites eam
habere voluerit uxorem, calvitium ei faciat, ungues praesecet, et pilos
auferat: et cum munda fuerit effecta, tunc transeat in victoris amplexus. Haec
si secundum litteram intelligimus, nonne ridicula sunt? Itaque et nos facere
solemus, quando Philosophos legimus, quando in manus nostras libri veniunt
sapientiae saecularis, si quid in eis utile reperimus, ad nostrum dogma
convertimus: si quid vero superfluum, de idolis, de amore, de cura saecularium
rerum, haec radimus, his calvitium inducimus, haec in unguium morem ferro
acutissimo desecamus. Unde et Apostolus prohibet, ne in idolio quis recumbat,
dicens: "Videte autem, ne haec licentia vestra offendiculum fiat infirmis.
Si enim quis viderit eum, qui habet scientiam, in idolio recumbentem, nonne
conscientia ejus cum sit infirma, aedificabitur ad manducandum idolothyta, et
peribit qui infirmus est in tua scientia frater, propter quem Christus mortuus
est" (I. Cor. 8. 9)? Nonne tibi videtur sub aliis verbis dicere, ne
legas Philosophos, Oratores, Poetas; nec in eorum lectione requiescas? Nec
nobis blandiamur, si in eis, quae sunt scripta, non credimus, cum aliorum conscientia
vulneretur, et putemur probare, quae dum legimus, non reprobamus. Alioqui quale
erit, ut existimemus Apostolum ejus, qui vescebatur in idolio, conscientiam
comprobasse, et eum dixisse perfectum, quem sciret de idolothytis manducare?
Absit, ut de ore Christiano sonet, "Jupiter omnipotens; et me Hercule, et
me Castor," et caetera magis portenta, quam numina. At nunc etiam
Sacerdotes Dei, omissis Evangeliis et Prophetis, videmus Comoedias legere,
amatoria Bucolicorum versuum verba canere, tenere Virgilium: et id QUOD IN
PUERIS necessitatis est, crimen in se facere voluptatis. Cavendum igitur, si
captivam velimus habere uxorem, ne in idolio recumbamus; aut si certe fuerimus
ejus amore decepti, mundemus eam, et omni sordium errore purgemus, ne scandalum
patiatur frater, pro quo Christus mortuus est, cum in ore Christiani carmina in
idolorum laudem composita audierit per sonare.
14. Mercenarii quinam. — "In se autem conversus dixit:
Quanti mercenarii in domo patris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo."
Mercenarios secundum alium intellectum eos animadvertimus ex Judaeis, qui ob
praesentia tantum bona, Legis praecepta custodiunt. Hi justi sunt et
misericordes, non ob ipsam justitiam, et ob ipsum misericordiae bonum; sed ut a
Deo terrenae felicitatis et longae vitae praemium consequantur. Qui autem ista
desiderat, merito compellitur ad obsequium praeceptorum, ne eorum
praevaricatione quae jussa sunt, careat concupitis. Porro ubi metus est, non
est dilectio. Perfecta quippe dilectio foras mittit timorem. Nam qui diligit,
non ideo imperata custodit, quia aut timore poenarum, aut praemii aviditate
compellitur; sed quia hoc ipsum quod a Deo jubetur, est optimum. Sensus itaque
iste est: Quanti ex Judaeis ob praesentia tantum bona a Dei obsequio non recedunt,
et ego egestate conficior.
15. "Surgens ibo ad patrem meum." Pulchre ait, surgens:
patre quippe absente, non steterat. Peccatorum jacere, justorum stare est. Ad
Moysen dicitur, "Tu vero hic sta mecum" (Deut. 5. 31). Et in
centesimo tricesimo tertio Psalmo: "Ecce nunc benedicite Dominum, omnes
servi Domini, qui statis in domo Domini," ad benedictionem Domini stantes
Propheta in domo Domini cohortatur.
16. "Et dicam illi: Pater, peccavi in coelum et coram te, jam non
sum dignus vocari filius tuus." Peccaverat in coelum, qui Jerusalem
coelestem reliquerat matrem. Peccaverat coram patre, qui Conditore deserto,
fuerat ligna veneratus. Non erat dignus vocari filius Dei, qui servus esse
maluerat idolorum. "Omnis enim qui facit peccatum, de diabolo patre natus
est." (1. Joan. 3. 7).
17. "Fac me sicut unum de mercenariis tuis." Fac me, inquit,
sicut unum ex Judaeis, qui te ob praesentium tantum rerum promissa venerantur.
Recipe filium poenitentem, qui merecnariis tuis peccantibus saepissime
pepercisti.
18. "Et venit usque ad patrem suum." Venimus ad patrem,
quando recedimus a porcorum pastione, secundum illud: "Statim ut conversus
ingemueris, salvus eris" (Ezech. 18).
19. "Cumque adhuc longe esset, vidit eum pater ejus, et
misericordia motus est. Antequam dignis operibus et vera poenitentia ad patrem
rediret antiquum, Deus, apud quem cuncta futura jam facta sunt, et qui est
omnium praescius futurorum, ad ejus praecurrit adventum, et per Verbum suum,
quod carnem sumpsit ex Virgine, reditum filii sui junioris anticipat.
20. "Et praecurrens incubuit super collum ipsius." Ante venit
ad terram, quam ille domum confessionis intraret. Incubuit super collum ipsius,
id est, corpus sumpsit humanum. Et sicuti Joannes super pectus Jesu recubuit (Joan.
13), qui secretorum ejus effectus est particeps: ita et jugum suum leve, id
est, mandatorum suorum facilia praecepta, ex gratia magis quam ex merito super
juniorem filium collocavit.
21. "Et osculatus est eum;" juxta illud quod in Cantico
Canticorum Ecclesia de sponsi precatur adventu: "Osculetur me osculo oris
sui." (Cant. 1. 1.) Nolo mihi, dicens, per Moysen, nolo per
Prophetas loquatur: ipse meum corpus assumat, ipse me osculetur in carne: ut et
illud quoque quod in Isaia scriptum est, huic sententiae coaptemus: "Si
quaeris, quaere: et ad me habita in saltu." (Isa. 21. 12. juxta LXX.)
Et ibi quippe flens Ecclesia clamare jubetur ex Seir; quia Seir, pilosus
et hispidus interpretatur: ut et antiquum Gentilium significet horrorem,
illa pari similitudine respondente: "Nigra sum, sed formosa, filiae
Jerusalem" (Cant. 1. 4).
22. "Dixit autem illi filius: Pater, peccavi in coelum et coram
te, jam non sum dignus vocari filius tuus." Dicit se non esse dignum
filium nuncupari, et tamen ex naturae voce, ex illa substantia, quam illi pater
fuerat aliquando largitus, in nomen trepidus veritatis erumpit: Pater,
inquiens, peccavi in caelum. Frustra igitur quidam argumentantur, nomen
patris in sanctos tantummodo convenire: cum etiam Deum hic patrem vocet, qui se
filii nomine confitetur indignum: nisi forte ideo patrem audet vocare, quia
plena mente conversus est.
23. "Dixit autem pater ad pueros suos: Celerius proferte stolam
priorem, et induite eum;" stolam, quam Adam peccando perdiderat, stolam,
quae in alia parabola indumentum dicitur nuptiale (Matth. 22), id est,
vestem Spiritus Sancti, quam qui non habuerit, non potest regis interesse
convivio.
24. "Et date annulum in manu illius;" signaculum
similitudinis Christi, secundum illud: "In quem credentes, signati estis
spiritu repromissionis sancto" (Ephes. 1. 13). Et ad principem
dicitur Tyri, qui similitudinem Conditoris amiserat: "Tu signaculum
similitudinis, et corona decoris, in deliciis paradisi Dei natus es" (Ezech.
28. 12. 13). Isaias quoque de hoc signaculo loquitur: "Tunc manifesti
erunt qui signantur." Hoc signaculum in manu datur, quando opera justitiae
Scriptura significat, ut ibi: "Factum est verbum Domini in manu Aggaei
Prophetae" (Agg. 1. et 2), dicentis ad Jerusalem: "Ornavi te,
inquit, ornamento, et imposui tibi armillas circa manus tuas" (Ezech.
16. 11). Rursum ad eum qui indutus est podere, alius locus signaculi
demonstratur: "Pertransi per mediam Jerusalem, et da signaculum in
frontibus virorum gementium, et dolentium in omnibus iniquitatibus, quae fiunt
in medio eorum" (Ibid. 9. 4). Quare? ut postea possint dicere:
"Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine" (Psal. 4. 7).
25. "Et calceamentum in pedibus ejus." Sponsi quippe
perdiderat dignitatem, et nudis pedibus Pascha celebrare non poterat. Haec sunt
calceamenta de quibus Dominus ait: "Et calceavi te hiacyntho. Et
calceamenta in pedibus ejus" (Ezec. 16. 10); nec ubi coluber
insidians, plantam ingredientis invaderet: et super scorpiones et serpentes
securius ambularet; ut praepararetur ad Evangelium pacis: jam non gradiens
secundum carnem, sed secundum spiritum; et dictum ei Propheticum conveniret:
"Quam speciosi pedes evangelizantium pacem, evangelizantium bona" (Isai.
52. 7).
26. "Et afferte vitulum saginatum, et occidite, et manducemus, et
epulemur; quoniam hic filius meus mortuus fuerat, et revixit, perierat, et
inventus est." Vitulus saginatus qui ad poenitentis immolatur salutem,
ipse Salvator est, cujus quotidie carne pascimur, cruore potamur. Fidelis mecum
lector intelligis, qua pinguedine saturati, in ructum laudis ejus erumpimus,
dicentes: "Eructavit cor meum verbum bonum, dico ego opera mea regi" (Ps.
44. 1); licet quidam superstitiose magis, quam vere, non considerantes
textum Psalmi, ex Patris persona arbitrentur hoc intelligi. Quod autem, ait,
"epulemur, quoniam hic filius meus mortuus fuerat, et revixit, perierat,
et inventus est," ad eumdem parabolae superioris pertinet sensum, in qua
dicitur: "Sic dico vobis, quia gaudium erit coram Angelis Dei super uno
peccatore poenitentiam agente."
27. "Et coeperunt epulari." Hoc convivium quotidie
celebratur, quotidie pater filium recipit: semper Christus credentibus
immolatur.
28. "Erat autem filius illius senior in agro." Hucusque de
persona filii junioris disputatum est, quem secundum praesentem parabolam, in
publicanis et peccatoribus, qui a Domino ad poenitentiam provocabantur, debemus
accipere: secundum mysticos autem intellectus, de futura quoque vocatione
Gentium prophetari. Nunc ad seniorem filium sermo transgreditur, quem multi
simpliciter ad omnium Sanctorum personam, multi proprie ad Judaeos referunt. Et
de Sanctis quidem non difficilis interpretatio est, in eo quod dicitur, nunquam
mandatum tuum praeterivi: licet illud videatur obsistere, quod reversioni
fratris invideat. In Judaeos autem cum livor in fratris salute conveniat, hoc
repugnat, quod nunquam se dicat ejus praeterisse mandatum; de quibus quid nobis
videatur, suis in locis conabimur explanare. "Erat autem filius illius
senior in agro, "in terrenis operibus labore desudans, longe a gratia
Spiritus Sancti, et a consilio patris extorris. Hic est, qui ait: "Agrum
emi, et necesse habeo exire et videre illum: rogo te, habe me excusatum" (Luc.
14. 18). Hic, qui juga boum emit quinque, et Legis onere depressus,
terrenorum sensuum voluptate perfruitur. Hic, qui uxore ducta, ire ad nuptias
non potest; et effectus caro, nequaquam unum potest esse cum spiritu. In hujus
persona etiam illius parabolae operarii congruunt, in qua prima, tertia, sexta,
nona hora, id est, vocationibus variis mittuntur ad vineam, et indignantur sibi
undecimae horae operarios coaequari.
29. "Et cum veniret, et appropinquaret domui, audivit symphoniam
et chorum." Illud quod in quodam Psalmo superscribitur pro MELETH, huic
sensui convenit. Siquidem MELETH, chorus in unum concinens dicitur. Male autem quidam
de Latinis symphoniam putant esse genus organi, cum concors in Dei laudibus
concentus, hoc vocabulo significetur: συμφωνία
quippe consonantia exprimitur in Latino.
30. "Et vocavit unum de pueris, et interrogavit quidnam essent
haec." Et nunc interrogat Israel, quare Deus in Gentium assumptione
laetetur: et aemulatione cruciatus, paternam scire non potest voluntatem.
31. "Qui ait illi, quoniam frater tuus venit, et occidit pater
tuus vitulum saginatum, quoniam incolumem illum recepit." Causa laetitiae,
quod pari in Dei laudes toto orbe concinitur, salus est Gentium, salus est
peccatorum: laetantur Angeli: omnis in gaudium creatura consentit; et de solo
dicitur Israel:
32. "Iratus autem noluit intrare." Irascitur se absente fratrem
esse susceptum, irascitur eum vivere, quem putabat extinctum: et nunc foris
stat Israel, et nunc discipulis Evangelia in Ecclesia audientibus, mater ejus
et fratres foris stant quaerentes eum (Matth. 12).
33. "Egressus autem pater illius coepit rogare eum." Quam
benignus et clemens pater; rogat filium, ut laetitiae domus particeps fiat:
rogat autem pater per Apostolos, rogat per Evangelii praedicatores. E quibus
Paulus ait: "Precamur pro Christo, reconciliamini Deo (2. Cor. 5. 20)."
Et alibi "Vobis oportebat primum annuntiari [al. annuntiare] verbum
Dei: sed quia repulistis illud, et indignos vos judicastis aeternae vitae, ecce
convertimur ad gentes" (Act. 13. 46).
34. "Ipse autem respondens, ait patri suo: Ecce tot annis servio
tibi. Pater supplex ad concordiam deprecatur: ille justitiam, quae in Lege est,
sequens, Dei justitiae non subjicitur. Porro quae major justitia Dei, quam
ignoscere poenitentibus, filium suscipere redeuntem? "Ecce tot annis
servio tibi, et nunquam mandatum tuum praeterivi; quasi hoc ipsum non sit
praeterire mandatum, saluti alterius invidere, ante Deum se jactare justitiae,
cum nemo coram eo mundus sit. Quis enim laetabitur castum se habere cor, ne
[al. vel] si unius quidem diei fuerit? David confitetur: "In
iniquitatibus conceptus sum, et in delictis concepit me mater mea" (Ps.
50. 7). Et in alio loco: "Si iniquitatem attendis, Domine, quis
sustinebit" (Ps. 129. 3)? Et hic dicit nunquam se praeterisse
mandatum, toties ob idololatriam captivitatibus traditus. "Ecce tot annis
servio tibi, et nunquam mandatum tuum praeterivi." Hoc est quod Paulus
Apostolus loquitur: "Quid ergo dicemus? quia gentes quae non sectabantur
justitiam, apprehenderunt justitiam, justitiam autem quae ex fide est. Israel
vero sectando legem justitiae, ad legem justitiae non pervenit" (Rom.
9. 30. et 31). Quare? quia non ex fide, sed quasi ex operibus Legis. Potest
ergo et ex ejus persona dici, qui juxta eumdem Apostolum in justitia, quae ex
lege est, sine reprehensione versatus sit: licet mihi videatur magis se jactare
Judaeus, quam vera dicere, ad exemplum illius Pharisaei, dicentis: "Deus
gratias ago tibi, quia non sum sicut caeteri homines, raptores, injusti,
adulteri, sicut et hic Publicanus" (Luc. 18. 11). Oro te, nonne
tibi videtur ea quae ille de publicano dixerat, dicere iste de fratre? Hic est
qui comedit omnem substantiam suam, vivens cum meretricibus. Ad id autem quod
ait: "Mandatum tuum nunquam praeterivi," patris sermo non congruit:
non enim confirmavit vera esse quae dixerat filius, sed irascentem alia ratione
compescuit: "Fili, tu semper mecum es." Numquid, ait, bene quidem
dicis, et fecisti cuncta quae jusseram? Sed mecum es, inquit, semper.
Mecum es lege qua stringeris: mecum es, dum mihi et in captivitatibus erudiris:
mecum es, non quia praecepta mea compleveris, sed quod te in longinquam
regionem abire non passus sum: mecum es ad extremum, secundum illud quod
loquutus sum ad David: "Si dereliquerint filii ejus legem meam, et in
judiciis meis non ambulaverint; si justitias" (Ps. 88. 31. et seqq.)
"meas profanaverint, et mandata mea non custodierint, visitabo in virga
iniquitates eorum, et in flagellis injustitias eorum: misericordiam autem meam
non auferam ab eis [al. justificationes]." Quo testimonio et id in
quo filius senior gloriatur, falsum esse convincitur, dum in Dei judiciis non
ambulat, et ejus mandata non facit. Et quomodo ista non faciens, cum patre
semper fuisse dicitur? Dum peccans visitatur in virga, et visitato misericordia
non negatur. Nec mirandum patri eum ausum fuisse mentiri, qui fratri potuit
invidere: maxime cum in die judicii quidam impudentius mentiantur, dicentes:
"Nonne in nomine tuo comedimus et bibimus, et virtutes multas fecimus, et
daemonia ejecimus (Matth. 7. 22)? Quid vero sit, et omnia mea tua
sunt, suo loco congruentius explicabitur.
35. "Et nunquam dedisti mihi haedum, ut cum amicis meis
epularer." Tantus, inquit, Israel sanguis effusus est, tot hominum caesa
sunt millia, et nullus eorum nostrae exstitit salutis redemptor. Ipse Josias
qui placuit in conspectu tuo (4. Reg. 23): et nuper Machabaei, qui pro
tua haereditate pugnabant, contra fas sanctitatis, hostium gladiis interempti
sunt, et nullius cruor nobis reddidit libertatem. Ecce adhuc Romano imperior
subjacemus: non Propheta, non Sacerdos, non justus quisquam immolatus est pro
nobis. Et pro luxurioso filio, id est, pro gentibus, pro peccatoribus, totius
creaturae gloriosus sanguis effusus est. Cumque merentibus minora non dederis,
immeritis majora tribuisti. "Nunquam dedisti mihi haedum, ut cum amicis
meis epularer." Erras, Israel: dic potius, ut tecum epularer. Aut potest
esse tibi aliqua jucunditas, nisi patre tecum celebrante convivium? Saltem
exemplo docere praesenti. Reverso filio juniore, et pater laetatur et pueri. Manducemus,
ait, et epulemur: non manducate, et epulamini. At tu ea
mente, qua invides fratri, qua a patris recedis aspectu, et semper in agro es,
nunc quoque vis eo absente inire convivium. "Nunquam dedisti mihi
haedum." Nunquam pater deteriora dat munera: habes vitulum immolatum:
ingredere, manduca cum fratre. Quid haedum quaeris, cui agnus est missus? Et ne
simules te nescire, quod missus est, Joannes tibi eum in eremo demonstravit:
"Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi" (Joan. 1. 29).
Et pater quidem quasi clemens, et poenitentiam tribuens, te hortatur ad
vitulum, non immolans haedum, quem stare scit ad sinistram. Tu vero in fine
saeculi, ipse tibi es haedum immolaturus Antichristum, et cum amicis tuis,
spiritibus immundis, ejus carne saturandus, expleto vaticinio: "Tu
confregisti caput draconis magni: dedisti eum escam populi Aethiopum (Psal.
73. 14).
36. "Cum autem filius taus hic, qui devoravit omnem substantiam
suam, vivens cum meretricibus, venit, occidisti ei vitulum saginatum."
Confitetur et nunc Israel saginatum vitulum fuisse qui caesus est: intelligunt
venisse Christum: sed torquentur invidia, et nolunt, fratre non pereunte,
salvari.
37. "Ipse autem dixit illi: Fili, tu semper mecum es, et mea omnia
tua sunt." Filium vocal, licet intrare nolentem. Quomodo autem Dei omnia
Judaeorum sunt? Nunquid Angeli, Throni, Dominationes, caeteraeque Virtutes?
Omnia ergo intelligamus, Legem, Prophetas, eloquia divina. Haec ei dedit, ut in
lege ejus meditarentur die ac nocte, secundum illum canonem quem saepe
exposuimus Scripturarum, Omnia non ad totum referenda esse, sed ad partem
maximam, ut ibi: "Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt" (Psal.
13). Et alibi: "Omnes qui venerunt ante me, fures fuerunt et
latrones" (Joan. 10. 8). Et Paulus ad Corinthios: "Omnibus,
inquit, omnia factus sum, ut omnes lucrifacerem" (1. Cor. 9. 22).
Et ad Philippenses: "Omnes enim quae sua sunt, quaerunt; non ea quae sunt
Jesu Christi" (Philipp. 2. 21). Quanquam nihil unquam illi negasse
credendum sit, quem ad vituli hortatur esum.
38. "Epulari nos oportet, et gaudere, quoniam hic frater tuus
mortuus fuerat, et revixit; perierat, et inventus est." Confidamus igitur
et nos vivere posse per poenitentiam, qui fueramus mortui per delicta. Et hic
quidem ipse filius revertitur: in superioribus vero, in Ove scilicet, et in
Drachma, quod erraverat, affertur; et quod perierat invenitur: et simili tres
parabolae fine clauduntur, dum in ista ponitur, perierat, et inventus est:
ut intelligamus diversis similitudinibus, de eadem peccatorum susceptione
signatum. Et haec quidem in Ethnici persona dicta sint, et Judaei.
39. Videamus autem quomodo super sancto generaliter et peccatore
parabola ista possit intelligi. Et de caeteris quin justo conveniat, non
ambigitur. Illud est, in quo legenti scrupulus commovetur, cur justus saluti
peccatoris invideat: et in tantum iracundia repleatur, ut nec fratris
misericordia, nec patris precibus, nec totius domus jucunditate superetur. Ad
quod breviter respondebimus: omnem mundi istius justitiam, ad Dei comparationem
non esse justitiam. Quomodo enim ex peccatis Jerusalem, Sodoma justificatur,
non quod ipsa sit justa, sed quod majoribus delictis fiant minora delicta: ita
et hominum omnium universa justitia non est Deo collata justitia. Denique
Paulus qui dixerat: "Quotquot ergo perfecti sumus, hoc sapiamus" (Philipp.
3. 15), in alio loco confitetur, et clamitat: "O profundum divitiarum
sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et
ininvestigabiles viae ejus" (Rom. 11. 33)? Et alibi, "Ex parte
cognoscimus, et ex parte prophetamus." Et, "Nunc videmus per speculum
in aenigmate" (1. Cor. 13. 9. et 12). Et ad Romanos: "Miser
ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus" (Rom. 7. 24)?
Ex quibus omnibus edocemur, Dei solius perfectam esse justitiam, qui solem suum
oriri facit super justos et injustos: dat pluviam serotinam et matutinam,
merentibus pariter et non merentibus; qui de vicis, angulis, et plateis invitat
ad nuptias, et deintus quosdam jam quasi securos expellit foras: et ovem, quae
ad exemplum filii poenitentis ipsa redire non poterat, vel nolebat, quaerit, et
invenit; et inventam suis humeris reportat (Luc. 15). Multum enim
errando laboraverat.
40. Ut autem doceamur in Sanctos quoque cadere posse invidiam, et soli
Deo puram elementiam derelinqui, filiorum Zebedaei consideremus exemplum: pro
quibus cum mater mota pietatis affectu, nimis grandia postulasset, reliqui
decem discipuli indignati sunt. Et Jesus advocans eos, dixit: "Scitis quia
principes gentium dominantur eorum; et qui majores sunt, potestatem exercent in
eis. Non ita erit inter vos: sed quicumque voluerit inter vos major esse, sit
vester minister: et quicumque vestrum voluerit inter vos esse primus, sit
vester servus: quoniam Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, et
dare animam suam redemptionem pro multis" (Matth. 20. 25. et seqq).
Nulli periculosum, nulli videatur esse blasphemum, quod et in Apostolos in
vidiae malum diximus potuisse subrepere, cum etiam de Angelis hoc dictum
putemus. "Sidera quippe non sunt munda in conspectu ejus, et contra
Angelos suos perversum quid intellexit" (Job 15. 15. et 4. 18). Et
in Psalmis dicitur: "Non justificabitur in conspectu tuo omnis
vivens." Non ait, "non justificabitur omnis homo," sed
"omnis vivens," id est, non Evangelista, non Apostolus, non Propheta.
Ad majora conscendo, non angeli, non Throni, non Dominationes, non Potestates,
caeteraeque Virtutes. Solus Deus est, in quem peccatum non cadit: caetera cum
sint liberi arbitrii, juxta quod et homo ad imaginem et similitudinem Dei
factus est, in utramque partem possunt suam flectere voluntatem. Quod si hac
sententia non adduceris, saltem illius auctoritate parabolae commovere, in qua
per totum diem operarii mittuntur ad vineam (Matth. 20); et in prima
hora vocantur Adam, Abel, Seth: in tertia Noe: in sexta Abraham: in nona
Moyses: in undecima Gentium populus, cui dicitur: Quid hic statis tota die
otiosi? et illi responderunt: Nemo nos conduxit. Quod autem extrema
hora, nostri sit Salvatoris adventus, testis est Joannes Apostolus, dicens:
"Fratres, novissima hora est. Etenim sicut audistis, quia Antichristus
venit, nunc autem Antichristi multi facti sunt, propter quod cognoscimus, quia
novissima hora est"(Joan. 2. 18). Si haec displicet interpretatio,
sequor quocumque duxeris: ita tamen ut eos qui vocati sunt primi, justos esse
fatearis. Quod cum obtinuero, illud inferam: et quomodo justi murmuraverunt
adversum patremfamilias, dicentes: "Hi novissimi venerunt, et una hora
fecerunt: et aequales illos nobis fecisti, qui portavimus pondus diei et
aestus? Videntur quidem juste dicere, nos aequalem debere esse mercedem ejus,
qui prima hora ad noctem usque sudaverit, et ejus qui una hora sit in labore
versatus. Sed ista justitia habet in se livorem, cum alterius invideat felicitati.
Denique et Dominus oculum in eis arguit invidentem, dicens: Amice, an oculus
tuus nequam est, quia ego bonus sum? Unde et ab Apostolo solus
justus, solus dicitur immortalis: non quod Angeli sint injusti et mortales, sed
quod ipse sit immortalis et justus, cui collata universa justitia, iniquitas
invenitur.
41. Ut autem in hac eadem parabola, quam nunc proposuimus, injustitiam
intelligas conductorum, attende paulisper. Qui prima hora conductus est, plus
meretur ab eo, qui hora tertia missus est ad vineam: rursum horae tertiae
operarius, et sextae horae operarium antecedit: et sextae horae, nonae horae
vincit operarium. Quomodo igitur novissimo omnes invident, et eamdem inter se
justitiam non requirunt? Tu qui hora nona conductus es, cur invides ei qui
undecima hora est missus in vineam? Quodcumque responderis, quamvis diversum
asserueris laborem, ut et praemium majus in diverso labore merearis, eidem apud
sextum sententiae subjacebis. Et tu qui hora sexta conductus es, novissimo
invides, cur tecum denarium, id est, aequalem consequatur salutem: licet
salutis pro labore diversa sit gloria, eadem de te potest tertius dicere: et de
tertio rursum primus. Verum ipsi inter se ob non aequalem laborem, et
vocationis spatia diversa, aequale praemium libenter accipiunt: in novissimo
tantum operario, id est, in Gentium salute discordant, et Domino injuriam
faciunt, et sub omnibus parabolis arguuntur invidiae.
42. Non ambigo, quin inculta tibi nostrae parvitatis videatur oratio;
sed saepe causatus sum, expoliri non posse sermonem, nisi quem propria manus
limaverit. Itaque ignosce dolentibus oculis, id est, ignosce dictanti, maxime
cum in ecclesiasticis rebus non quaerantur verba, sed sensus, id est, panibus
sit vita sustentanda, non siliquis.
Epistola XXII
(alias quoque 22; scripta an. 384)
Ad Eustochium
De custodia virginitatis. Eustochium Virginem, Paulae nobiliss.
apud Romanos Matronae filiam, docet quomodo Virginitatem custodire debeat, quam
professa erat: atque eos qui castitatis specie ventri avaritiaeque inserviunt,
acriter insectatur.
1. "Audi filia, et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere
populum tuum, et domum patris tui; et concupiscet rex decorem tuum" (Ps.
44. 11). In quadragesimo quarto Psalmo Deus ad animam loquitur humanam, ut
secundum exemplum Abrahae, exiens de terra sua, et de cognatione sua, relinquat
Chaldaeos qui quasi doemonia interpretantur, et habitet in
regione viventium, quam alibi Propheta suspirat, dicens: "Credo videre
bona Domini in terra viventium" (Ps. 26. 13). Verum non sufficit
tibi exire de terra tua, nisi obliviscaris populi tui, et domus patris tui, ut
carne contempta, sponsi jungaris amplexibus. "Ne respexeris, inquit,
retro: nec steteris in omni circa regione, sed in monte salvum te fac, ne forte
comprehendaris" (Gen. 19. 17). Non expedit apprehenso aratro,
respicere post tergum, nec de agro reverti domum, nec post Christi tunicam, ad
tollendum aliud vestimentum tecto descendere (Matth. 24). Grande
miraculum: Pater filiam cohortatur, ne meminerit patris sui. "Vos de patre
diabolo estis, et desideria patris vestri vultis facere" (Joan. 8. 44),
dicitur ad Judaeos. Et alibi: "Qui facit peccatum, de diabolo est" (Joan.
3. 8). Tali primum parente generati, nigri sumus, et post poenitentiam, nec
dum culmine virtutis ascenso, dicimus: Nigra sum, sed speciosa, filiae
Jerusalem (Cant. 1. 4). Exivi de domo infantiae meae, oblita sum
patris mei, renascor in Christo. Quid pro hoc mercedis accipio? Sequitur: Et
concupiscet rex decorem tuum. Hoc ergo illud magnum est Sacramentum. Propter
hoc relinquet homo patrem, et matrem suam, et adhaerebit uxori suae, et erunt
ambo, jam non, ut ibi, in una carne (Gen. 2. 44), sed in uno spiritu.
Non est sponsus tuus arrogans, non superbus, Aethiopissam duxit uxorem: statim
ut volueris sapientiam audire veri Salomonis, et ad eum veneris, confitebitur
tibi cuncta quae novit, et inducet te rex in cubiculum suum, et mirum in modum
colore mutato, sermo tibi ille conveniet: Quae est ista, quae ascendit
dealbata (Cant. 3. 6. et 8. 5).
2. Dominae virgines vocandae. — Haec idcirco, mi Domina
Eustochium, scribo (Dominam quippe vocare debeo sponsam Domini mei) ut ex ipso
principio lectionis agnosceres, non me nunc laudem Virginitatis esse dicturum,
quam probasti optimam, et consecuta es: nec enumeraturum molestias nuptiarum,
quomodo uterus intumescat, infans vagiat, cruciet pellex, domus cura
sollicitet, et omnia quae putantur bona, mors extrema praecidat. Habent enim et
maritatae ordinem suum, honorabiles nuptias, et cubile immaculatum (Hebr.
13); sed ut intelligeres tibi exeunti de Sodoma, timendum esse Lot uxoris
exemplum (Genes. 19). Nulla est enim in hoc libello adulatio. Adulator
quippe blandus inimicus est. Nulla erit Rhetorici pompa sermonis, quae te etiam
inter Angelos statuat, et beatitudine Virginitatis exposita, mundum subjiciat
pedibus tuis.
3. Nolo tibi venire superbiam de proposito, sed timorem. Onusta incedis
auro, latro tibi vitandus est. Stadium est haec vita mortalibus, hic
contendimus, ut alibi coronemur. Nemo inter serpentes et scorpiones securus
ingreditur. Et inebriatus est, inquit Dominus, gladius meus in coelo
(Isai. 34), et tu pacem arbitraris in terra, quae tribulos generat, et
spinas, quam serpens comedit? Non est nobis colluctatio adversus carnem et
sanguinem, sed adversus principatus, et potestates hujus mundi, et rectores
harum tenebrarum, adversus spiritualia nequitiae in caelestibus (Ephes.
6. 12). Magnis inimicorum circumdamur agminibus, bostium plena sunt omnia.
CARO FRAGILIS, et cinis futura post modicum, pugnat sola cum pluribus. Cum
autem fuerit dissoluta, et venerit princeps mundi hujus, et invenerit in ea
peccati nihil, tunc secura audies per Prophetam: Non timebis a timore
nocturno: a sagitta volante per diem, a negotio perambulante in tenebris, ab
incursu et daemonio meridiano. Cadent a latere tuo mille, et decem millia a
dextris tuis, ad te autem non appropinquabunt (Ps. 90. 5. 6). Quod
si eorum te multitudo turbaverit, et ad singula incitamenta vitiorum coeperis
aestuare, et dixerit tibi cogitatio tua: quid faciemus? respondebit tibi
Elisaeus: Noli timere, quia plures nobiscum sunt, quam cum illis, et
orabit, et dicet: Domine, aperi oculos puellae tuae, ut videat (4.
Reg. 6. 16): et apertis oculis videbis igneum currum, qui te ad exemplum
Eliae in astra sustollat (Ps. 123. 7); et tunc laeta cantabis: Anima
nostra sicut passer erepta est de laqueo venantium: Laqueus contritus est, et
nos liberati sumus (Ibid. 2).
4. In hac vita nulla est certa victoria. — Quamdiu hoc fragili
corpore detinemur, quamdiu habemus thesaurum istum in vasis fictilibus (2.
Cor. 4), et concupiscit spiritus adversus carnem, et caro adversus spiritum
(Galat. 5), nulla est certa victoria. Adversarius noster diabolus,
tanquam leo rugiens aliquem devorare quaerens, circumit (1. Petr. 5). Posuisti
tenebras, ait David, et facta est nox. In ipsa pertransibunt omnes
bestiae sylvae. Catuli leonum rugientes, ut rapiant, et quoerant a Deo escam
sibi (Ps. 103. 20). Non quaerit diabolus homines infideles: non eos
qui foris sunt, et quorum carnes rex Assyrius in olla succendit: de Ecclesia
Christi rapere festinat. Escae ejus secundum Abacuc electae sunt. Job
subvertere cupit, et devorato Juda, ad cribrandos Apostolos expetit potestatem.
Non venit Salvator pacem mittere super terram, sed gladium. Cecidit Lucifer, qui
mane oriebatur; et ille qui in Paradiso deliciarum nutritus est, meruit audire:
Si exaltatus fueris, ut aquila, inde detraham te, dicit Dominus (Abdiae.
4). Dixerat enim in corde suo; Super sidera coeli ponam sedem meam, et
ero similis Altissimo (Isai. 14. 13). Unde quotidie ad eos qui per
scalam Jacob somniantis descendunt, loquitur Deus: Ego dixi dii estis, et
filii Altissimi omnes. Vos autem sicut homines moriemini, et tanquam unus de
principibus cadetis (Ps. 81. 6. 7). Cecidit enim primus diabolus, et
cum stet Deus in synagoga deorum, in medio autem deos discernat, Apostolus iis
qui dii esse desinunt, scribit: Ubi enim in vobis sunt dissensiones et
aemulationes, nonne homines estis, et secundum hominem ambulatis (2.
Cor. 3. 3)?
5. Si Apostolus vas electionis, et separatus in Evangelium Christi, ob
carnis aculeos et incentiva vitiorum reprimit corpus suum, et servituti
subjicit, ne aliis praedicans ipse reprobus inveniatur; et tamen videt aliam
legem in membris suis repugnantem legi mentis suae, et captivum se in legem
duci peccati, si post nuditatem, jejunia, famem, carcerem, flagella, supplicia,
in semetipsum reversus exclamat: Infelix ego homo, quis me liberabit de
corpore mortis hujus (Rom. 7. 24), tu te putas securam esse debere?
Cave, quaeso, ne quando de te dicat Deus: Virgo Israel cecidit, et non est
qui suscitet eam (Amos. 5. 2). Audenter loquar: Cum omnia possit
Deus, suscitare virginem non potest post ruinam. Valet quidem liberare de
poena, sed non vult coronare corruptam. Timeamus illam Prophetiam, ne in nobis
etiam compleatur: Virgines bonae deficient (Amos. 8. 13). Observa
quid dicat, et virgines bonae deficient; quia sunt et virgines malae. Qui
viderit, inquit, mulierem ad concupiscendum eam, jam moechatus est eam
in corde suo (Matth. 5. 28). Perit ergo, et mente virginitas. Istae
sunt virgines malae, virgines carne, non spiritu: virgines stultae, quae oleum
non habentes, excluduntur a sponso.
6. Si autem et illae quae virgines sunt, ob alias tamen culpas,
virginitate corporum non salvantur: quid fiet illis, quae prostituerunt membra
Christi, et mutaverunt templum Sancti Spiritus in lupanar? Illico audient:
"Descende, sede in terra virgo filia Babylonis: sede in terra, non est
solium filiae Chaldaeorum: non vocaberis ultra mollis, et delicata. Accipe
molam, mole farinam, discooperi velamen tuum, denuda crura, transi flumina,
revelabitur ignominia tua, apparebunt opprobria tua" (Isai. 47). Et
hoc post Dei Filii thalamos, post oscula fratruelis, et sponsi, illa de qua
quondam sermo Propheticus concinebat: Astitit regina a dextris tuis, in
vestitu deaurato, circumdata varietate (Ps. 44. 10), nudabitur; et
posteriora ejus ponentur in faciem ipsius: sedebit ad aquas solitudinis, posito
vase, et divaricabit pedes suos omni transeunti, et usque ad verticem
polluetur. RECTIUS FUERAT hominis [al. homini] subiisse conjugium,
ambulasse per plana, quam ad altiora tendentem, in profundum inferni cadere. Ne
fiat obsecro civitas meretrix, fidelis Sion, ne post Trinitatis hospitium, ibi daemones
saltent, et sirenae nidificent, et hericii. Non solvatur fascia pectoralis; sed
statim ut libido titillaverit sensum, aut blandum voluptatis incendium dulci
nos calore perfuderit, erumpamus in vocem: Dominus auxiliator meus, non
timebo quid faciat mihi caro (Psal. 117. 9). Cum paululum interior
homo inter vitia atque virtutes coeperit fluctuare, dicito: "Quare tristis
es anima mea, et quare conturbas me? Spera in Domino [al. Deo], quia
confitebor illi, salutare vultus mei, et Deus meus" (Ps. 41. 12).
Nolo sinas cogitationes crescere. Nihil in te Babylonium, nihil confusionis
adolescat. Dum parvus est hostis, interfice: nequitia, ne zizania crescant,
elidatur in semine. Audi Psalmistam dicentem: "Filia Babylonis misera,
beatus qui retribuet tibi retributionem tuam quam retribuisti nobis. Beatus qui
tenebit, et allidet parvulos tuos ad Petram" (Ps. 136. 8). Quia
enim impossibile est in sensum hominis non irruere innatum medullarum calorem,
ille laudatur, ille praedicatur beatus, qui ut coeperit cogitare sordida,
statim interficit cogitatus, et allidit ad petram: petra autem Christus est
(1. Cor. 104).
7. Hieronymi tentationes in eremo. — O quoties ego ipse in eremo
constitutus, et in illa vasta solitudine, quae exusta solis ardoribus, horridum
Monachis praestat habitaculum, putabam me Romanis interesse deliciis. Sedebam
solus, quia amaritudine repletus eram. Horrebant sacco membra deformia, et
squalida cutis situm aethiopicae carnis obduxerat. Quotidie lacrymae, quotidie
gemitus, et si quando repugnantem somnus imminens oppressisset, nuda humo ossa
vix haerentia collidebam. De cibis vero et potu taceo, cum etiam languentes
Monachi aqua frigida utantur, et coctum aliquid accepisse, luxuria sit. Ille
igitur ego, qui ob gehennae metum, tali me carcere ipse damnaveram, scorpionum
tantum socius et ferarum, saepe choris intereram puellarum. Pallebant ora
jejuniis, et mens desideriis aestuabat in frigido corpore, et ante hominem sua
jam in carne praemortuum, sola libidinum incendia balliebant. Itaque omni auxilio
destitutus, ad Jesu jacebam pedes, rigabam lacrymis, crine tergebam; et
repugnantem carnem hebdomadarum inedia subjugabam. Non erubesco infelicitatis
meae miseriam confiteri, quin potius plango me non esse, quod fuerim. Memini me
clamantem, diem crebro junxisse cum nocte, nec prius a pectoris cessasse
verberibus, quam rediret, Domino increpante, tranquillitas. Ipsam quoque
cellulam meam, quasi cogitationum mearum consciam pertimescebam. Et mihimet
iratus et rigidus, solus deserta penetrabam. Sicubi concava vallium, aspera
montium, rupium praerupta cernebam, ibi meae orationis locus, ibi illud
miserrimae carnis ergastulum; et, ut ipse mihi testis est Dominus, post multas
lacrymas, post coelo inhaerentes oculos, nonnunquam videbar mihi interesse
agminibus Angelorum, et laetus gaudensque cantabam: Post te in odorem
unguentorum tuorum curremus (Cant. 1. 3).
8. Si autem hoc sustinent illi, qui exeso corpore, solis cogitationibus
oppugnantur, quid patitur puella, quae deliciis fruitur? Nempe illud Apostoli: Vivens
mortua est (1 Tim 5. 6). Si quid itaque in me potest esse consilii,
si experto creditur, hoc primum moneo, hoc obtestor, ut sponsa Christi vinum
fugiat pro veneno. Haec adversus adolescentiam prima arma sunt daemonum. Non
sic avaritia quatit, infiat superbia, delectat ambitio. Facile aliis caremus
vitiis; hic hostis nobis inclusus est. Quocumque pergimus, nobiscum portamus
inimicum. VINUM ET ADOLESCENTIA, duplex incendium voluptatis est. Quid oleum
flammae adjicimus? Quid ardenti corpusculo fomenta ignium ministramus? Paulus
ad Timotheum: "Jam noli, inquit, aquam bibere, sed vinum modico utere,
propter stomachum tuum, et frequentes tuas infirmitates" (1. Tim. 5.
23). Vide quibus causis vini potio concedatur, ut ex hoc stomachi dolor, et
frequens mederetur infirmitas. Et ne nobis forsitan de aegrotationibus
blandiremur, modicum praecepit esse sumendum, medici potius consilio, quam
Apostoli: licet et Apostolus sit medicus spiritualis: et ne Timotheus
imbecillitate superatus, Evangelii praedicandi non posset implere discursus:
alioquin se dixisse meminerat: "Vinum in quo est luxuria" (Ephes.
5. 18) Et, "bonum est homini vinum non bibere, et carnem non
manducare" (Rom. 14. 21). Noe vinum bibit, et inebriatus est (Gen.
9. 21). Post Diluvium, rudi adhuc saeculo, et tunc primum plantata vinea
inebriare vinum forsitan nesciebat. Et ut intelligas Scripturae in omnibus
sacramentum, Margarita quippe est sermo Dei, et ex omni parte forari potest,
post ebrietatem nudatio femorum subsecuta est, libido juncta luxuriae. Prius
enim venter extenditur, et sic caetera membra concitantur. "Manducavit
enim populus, et bibit, et surrexerunt ludere" (Exod. 32. 6). Lot
amicus Dei in monte salvatus (Genes. 19), et de tot millibus populi
solus justus inventus, inebriatur a filiabus suis; et licet illae putarent
genus hominum defecisse, et hoc facerent liberorum magis desiderio, quam
libidinis: tamen sciebant virum justum, hoc nisi ebrium non esse facturum.
Denique quid fecerit, ignoravit: et quanquam voluntas non sit in crimine, tamen
error in culpa est. Inde nascuntur Moabitae, et Ammonitae, inimici Israel, qui
usque ad quartam et decimam progeniem, et usque in aeternum, non ingrediuntur
in Ecclesiam Dei.
9. Elias cum Jezabel fugeret, et sub quercu jaceret lassus in
solitudine, veniente ad se Angelo suscitatur, et dicitur ei: "Surge, et
manduca. Respexit, et ecce ad caput ejus panis collyrida, et vas aquae (4.
Reg. 19. 5 et 6). Revera nunquid non poterat Deus conditum ei merum
mittere, et electos cibos, et carnes contusione mutatas? Elisaeus filios
Prophetarum invitat ad prandium, et herbis agrestibus eos alens, consonum
prandentium audit clamorem: "Mors in olla" (4. Reg. 4. 40).
Homo Dei non iratus est cocis, lautioris enim mensae consuetudinem non habebat,
sed farina desuper jacta, amaritudinem dulcoravit: eadem spiritus virtute, qua
Moyses mutaverat Maram in dulcedinem. Necnon et illos qui ad eum
comprehendendum venerant, oculis pariter ac mente caecatos, cum in Samariam
nescios induxisset, qualibus eos epulis refici imperaverit, ausculta,
"Pone eis, inquit, panem et aquam; manducent, et bibant, et remittantur ad
Dominum suum" (4. Reg. 6. 22). Potuit et Danieli de regiis ferculis
opulentior mensa transferri; sed Abacuc ei messorum prandium portat, arbitror
rusticanum. Ideoque et desideriorum vir appellatus est, quia panem
desiderii non manducavit, et vinum concupiscentiae non bibit.
10. Innumerabilia sunt de Scripturis divina responsa, quae gulam
damnent, et simplices cibos probent [al. praebeant]. Verum quia nunc non
est propositum de jejuniis disputare, et universa exequi, sui et tituli sit et
voluminis, haec sufficiant pauca de plurimis. Alioquin ad exemplum horum,
poteris tibi ipsa colligere, quomodo primus de paradiso homo, ventri magis
obediens, quam Deo, in hanc lacrymarum dejectus est vallem. Et ipsum Dominum
Satanas fame tentaverit in deserto. Et Apostolus clamitet: "Escae ventri,
et venter escis: Deus autem hunc et illas destruet" (1. Cor. 6. 13).
Et de luxuriosis, "quorum Deus venter est" (Philipp. 3). Id
enim colit unusquisque, quod diligit. Ex quo sollicite providendum est, ut quos
saturitas de paradiso expulit, reducat esuries.
11. Deus non delectatur nostra inedia. — Quod si volueris
respondere, te nobili stirpe generatam, semper in deliciis, semper in plumis,
non posse a vino et esculentioribus cibis abstinere, nec his legibus vivere
districtius, respondebo: Vive ergo lege tua, quae Dei non potes. Non quod Deus
universitatis Creator et Dominus, intestinorum nostrorum rugitu et inanitate
ventris, pulmonisque delectetur ardore; sed quod aliter pudicitia tuta esse non
possit. Job Deo carus, et testimonio ipsius immaculatus et simplex, audi quid
de diabolo suspicetur: "Virtus ejus in lumbis, et potestas ejus in
umbilico" (Job. 4). Honeste viri mulierisque genitalia immutatis
sunt appellata nominibus. Unde et de lumbis David super sedem ejus promittitur
esse sessurus. Et septuaginta quinque animae introierunt in Aegyptum, quae
exierunt de femore Jacob. At postquam colluctante Domino, latitudo femoris ejus
emarcuit, a liberorum opere cessavit. Et qui Pascha facturus est, accinctis
mortificatisque lumbis, facere praecipitur. Et ad Job dicit Deus: "Accinge
sicut vir lumbos tuos" (Ibid. 38. 3): Et Joannes zona pellicea
cingitur et Apostoli jubentur accinctis lumbis, Evangelii tenere lucernas. Ad
Jerusalem vero, quae respersa sanguine, in campo invenitur erroris, in
Ezechiele dicitur: "Non est praecisus umbilicus tuus" (Ezech. 16.
4). Omnis igitur adversus viros diaboli virtus in lumbis est: omnis in
umbilico contra feminas fortitudo.
12. Vis scire ita esse, ut dicimus? Accipe exempla: Samson leone
fortior et saxo durior, qui et unus et nudus mille persecutus est armatos, in
Dalilae mollescit amplexibus. David secundum cor Domini electus, et qui
venturum Christum sanctum saepe ore cantaverat, postquam deambulans super
tectum domus suae, Bethsabee captus est nuditate, adulterio junxit homicidium.
Ubi, et ILLUD BREVITER ATTENDE, quod nullus sit, etiam in domo, tutus aspectus.
Quapropter ad Dominum poenitens loquitur: "Tibi soli peccavi, et malum
coram te feci" (Psal. 50. 5). Rex enim erat, alium non timebat.
Salomon, per quem se cecinit ipsa Sapientia, qui disputavit a cedro Libani
usque ad hyssopum, quae exit per parietem, recessit a Domino, quia amator
mulierum fuit. Et ne quis sibi de sanguinis propinquitate confideret, illicito
Thamar sororis Amnon frater exarsit incendio.
13. Pudet [al. Piget] dicere, quot quotidie Virgines ruant,
quantas de suo gremio mater perdat Ecclesia, super quae sidera inimicus
superbus ponat thronum suum: quot petras excavet, et habitet coluber in
foraminibus earum. Videas plerasque viduas, antequam nuptas, infelicem
conscientiam mentita tantum veste protegere. Quas nisi tumor uteri, et
infantium prodiderit vagitus, erecta cervice, et ludentibus pedibus incedunt. Aliae
vero sterilitatem praebibunt, et necdum sati hominis homicidium faciunt.
Nonnullae cum se senserint concepisse de scelere, abortii venena meditantur, et
frequenter etiam ipsae commortuae, trium criminum reae, ad inferos perducuntur,
homicidae sui, Christi adulterae, necdum nati filii parricidae. Istae sunt quae
solent dicere: "Omnia munda mundis" (Rom. 14. 20). Sufficit
mihi conscientia mea. Cor mundum desiderat Deus. Cur me abstineam a cibis quos
creavit Deus ad utendum? Et si quando lepidae et festivae volunt videri, ubi se
mero ingurgitaverint, ebrietati sacrilegium copulantes, aiunt: Absit, ut ego me
a Christi Sanguine abstineam. Et quam viderint pallentem atque tristem,
miseram, et Manichaeam vocant: et consequenter: tali enim proposito jejunium haeresis
est. Hae sunt, quae per publicum notabiliter incedunt, et furtivis oculorum
nutibus, adolescentium greges post se trahunt, quae semper audiunt per
Prophetam: "Facies meretricis facta est tibi, impudorata es tu" (Jerem.
3). Purpura tantum in veste tenuis, et laxius, ut crines decidant, ligatum
caput, soccus vilior, et super humeros hyacinthina laena Maforte volitans:
succinctae manichae brachiis adhaerentes, et solutis genubus factus incessus.
Haec est apud illas tota virginitas. Habeant istiusmodi laudatores suos, ut sub
virginali nomine lucrosius pereant. Libenter talibus non placemus.
14. Pudet dicere, proh nefas: triste, sed verum est: unde in Ecclesias
Agapetarum pestis introiit? unde sine nuptiis aliud nomen uxorum? imo unde
novum concubinarum genus? Plus inferam: unde meretrices univirae? Eadem domo,
uno cubiculo, saepe uno tenentur et lectulo, et suspiciosos nos vocant, si
aliquid existimamus. Frater sororem virginem deserit, coelibem spernit virgo
germanum, fratrem quaerit extraneum, et cum in eodem proposito esse se
simulent, quaerunt alienorum spiritale solatium, ut domi habeant carnale
commercium. Istiusmodi homines Salomon in Proverbiis spernit [al. arguit.]:
dicens; "Alligabit quis in sinu ignem, et vestimenta ejus non comburentur?
Aut ambulabit super carbones ignis, et pedes illius non ardebunt" (Prov.
6. 27. 28)?
15. Explosis igitur et exterminatis his quae nolunt esse virgines, sed
videri, nunc ad te mihi omnis dirigatur oratio, quae quanto prima Romanae urbis
virgo nobilis esse coepisti, tanto tibi amplius laborandum est, ne et
praesentibus bonis careas, et futuris. Et quidem molestias nuptiarum, et
incerta conjugii domestico exemplo didicisti, cum soror tua Blesilla aetate
major, sed proposito minor, post acceptum maritum, septimo mense viduata est. O
infelix humana conditio et futuri nescia: et virginitatis coronam, et nuptiarum
perdidit voluptatem. Et quanquam secundum pudicitiae gradum teneat viduitas,
tamen quas illam per momenta sustinere existimas cruces, spectantem quotidie in
sorore; quod ipsa perdiderit, et cum difficilius experta careat voluptate,
minorem continentiae habere mercedem? Sit tamen et illa secura, sit gaudens.
Centesimus et sexagesimus fructus de uno sunt semine castitatis.
16. Virgo debet fugere Matronarum consortium. Viduarum vitia, et
Clericorum. — Nolo habeas consortia matronarum: nolo ad nobilium domos
accedas: nolo te frequenter videre, quod contemnens, virgo esse voluisti. Sic
sibi solent applaudere mulierculae de judicibus viris, et in aliqua positis
dignitate. Si ad Imperatoris uxorem concurrit ambitio salutantium, cur tu facis
injuriam viro tuo? Ad hominis conjugem, Dei sponsa quid properas? Disce in hac
parte superbiam sanctam: scito te illis esse meliorem. Neque vero earum tantum
te cupio declinare congressus, quae maritorum inflantur honoribus, quas
eunuchochorum greges sepiunt, et in quarum vestibus attenuata in filum auri
metalla texuntur; sed etiam eas fuge, quas viduas necessitas fecit, non
voluntas: non quod mortem optare debuerint maritorum; sed quod datam occasionem
pudicitiae non libenter acceperint. Nunc vero tantum veste mutata pristina non
mutatur ambitio. Praecedit caveas Basternarum ordo semivirorum: et rubentibus
buccis, cutis farta distenditur, ut eas putes maritos non amisisse, sed
quaerere. Plena adulatoribus domus, plena conviviis. Clerici ipsi, quos in
magisterio esse oportuerat doctrinae pariter et timoris, osculantur capita
matronarum, et extenta manu, ut benedicere eos putes velle, si nescias, pretia
accipiunt salutandi. Illae interim, quae Sacerdotes suo viderint indigere
praesidio, eriguntur in superbiam: et quia maritorum expertae dominatum,
viduitatis praeferunt libertatem, castae vocantur, et Nonnae, et post coenam
dubiam, Apostolos somniant.
17. Sint tibi sociae, quas jejunia tenuant, quibus, pallor in facie
est, quas et aetas probavit et vita, quae quotidie in cordibus suis canunt:
"Ubi pascis? ubi cubas in meridie" (Cant. 1. 6)? Quae ex
affectu dicunt: "Cupio dissolvi, et esse cum Christo" (Philipp. 1.
23). Esto subjecta parentibus: imitare sponsum tuum. Rarus sit egressus in
publicum. Martyres tibi quaerantur in cubiculo tuo. Nunquam causa deerit
procedendi, si semper quando necesse est, processura sis. Sit tibi moderatus
cibus, et nunquam venter expletus. Plures quippe sunt, quae cum vino sint
sobriae, ciborum largitate sunt ebriae. Ad orationem tibi nocte surgenti, non
indigestio ructum faciat, sed inanitas. Crebrius lege, disce quamplurima.
Tenenti codicem somnus obrepat, et cadentem faciem pagina sancta suscipiat.
Sint tibi quotidiana jejunia, et refectio satietatem fugiens. NIHIL PRODEST
BIDUO triduoque transmisso, vacuum portare ventrem, si pariter obruatur, si
compensetur, saturitate jejunium. Illico mens repleta torpescit, et irrigata
humus spinas libidinum germinat. Si quando senseris exteriorem hominem florem
adolescentiae suspirare, et accepto cibo, cum te in lectulo compositam dulcis
libidinum pompa concusserit, arripe scutum fidei, in quo ignitae diaboli
exstinguuntur sagittae. "Omnes adulterantes, quasi clibanus" (Ose.
7. 4) corda eorum. At tu Christi comitata vestigiis, et sermonibus ejus
intenta, dic: "Nonne cor nostrum ardens erat in via, cum aperiret nobis
Jesus Scripturas" (Luc. 24. 32)? Et illud: "Ignitum eloquium
tuum vehementer, et servus tuus dilexit illud" (Psal. 118).
Difficile est humanam animam aliquid non amare, et necesse est, ut in
quoscumque mens nostra trahatur affectus. Carnis amor spiritus amore superatur.
Desiderium desiderio restinguitur. Quidquid inde minuitur, hinc crescit. Quin
potius semper ingemina, et dicito super lectulum tuum: "In noctibus
quaesivi quem dilexit anima mea (Cant. 3. 1). Mortificate ergo, inquit
Apostolus, membra vestra quae sunt super terram" (Coloss. 3. 5).
Unde et ipse postea confidenter aiebat: "Vivo autem, jam non ego, vivit vero
in me Christus" (Galat. 2. 20). Qui mortificat membra sua, et in
imagine perambulat, non timet dicere: "Factus sum sicut uter in
pruina" (Psal. 118. 83). Quidquid in me fuit humoris libidinis
excoctum est; Et: "Infirmata sunt in jejunio genua mea;" Et: "oblitus
sum manducare panem meum. A voce gemitus mei adhaesit os meum carni meae" (Ps.
101. 6).
18. Esto cicada noctium. Lava per singulas noctes lectum tuum, lacrymis
tuis stratum riga. Vigila, et sis sicut passer in solitudine. Psalle spiritu,
psalle et sensu: "Benedic, anima mea, Dominum, et ne obliviscaris omnes
retributiones ejus: qui propitiatur cunctis iniquitatibus tuis: Qui sanat omnes
infirmitates tuas, et redimit ex corruptione vitam tuam" (Psal. 101. 1.
et seqq). Et quis nostrum ex corde dicere potest: "Quia cinerem
tanquam panem manducabam, et potionem meam cum fletu miscebam" (Ps.
101. 10). An non flendum est, non gemendum, cum me rursus serpens invitat
ad illicitos cibos? Cum de paradiso Virginitatis ejectos, tunicis vult vestire
pelliceis, quas Elias ad paradisum rediens, projecit in terram? Quid mihi et
voluptati, quae brevi perit? quid cum hoc dulci et mortifero carmine sirenarum?
Nolo te illi subjacere sententiae, qua in hominem est illata damnatio: "In
doloribus, et in anxietatibus paries" (Gen. 3. 16). Mulieris lex
ista est, non mea: "Et ad virum conversio tua." Sit conversio illius
ad maritum, quae virum non habet Christum. Et ad extremum, "morte
morieris." Finis iste conjugii; meum propositum sine sexu est. Habeant
nuptae suum tempus, et titulum. Mihi virginitas in Maria dedicatur et Christo.
19. Dicat aliquis: Et audes nuptiis detrahere, quae a Deo benedictae
sunt? Non est detrahere nuptiis, cum illis virginitas antefertur. Nemo malum
bono comparat. Glorientur et nuptae, cum a virginibus sint secundae.
"Crescite, ait, et multiplicamini, et replete terram" (Genes. 1.
28). Crescat et multiplicetur ille, qui impleturus est terram. Tuum agmen
in coelis est. "Crescite et multiplicamini," hoc expletur edictum post
paradisum et nuditatem, et ficus folia, auspicantia pruriginem nuptiarum.
Nubat, et nubatur ille, qui in sudore faciei comedit panem suum, cujus terra
tribulos et spinas generat, et cujus herba sentibus suffocatur. Meum semen
centenaria fruge foecundum est. "Non omnes capiunt verbum Dei, sed hi
quibus datum est" (Matth. 19. 11). Alium eunuchum necessitas
faciat, me voluntas. "Tempus amplexandi, et tempus abstinendi a
complexibus: tempus mittendi lapides, et tempus colligendi" (Eccles. 3.
5). Postquam de duritia nationum generati sunt filii Abrahae, coeperunt
"sancti lapides volvi super terram" (Zach. 9. 16). Petranseunt
quippe mundi istius turbines, et in curru Dei, rotarum celeritate volvuntur.
Consuant tunicas, qui inconsutam desursum tunicam perdiderunt, quos vagitus
delectat infantium, in ipso lucis exordio fletu lugentium quod nati sunt. Eva
in paradiso virgo fuit: post pelliceas tunicas, initium sumpsit nuptiarum. Tua
regio paradisus est. Serva quod nata es, et dic: "Revertere anima mea in requiem
tuam" (Ps. 124. 7). Et ut scias virginitatem esse naturae, nuptias
post delictum: virgo nascitur caro de nuptiis, et in fructu reddens, quod in
radice perdiderat. "Exiet virga de radice Jesse, et flos de radice ejus
ascendet" (Isai. 11. 1). Virga Mater est Domini, simplex, pura,
sincera, nullo extrinsecus germine cohaerente, et ad similitudinem Dei unione
foecunda. Virgae flos Christus est, dicens: "Ego flos campi, et lilium
convallium" (Cant. 2. 1). Qui et in alio loco, lapis praedicatur
abscissus de monte sine manibus" (Dan. 2), significante Propheta,
virginem nasciturum esse de Virgine. Manus quippe accipiuntur pro opere
nuptiarum, ut ibi: "Sinistra ejus sub capite meo, et dextera illius
amplexabitur me" (Cant. 2). In hujus sensus congruit voluntatem
etiam illud, quod animalia, quae in Arcam Noe bina inducuntur, immunda sunt:
impar enim numerus est mundus. Et Moyses et Jesus Nave nudis in sanctam Terram
pedibus jubentur incedere. Et discipuli sine calceamentorum onere, et vinculis
pellium ad praedicationem novi Evangelii destinantur: Et milites, vestimentis
Jesu sorte divisis, caligas non habebant [al. habuere] quas tollerent.
Nec enim poterat habere Dominus, quod prohibuerat servis.
20. Laudo nuptias, laudo conjugium, sed quia mihi virgines generant:
lego de spinis rosam, de terra aurum, de concha margaritam. Nunquid qui arat,
tota die arabit? Nonne et laboris sui fruge laetabitur? Plus honorantur
nuptiae, quando quod de illis nascitur plus amatur. Quid invides mater filiae?
Tuo lacte nutrita est, tuis educata visceribus, in tuo adolevit sinu. Tu illam
virginem sedula pietate servasti. Indignaris, quod noluit militis esse uxor,
sed regis? Grande tibi beneficium praestitit. Socrus Dei esse coepisti.
"De Virginibus, inquit Apostolus, praeceptum Domini non habeo" (1.
Cor. 7. 25). Cur? Quia et ipse ut esset virgo, non fuit imperii, sed
propriae voluntatis. Neque enim audiendi sunt, qui eum uxorem habuisse
confingunt, cum de continentia disserens et suadens perpetuam castitatem,
intulerit: "Volo autem omnes esse sicut meipsum" (1. Cor. 7. 8).
Et infra: "Dico autem innuptis et viduis: Bonum est illis, si sic
permaneant, sicut et ego." Et in alio loco: "Nunquid non habemus
potestatem circumducendi mulieres, sicut et caeteri Apostoli" (Ibid. 9.
5). Quare ergo non habet Domini de Virginitate praeceptum? Quia majoris est
mercedis, quod non cogitur, et offertur. Quia, si fuisset Virginitas imperata,
nuptiae videbantur ablatae: et durissimum erat contra naturam cogere,
Angelorumque vitam ab hominibus extorquere, et id quodam modo damnare, quod
conditum est.
21. Alia fuit in veteri Lege felicitas. Ibi dicitur: "Beatus qui
habet semen in Sion, et domesticos in Jerusalem." Et: "maledicta
sterilis, quae non pariebat" (Esai. 10). Et: "filii tui sicut
novellae olivarum, in circuitu mensae tuae" (Ps. 127). Et
repromissio divitiarum. Et, "non erit infirmus in tribubus tuis" (Isai.
56). Nunc dicitur, ne te lignum arbitreris aridum: habes locum pro filiis
et filiabus in coelestibus sempiternum. Nunc benedicuntur pauperes, et Lazarus
diviti praefertur in purpura. Nunc qui infirmus est, fortior est. Vacuus erat
orbis: et ut de typicis taceam, sola erat benedictio liberorum. Propterea et
Abraham jam senex Cethurae copulatur: et Jacob mandragoris redimitur: et
conclusam vulvam in Ecclesiae figuram Rachel pulchra conqueritur. Paulatim vero
increscente segete, messor immissus est. Virgo Elias, Eliscus virgo, virgines
multi filii Prophetarum. Jeremiae dicitur: "Et tu ne accipias uxorem"
(Jerem. 16. 2). Sanctificatus in utero, captivitate propinqua, uxorem
prohibetur accipere. Aliis verbis idipsum Apostolus loquitur: "Existimo
hoc bonum esse propter instantem necessitatem, quoniam bonum est homini sic
esse" (1. Cor. 7. 26). Quae est ista necessitas, quae aufert gaudia
nuptiarum? "Tempus breviatum est: Reliquum est, ut et qui habent uxores,
sic sint quasi non habeant" (Ibid. 19). In proximo est
Nabuchodonosor. Promovit se leo de cubili suo. Quo mihi superbissimo regi
servitura conjugia? Quo parvulos, quos Propheta complorat, dicens:
"Adhaesit lingua lactentis ad faucem ipsius in siti. Parvuli postulaverunt
panem, et qui frangeret eis, non erat" (Thren. 4. 4). Inveniebatur
ergo, ut diximus, in viris tantum hoc continentiae bonum, et in doloribus
jugiter Eva parturiebat. Postquam vero Virgo concepit in utero, et peperit
nobis puerum, "cujus principatus in humeros ejus" (Isai. 9. 6),
Deum, fortem, patrem futuri saeculi, soluta maledictio est. Mors per Evam: vita
per Mariam. Ideoque et ditius virginitatis donum fluxit in feminas, quia coepit
a femina. Statim ut filius Dei ingressus est super terram, novam sibi familiam
instituit, UT QUI AB ANGELIS adorabatur in coelo, haberet Angelos et in terris.
Tunc Holofernis caput, Judith continens amputavit (Judith. 13). Tunc
Aman, qui interpretatur iniquitas, suo combustus est igni (Esther.
15). Tunc Jacobus et Joannes relicto patre, rete, navicula, secuti sunt
Salvatorem; affectum sanguinis et vincula saeculi, et curam domus pariter
relinquentes. Tunc primum auditum est: "Qui vult venire post me, abneget
semetipsum: et tollat crucem suam, et sequatur me." Nemo enim miles cum
uxore pergit ad praelium. Discipulo ad sepulturam patris ire cupienti, non
permittitur (Matth. 8). Vulpes foveas habent, et volucres coeli nidos,
ubi requiescant: Filius autem hominis, non habet ubi caput suum reclinet (Luc.
9. 58). Ne forsitan contristeris, si anguste manseris. "Qui sine uxore
est, sollicitus est quae Domini sunt, quomodo placeat Domino. Qui autem cum
uxore est, sollicitus est quae sunt mundi; quomodo placeat uxori. Divisa est mulier,
et Virgo. Quae non est nupta, cogitat quae sunt Domini, ut sit sancta corpore
et spiritu" (I Cor. 7. 31. et seqq). Nam quae nupta est, cogitat
quae sunt mundi, quomodo placeat viro.
22. Quantas molestias habeant nuptiae, et quot sollicitudinibus vinciantur,
in eo libro quem adversus Helvidium de beatae Mariae perpetua Virginitate
edidimus, puto breviter expressum. Nunc eadem replicare perlongum esset; et si
cui placet, de illo potest haurire fonticulo. Verum ne penitus videar omisisse:
nunc dicam, quod cum Apostolus sine intermissione orare nos jubeat, et qui in
conjugio debitum solvit, orare non possit: aut oramus semper, et virgines
sumus: aut orare desinimus, ut conjugio serviamus. "Et si nupserit,
inquit, virgo, non peccat: Tribulationem tamen carnis habebunt hujusmodi" (1.
Cor. 7. 28). Et in principio libelli praefatus sum, me de angustiis
nuptiarum, aut nihil omnino, aut pauca dicturum: et nunc eadem admoneo, ut si
tibi placet scire quot molestiis virgo libera, quot uxor astricta sit, legas
Tertullianum ad amicum Philosophum, et de Virginitate alios libellos, et beati
Cypriani volumen egregium, et Papae Damasi super hac re, versu, prosaque
composita; et Ambrosii nostri quae nuper scripsit ad Sororem opuscula. In
quibus tanto se effudit eloquio, ut quidquid ad laudes virginum pertinet,
exquisierit, expresserit, ordinarit.
23. Nobis diverso tramite incedendum. Virginitatem non tantum
efferimus, sed servamus. Nec sufficit scire, quod bonum est, nisi custodiatur
attentius quod electum est: quia illud judicii est, hoc laboris: et illud
commune cum pluribus, hoc cum paucis. "Qui perseveraverit, inquit usque in
finem, hic salvus erit" (Matth. 24. 13). Et, "multi vocati,
pauci vero electi" (Ibid. 20. 16. et 22. 14). Itaque obtestor te
coram Deo, et Christo Jesu, et electis Angelis ejus ut custodias quae coepisti,
ne vasa templi Domini, quae solis Sacerdotibus videre concessum est, facile in
publicum proferas; ne sacrarium Dei quisquam profanus aspiciat. Oza Arcam, quam
non licebat tangere, attingens, subita morte prostratus est. Neque enim vas
aureum, et argenteum tam carum Deo fuit, quam templum corporis virginalis.
Praecessit umbra, nunc veritas est. Tu quidem simpliciter loqueris, et ignotos
quosque blanda non despicis, sed aliter vident impudici oculi. NON NORUNT
animae pulchritudinem considerare, sed corporum Ezechias thesaurum Dei monstrat
Assyriis: sed Assyrii non debuerunt videre, quod cuperent. Denique frequentibus
bellis Judaea convulsa, vasa primum Domini capta atque translata sunt. Inter
epulas et concubinarum greges (quia palma vitiorum est honesta polluere)
Balthasar potat in phialis.
24. Ne declines aurem tuam in verba malitiae. Saepe enim indecens
aliquid loquentes, tentant mentis arbitrium, si libenter audias virgo quod
dicitur, si ad ridicula quaeque solvaris, quidquid dixeris, laudant; quidquid
negaveris, negant: facetam vocant et sanctam, et in qua nullus sit dolus: Ecce
vere ancilla Christi, dicentes: ecce tota simplicitas. Non ut illa horrida,
turpis, rusticana, terribilis, et quae ideo forsitan maritum non habuit, quia
invenire non potuit. Naturali ducimur malo. Adulatoribus nostris libenter
favemus, et quanquam nos respondeamus indignos, et calidus rubor ora perfundat;
attamen ad laudem suam intrinsecus anim laetatur. Sponsa Christi arca est
Testamenti, intrinsecus et extrinsecus deaurata, custos legis Domini. Sicut in
illa nihil aliud fuit, nisi tabulae Testamenti, ita et in te nullus sit
extrinsecus cogitatus. Super hoc propitiatorium quasi super Cherubim, sedere
vult Dominus. Mittit discipulos suos, ut in te sicut in pullo asinae sedeat,
curis te saecularibus solvat, ut paleas et lateres Aegypti derelinquens, Moysen
sequaris in eremo, et terram repromissionis introeas. Nemo sit qui prohibeat,
non mater, non soror, non cognata, non germanus: Dominus te necessariam habet.
Quod si voluerint impedire, timeant flagella Pharaonis, qui populum Dei ad
colendum cum nolens dimittere, passus est ea quae scripta sunt. Jesus ingressus
in Templum, ea quae Templi non erant, projecit. Deus enim zelotes est, et non
vult Patris domum fieri speluncam latronum, Alioquin ubi aera numerantur, ubi
sunt caveae columbarum, et simplicitas enecatur, ubi in pectore virginali
saecularium negotiorum cura aestuat, statim velum Templi scinditur; sponsus
consurgit iratus, et dicit: Relinquetur vobis domus vestra deserta (Matth.
15. 38). Lege Evangelium, et vide quomodo Maria ad pedes Domini sedens,
Marthae studio praeferatur. Et certe Martha sedulo hospitalitatis officio,
Domino atque discipulis ejus convivium praeparabat, cui Jesus, "Martha,
inquit, Martha, sollicita es, et turbaris erga plurima: pauca autem necessaria
sunt, ut unum: Maria bonam partem elegit, quae non auferetur ab ea" (Luc.
10. 41. et seqq), Esto et tu Maria, cibis praeferto doctrinam. Sorores tuae
cursitent, et quaerant quomodo Christum hospitem suscipiant. Tu semel saeculi
onere [al. honore] projecto, sede ad pedes Domini, et dic: "Inveni
eum, quem quaerebat anima mea: tenebo eum, et non dimittam" (Cant. 3.
4): et ille respondeat: "Una est columba mea, perfecta mea: una est
matri suae, electa genitrici suae" (Ibid. 6. 8), coelesti videlicet
Jerusalem.
25. In oratione ad Deum loquimur, etc. — Semper te cubiculi tui
secreta custodiant, semper tecum sponsus ludat intrinsecus. Oras, loqueris ad
Sponsum: legis, ille tibi loquitur: et cum te somnus oppresserit, veniet post
parietem, et mittet manum suam per foramen, et tanget ventrem tuum: et
expergefacta consurges, et dices: "Vulnerata caritate ego sum": et
rursus ab eo audies, "Hortus conclusus soror mea sponsa: hortus conclusus,
fons signatus" (Cant. 4. 12). Cave ne domum exeas, et velis videre
filias regionis alienae, quamvis fratres habeas Patriarchas, et Israel parente
laeteris: Dina egressa corrumpitur. Nolo te Sponsum quaerere per plateas. Nolo
te circumire angulos civitatis, dicas licet: "Surgam, et circumibo
civitatem, et in foro, et in plateis quaeram quem dilexit anima mea" (Ibid.
3. 2); et interroges: "Num quem dilexit anima mea, vidistis" (Ibid.
3)? nemo tibi respondere dignabitur. Sponsus in plateis non potest
inveniri. "Arcta, et angusta via est, quae ducit ad vitam" (Matth.
7. 14). Denique sequitur: "Quaesivi eum, et non inveni, vocavi eum, et
non respondit mihi" (Cant. 5. 6). Atque utinam non invenisse
sufficiat! Vulneraberis, nudaberis, et gemebunda narrabis: "Invenerunt me
custodes, qui circumeunt civitatem: percusserunt me, et vulneraverunt me,
tulerunt theristrum meum mihi" (Ibid. v. 7). Si autem hoc exiens
patitur illa, quae dixerat: "Ego dormio, et cor meum vigilat" (Cant.
5. 2). Et, "fasciculus stactes fratruelis meus mihi, in medio uberum
meorum commorabitur;" quid de nobis fiet, quae adhuc adolescentulae sumus;
quae sponsa intrante cum sponso, remanemus extrinsecus? Zelotypus est Jesus,
non vult ab aliis videri faciem tuam. Excuses licet, atque causeris, obducto
velamine ora contexi, et quaesivi te ibi, et dixi: "Annuntia mihi, quem
dilexit anima mea: ubi pascis, ubi cubas in meridie, ne quando efficiar sicut
operta super greges sodalium tuorum" (Cant. 1. 6. juxt. LXX):
indignabitur, tumebit, et dicet: "Si non cognoveris teipsam, o pulchra
inter mulieres, egredere tu in vestigiis gregum, et pasce haedos tuos in
tabernaculis pastorum." Sis licet pulchra, et inter omnes mulieres species
tua diligatur a Sponso, nisi te cognoveris, et omni custodia servaveris cor
tuum: nisi oculos juvenum fugeris, egredieris de thalamo meo, et pasces haedos,
qui statuendi [al. staturi] sunt a sinistris.
26. Itaque, mi Eustochium, filia, domina, conserva, germana (aliud enim
aetatis, aliud meriti, aliud religionis, hoc caritatis est nomen) audi Isaiam
loquentem: "Populus meus intra cubiculum tuum. Claude ostium tuum,
abscondere pusillum aliquantulum, donec transeat ira Domini" (Isai. 26).
Foris vagentur virgines stultae, tu intrinsecus esto cum Sponso; quia si ostium
clauseris, et secundum Evangelii praeceptum in occulto oraveris Patrem tuum,
veniet, et pulsabit, et dicet: "Ecce ego sto ante januam, et pulso. Si
quis mihi aperuerit, introibo et coenabo cum eo, et ipse mecum" (Apoc.
3. 20), et tu statim sollicita, respondebis: "Vox fratruelis mei
pulsantis [al. additur et dicentis]: Aperi mihi soror mea, proxima mea,
columba mea, perfecta mea" (Cant. 5, 2). Nec est ut dicas:
"Despoliavi me tunica mea, quomodo induam illam? lavi pedes meos, quomodo
inquinabo eos?" Illico consurge, et aperi, ne te remorante, pertranseat,
et postea conqueraris, et dicas: "Aperui ego fratrueli meo, fratruelis
meus pertransivit." Quid enim necesse est, ut cordis tui ostia clausa sint
sponso? Pateant Christo, claudantur diabolo, secundum illud. "Si spiritus
potestatem habentis ascenderit super te, ne dimiseris locum tuum" (Eccl.
10. 4). Daniel in coenaculo suo manebat in superioribus (neque enim manere
poterat in humili) fenestras apertas ad Jerusalem habuit. Et tu habeto apertas fenestras,
sed unde lumen introeat, unde videas civitatem Domini. Ne aperias illas
fenestras, de quibus dicitur: "Intravit mors per fenestras vestras"
[al. nostras] (Jer. 9. 21).
27. Inanis gloria fugienda. — Illud quoque tibi vitandum est
cautius, ne inanis gloriae ardore capiaris. "Quomodo, inquit Jesus,
potestis credere, gloriam ab hominibus accipientes" (Joan. 5)? Vide
quale malum sit, quod qui habuerit, non potest credere. Nos vero dicamus:
"Quoniam gloriatio mea tu es" (Psal. 3. 4). Et: "Qui
gloriatur, in Domino glorietur" (2. Cor. 10. 17). Et: "Si
adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem" (Galat. 1. 10).
Et: "Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi,
per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo." Et illud: "In te
laudabimur tota die, in Domino laudabitur anima mea" (Psal. 33).
Cum facis eleemosynam, Deus solus videat. Cum jejunas, laeta sit facies tua.
Vestis nec satis munda, nec sordida, et nulla diversitate notabilis; ne ad te
obviam praetereuntium turba consistat, et digito monstreris. Frater est
mortuus, sororis est corpusculum deducendum: cave ne dum haec saepius facis,
ipsa moriaris. Nec satis religiosa velis videri, nec plus humilis quam necesse
est, ne gloriam fugiendo quaeras. Plures enim paupertatis, misericordiae, atque
jejunii arbitros declinantes, HOC IPSO CUPIUNT placere, quod placere
contemnunt: et mirum in modum laus, dum vitatur, appetitur. Caeteris
perturbationibus quibus hominis mens gaudet, aegrescit, sperat et metuit,
plures invenio extraneos. Hoc vitio pauci admodum sunt qui caruerint: et ille
est optimus, qui quasi in pulchro corpore, rara naevorum sorde respergitur.
Neque vero moneo, ne de divitiis glorieris, ne de generis nobilitate te jactes,
ne te caeteris praeferas. Scio humilitatem tuam: scio te ex affectu dicere:
"Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei" (Psal.
130. 1). Novi apud te, et apud matrem tuam, superbiam, per quam diabolus
cecidit, penitus locum non habere. Unde ad te super ea scribere superfluum sit.
Stultissimum quippe est docere, quod noverit ille quem doceas. Sed ne hoc ipsum
tibi jactantiam generet, quod saeculi jactantiam contempsisti; ne cogitatio
tacita subrepat, ut quia in auratis vestibus placere desisti, placere coneris
in sordidis: et si quando in conventum fratrum veneris vel sororum, humilies
sedeas, scabello te causeris indignam. Vocem ex industria, quasi confecta
jejuniis, non tenues; et deficientis imitata gressum, humeris innitaris
alterius. Sunt quippe nonnullae exterminantes facies suas, ut appareant
hominibus jejunantes: quae statim ut aliquem viderint, ingemiscunt, demittunt
supercilium, et operta facie, vix unum oculum, liberant [Mss. librant]
ad videndum. Vestis pulla, cingulum sacceum, et sordidis manibus pedibusque,
venter solus, quia videri non potest, aestuat cibo. His quotidie Psalmus ille
canitur: "Dominus dissipabit ossa hominum sibi placentium" (Psal.
52. 6). Aliae virili habitu, veste mutata, erubescunt esse feminae quod
natae sunt, crinem amputant, et impudenter erigunt facies eunuchinas. Sunt quae
ciliciis vestiuntur, et cucullis fabrefactis, ut ad infantiam redeant,
imitantur noctuas et bubones.
28. Sed ne tantum videar disputare de feminis, viros quoque fuge, quos
videris catenatos, quibus feminei contra Apostolum crines, hircorum barba,
nigrum pallium, et nudi in patientia frigoris pedes. Haec omnia argumenta sunt
diaboli. Talem olim Antimum, talem nuper Sophronium Roma congemuit. Qui
postquam nobilium introierunt domus, et deceperunt mulierculas oneratas
peccatis, semper discentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes,
tristitiam simulant; et quasi longa jejunia, furtivis noctium cibis protrahunt.
Pudet dicere reliqua, ne videar potius invehi, quam monere. Sunt alii (de mei
ordinis hominibus loquor) qui ideo Presbyteratum et Diaconatum ambiunt, ut
mulieres licentius videant. Omnis his cura de vestibus, si bene oleant, si pes,
laxa pelle, non folleat. Crines calamistri vestigio rotantur; digiti de annulis
radiant: et ne plantas humidior via aspergat, vix imprimunt summa vestigia.
Tales cum videris, sponsos magis aestimato quam Clericos. Quidam in hoc omne
studium vitamque posuerunt, ut matronarum nomina, domos, moresque cognoscant.
Ex quibus unum, qui hujus artis est princeps, breviter strictimque describam:
quo facilius magistro cognito, discipulos recognoscas. Cum sole festinus
exurgit; salutandi ei ordo disponitur; viarum compendia requiruntur, et pene
usque ad cubicula dormientium, senex importunus ingreditur. Si pulvillum
viderit, si mantile elegans, si aliquid domesticae suppellectilis, laudat,
miratur, attrectat, et se his indigere conquerens, non tam impetrat, quam
extorquet: quia singulae metuunt Veredarium urbis offendere. Huic inimica
castitas, inimica jejunia: prandium nidoribus probat et altili geranopepa, quae
vulgo pipizo nominatur. Os barbarum et procax, et in convicia semper armatum.
Quocumque te verteris, primus in facie est. Quidquid novum insonuerit, aut
auctor, aut exaggerator est famae. Equi per horarum momenta mutantur, tam
nitidi, tamque feroces, ut Thracii regis illum putes esse germanum.
29. Variis callidus hostis pugnat insidiis. Sapientior erat coluber
omnibus bestiis, quas creaverat Dominus super terram. Unde et Apostolus: Non,
inquit, ignoramus ejus astutias. NEC AFFECTATAE SORDES, nec exquisitae
munditiae conveniunt Christiano. Si quid ignoras, si quid de Scripturis
dubitas, interroga eum, quem vita commendat, excusat aetas, fama non reprobat;
qui possit dicere, "Desponsavi enim vos uni viro, virginem castam exhibere
Christo" (2. Cor. 11. 2). Aut si non est qui possit exponere,
MELIUS EST ALIQUID nescire secure, quam cum periculo discere. Memento, quia in
medio laqueorum ambulas: et multae veteranae virgines castitatis indubitatae in
ipso mortis limine coronam perdidere de manibus. Si quae ancillulae sunt
comites propositi tui, ne erigaris adversus eas, ne infleris ut domina. Unum
sponsum habere coepistis, simul psallitis, Christi simul corpus accipitis, cur
menda diversa sit? Provocentur et aliae. Honor virginum sit invitatio
caeterarum. Quod si aliquam senseris infirmiorem in fide, suscipe, consolare,
blandire, et pudicitiam illius fac lucrum tuum. Si qua simulat, fugiens
servitutem, huic aperte Apostolum lege: "Melius est nubere, quam uri"
(1 Cor. 7. 9). Eas autem virgines et viduas, quae otiosae et curiosae
domos circumeunt matronarum, quae rubore frontis attrito, parasitos vincunt
mimorum, quasi quasdam pestes abjice. "Corrumpunt mores bonos
confabulationes pessimae" (1. Cor. 15. 33). Nulla illis nisi
ventris cura est, et quae ventri sunt proxima. Istiusmodi hortari solent, et
dicere: Mi catella, rebus tuis utere, et vive dum vivis: et nunquid filiis tuis
servas? Vinosae atque lascivae, quidvis mali insinuant, ac ferreas quoque
mentes ad delicias emolliunt. "Et cum luxuriatae fuerint in Christo,
nubere volunt, habentes damnationem, quod primam fidem irritam fecerunt" (1.
Tim. 5. 11. 12). Nec tibi diserta multum velis videri, aut Lyricis festiva
carminibus, metro ludere. Non delumbem matronarum salivam delicata secteris,
quae nunc strictis dentibus, nunc labiis dissolutis, balbutientem linguam in
dimidiata verba moderantur, rusticum putantes omne quod nascitur. Adeo illis
adulterium etiam linguae placet: "Quae enim communicatio luci ad tenebras?
Qui consensus Christo cum Belial" (2. Cor. 6. 14)? Quid facit cum
Psalterio Horatius? cum Evangeliis Maro? cum Apostolo Cicero? Nonne
scandalizatur frater, si te viderit in idolio recumbentem? Et licet omnia munda
mundis, et nihil rejiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur: tamen
simul bibere non debemus calicem Christi, et calicem daemoniorum. Referam tibi
meae infelicitatis historiam.
30. Cum ante annos plurimos domo, parentibus sorore, cognatis, et quod
his difficilius est, consuetudine lautioris cibi, propter coelorum me regna
castrassem, et Jerosolymam militaturus pergerem, Bibliotheca, quam mihi Romae
summo studio ac labore confeceram, carere omnino non poteram. Itaque miser ego
lecturus Tullium, jejunabam. Post noctium crebras vigilias, post lacrymas, quas
mihi praeteritorum recordatio peccatorum ex imis visceribus eruebat, Plautus
sumebatur in manus [al. manibus]. Si quando in memetipsum reversus,
Prophetas legere coepissem, sermo horrebat incultus; et quia lumen caecis
oculis non videbam, non oculorum putabam culpam esse, sed solis. Dum ita me
antiquus serpens [al. hostis] illuderet, in media ferme Quadragesima
medullis infusa febris, corpus invasit exhaustum: et sine ulla requie (quod
dictu quoque incredibile sit) sic infelicia membra depasta est, ut ossibus vix
haererem. Interim parantur exequiae, et vitalis animae calor, toto frigescente
jam corpore, in solo tantum tepente pectusculo palpitabat: Cum subito raptus in
spiritu, ad tribunal judicis pertrahor; ubi tantum luminis, et tantum erat ex
circumstantium claritate fulgoris, ut projectus in terram, sursum aspicere non
auderem. Interrogatus de conditione, Christianum me esse respondi. Et ille qui
praesidebat: Mentiris, ait, Ciceronianus es, non Christianus: ubi enim
thesaurus tuus, ibi et cor tuum (Matth. 6. 21). Illico obmutui, et inter
verbera (nam caedi me jusserat) conscientiae magis igne torquebar, illum mecum
versiculum reputans: "In inferno autem quis confitebitur tibi" (Ps.
6. 6)? Clamare tamen coepi, et ejulans dicere: Miserere mei, Domine,
miserere mei. Haec vox inter flagella resonabat. Tandem ad praesidentis genua
provoluti qui astabant, precabantur, ut veniam tribueret adolescentiae, et
errori locum poenitentiae commodaret, exacturus deinde cruciatum, si Gentilium
litterarum libros aliquando legissem. Ego qui in tanto constrictus articulo,
vellem etiam majora promittere, dejerare coepi, et nomen ejus obtestans,
dicere, Domine, si unquam habuero codices saeculares, si legero, te negavi. In
haec sacramenti verba dimissus, revertor ad superos; et mirantibus cunctis,
oculos aperto tanto lacrymarum imbre perfusos, ut etiam, incredulis fidem
facerem ex dolore. Nec vero sopor ille fuerat, aut vana somnia, quibus saepe
deludimur. Testis est tribunal illud, ante quod jacui, testis judicium triste,
quod timui: ita mihi nunquam contingat in talem incidere quaestionem. Liventes
fateor habuisse me scapulas, plagas sensisse post somnum, et tanto dehinc
studio divina legisse, quanto non ante mortalia legeram.
31. Avaritiae tibi quoque vitandum est malum, non ut aliena non appetas
(hoc enim et publicae leges puniunt) sed quo tua, quae tibi sunt aliena, non
serves. "Si in alieno, inquit, fideles non fuistis, quod vestrum est, quis
dabit vobis" (Luc. 16. 12)? Aliena nobis auri argentique sunt
pondera, nostra possessio spiritalis est: de qua alibi dicitur: "Redemptio
animae viri, propriae divitiae (Prov. 13). Nemo potest duobus dominis
servire: aut enim unum odiet, et alterum amabit; aut unum patietur, et alterum
contemnet. Non potestis Deo servire, et mammonae" (Matth. 6. 24),
id est "divitiis." Nam gentili Syrorum lingua, Mammona divitiae
nuncupantur. COGITATIO VICTUS, spinae sunt fidei. Radix avaritiae, cura
gentilium. At dicis: Puella sum delicata, et quae manibus meis laborare non
possim. Si ad senectam venero, si aegrotare coepero, quis mei miserebitur? Audi
Apostolis loquentem Jesum: "Ne cogitetis in corde vestro, quid manducetis:
neque corpori vestro, quid induamini. Nonne anima plus est quam esca, et corpus
plus quam vestimentum? Respicite volatilia caeli, quoniam non serunt, neque
metunt, neque congregant in horrea, et Pater vester coelestis pascit illa"
(Matth. 5. 25. 26). Si vestis defuerit, lilia proponantur. Si esurieris,
audias beatos pauperes et esurientes. Si aliquis te afflixerit dolor, legito:
"Propter hoc complaceo mihi in infirmitatibus meis." Et, "datus
est mihi stimulus carnis meae, angelus Satanae, qui me colaphizet" (1.
Cor. 12 30. 7), extollar. Laetare in omnibus judiciis Dei.
"Exultaverunt enim filiae Judae in omnibus Judiciis tuis, Domine."
Illa tibi semper in ore vox resonet: "Nudus exivi de utero matris meae,
nudus redeam" (Job. 1. 21). Et: "Nihil intulimus in hunc
mundum, neque auferre quid possumus."
32. At nunc plerasque videas armaria vestibus stipare, tunicas mutare
quotidie, et tamen tineas non posse superare. Quae religiosior fuerit, unum
exterit [al. exerit] vestimentum, et plenis arcis pannos trahit.
Inficiuntur membranae colore purpureo. Aurum liquescit in litteras, gemmis
codices vestiuntur, et nudus ante fores earum Christus emoritur. Cum manum
egenti porrexerint, buccinant. Cum ad agapen vocaverint, praeco conducitur.
Vidi nuper (nomen taceo, ne Satyram putes) nobilissimam mulierum Romanarum in
Basilica Beati Petri, semiviris antecedentibus, propria manu, quo religiosior
putaretur, singulos nummos dispertire pauperibus. Interea [ut usu nosse
perfacile est] anus quaedam annis pannisque obsita praecucurrit, ut alterum
nummum acciperet: ad quam cum ordine pervenisset, pugnus porrigitur pro
denario, et tanti criminis reus sanguis effunditur. Radix omnium malorum est avaritia,
ideoque ab Apostolo idolorum servitus appellatur. Quaere primum regnum Dei, et
haec omnia apponentur tibi. Non occidet fame animam justam Dominus.
"Junior fui, et senui, et non vidi justum derelictum, neque semen ejus
quaerens panem" (Ps. 36. 25). Elias corvis ministrantibus pascitur.
Vidua Sareptana, ipsa cum filiis nocte moritura, Prophetam pascit esuriens: et
mirum in modum capsace completo, qui alendus venerat, alit. Petrus Apostolus
inquit: "Argentum, et aurum non habeo, quod autem habeo, hoc tibi do. In
nomine Domini Jesu surge, et ambula" (Act. 3. 6). At nunc multi,
licet sermone taceant, opere loquuntur: Fidem et misericordiam non habeo: quod
autem habeo, argentum et aurum, hoc tibi non do. "Habentes autem victum et
vestitum, his contenti sumus" (1. Tim. 6. 8). Audi Jacob, quid sua
oratione postulet: "Si fuerit Dominus meus mecum, et servaverit me in via
hac, per quam ego iter facio, et dederit mihi panem ad manducandum, et vestitum
ad vestiendum" (Gen. 28. 20). Tantum necessaria deprecatus est: et
post annos viginti dives dominus, et ditior pater, ad terram revertitur
Chanaan. Infinita de Scripturis exempla suppetunt, quae avaritiam doceant esse
fugiendam.
33. Verum quia nunc ex parte de ea dicitur (et suo, si Christus
annuerit volumini reservatur) quid ante non plures annos Nitriae gestum sit,
referemus. Quidam ex fratribus parcior magis quam avarior, et nesciens triginta
argenteis Dominum venditum, centum solidos, quos lino texendo acquisierat,
moriens dereliquit. Initum est inter Monachos consilium (nam in eodem loco
circiter quinque millia divisis cellulis habitabant) quid facto opus esset.
Alii pauperibus distribuendos esse dicebant: alii dandos Ecclesiae: nonnulli
parentibus remittendos. Macarius vero, et Pambo, et Isidorus, et caeteri, quos
Patres vocant, Sancto in eis loquente Spiritu, decreverunt infodiendos esse cum
domino suo, dicentes: "Pecunia tua tecum sit in perditionem" (Act.
8. 10). Nec hoc crudeliter quisquam putet factum: tantus cunctos per totam
Aegyptum terror invasit, ut unum solidum dimisisse, sit criminis.
34. Et quoniam Monachorum fecimus mentionem, et te scio libenter
audire, quae sancta sunt, aurem paulisper accommoda. Tria sunt in Aegypto
genera Monachorum. Unum, Coenobitae, quod illi Sauses gentili
lingua vocant, nos in commune viventes possumus appellare. Secundum, Anachoretae,
qui soli habitant per deserta; et ab eo quod procul ab hominibus recesserint,
nuncupantur. Tertium genus est, quod Remoboth dicunt, deterrimum [al. teterrimum]
atque neglectum, et quod in nostra provincia aut solum, aut primum est. Hi bini
vel terni, nec multo plures simul habitant, suo arbitratu ac ditione viventes:
et de eo quod laboraverint, in medium partes conferunt, ut habeant alimenta
communia. Habitant autem quam plurimum in urbibus et castellis: et quasi ars
sit sancta, non vita, quidquid vendiderint, majoris est pretii. Inter hos saepe
sunt jurgia: quia suo viventes cibo, non patiuntur se alicui esse subjectos.
Revera solent certare jejuniis; et rem secreti, victoriae faciunt. Apud hos affectata
sunt omnia; laxae manicae, caligae follicantes, vestis crassior [Mss. grossior],
crebra suspiria; visitatio Virginum, detractio Clericorum: et si quando dies
festus venerit, saturantur ad vomitum.
35. Coenobitae. — His igitur quasi quibusdam pestibus
exterminatis, veniamus ad eos qui plures sunt, et in commune habitant, id est,
quos vocari Coenobitas diximus. Prima apud eos confoederatio est,
obedire majoribus, et quidquid jusserint, facere. Divisi sunt per decurias
atque centurias, ita ut novem hominibus decimus praesit. Et rursus decem
praepositos sub se centesimus habeat. Manent separati sejunctis cellulis. Usque
ad horam nonam, ut institutum est, nemo pergit ad alium, exceptis his Decanis,
quos diximus, ut si cogitationibus forte quis fluctuat, illius consoletur
alloquiis. Post horam nonam in commune concurritur, Psalmi resonant, Scripturae
recitantur ex more. Et completis orationibus, cunctisque residentibus, medius,
quem Patrem vocant, incipit disputare. Quo loquente, tantum silentium fit, ut nemo
alium respicere, nemo audeat excreare. Dicentis laus in fletu est audientium.
Tacite [Leg. Tacitae] volvuntur per ora lacrymae, et ne in singultus
quidem erumpit dolor. Cum vero de regno Christi, et de futura beatitudine, et
de gloria coeperit annuntiare ventura, videas cunctos moderato suspirio, et
oculis ad coelum levatis, intra se dicere: "Quis dabit mihi pennas sicut
columbae, et volabo, et requiescam" (Ps. 54. 7)? Post haec
concilium solvitur, et unaquaeque decuria cum suo parente pergit ad mensas, quibus
per singulas hebdomadas vicissim ministrant. Nullus in cibo strepitus est; nemo
comedens loquitur. Vivitur pane, legumini bus et oleribus, quae sale solo
condiuntur. Vinum tantum senes accipiunt, quibus cum parvulis saepe fit
prandium, ut aliorum fessa sustentetur aetas, aliorum non frangatur incipiens.
Dehinc consurgunt pariter, et hymno dicto, ad praesepia redeunt: ibi usque ad
vesperam cum suis unusquisque loquitur, et dicit: Vidistis illum et illum?
quanta in ipso sit gratia? quantum silentium? quam moderatus incessus? Si
infirmum viderint, consolantur: si in Dei amore ferventem, cohortantur ad
studium. Et quia nocte extra orationes publicas in suo cubili [Aliquot Mss. cubiculo]
unusquisque vigilat, circumeunt cellulas singulorum; et aure apposita, quid
faciant, diligenter explorant. Quem tardiorem deprehenderint, non increpant:
sed dissimulato quod norunt, eum saepius visitant: et prius incipientes,
provocant magis orare quam cogunt. Opus diei statum est: quod Decano redditum,
fertur ad Oeconomum, qui et ipse per singulos menses Patri omnium cum magno
tremore reddit rationem. A quo etiam cibi cum facti fuerint, praegustantur: et
quia non licet dicere cuiquam: Tunicam et sagum textaque juncis strata non
habeo, ille ita universa moderatur, ut nemo quid postulet, nemo dehabeat. Si
quis vero coeperit aegrotare, transfertur ad exedram latiorem, et tanto senum
ministerio confovetur, ut nec delicias urbium, nec matris quaerat affectum.
Dominicis diebus orationi tantum et lectionibus vacant: quod quidem et omni
tempore completis opusculis faciunt. Quotidie aliquid de Scripturis discitur.
Jejunium totius anni aequale est, excepta Quadragesima, in qua sola conceditur
districtius vivere. A Pentecoste coenae mutantur in prandia: quo et traditioni
Ecclesiasticae satisfiat, et ventrem cibo non onerent duplicato. Tales Philo
Platonici sermonis imitator: tales Josephus, Graecus Livius, in secunda
Judaicae captivitatis historia Essenos refert.
36. Verum quia nunc de Virginibus scribens, pene superfluum de Monachis
disputavi, ad tertium genus veniam, quos Anachoretas vocant; qui et de
Coenobiis exeuntes, excepto pane et sale, ad deserta nihil perferunt amplius.
Hujus vitae auctor Paulus, illustrator Antonius: et ut ad superiora conscendam,
princeps Joannes Baptista fuit. Talem vero virum Jeremias quoque Propheta
describit, dicens: "Bonum est viro cum portaverit jugum ab adolescentia
sua. Sedebit solitarius, et tacebit, quoniam sustulit super se jugum, et dabit
percutienti se maxillam: saturabitur opprobriis, quia non in sempiternum
abjiciet Dominus" (Thren. 27. et seqq.). Horum laborem et
conversationen in carne non carnis, alio tempore, si volueris, explicabo. Nunc
ad propositum redeam, quia de avaritia disserens, ad Monachos veneram. Quorum
tibi exempla proponens, non dico aurum atque argentum, et caeteras opes, sed
ipsam terram et coelum despiciens, et Christo copulata cantabis: "Pars mea
Dominus."
37. Post haec quanquam Apostolus orare nos semper jubeat, ET SANCTIS
etiam ipse sit somnus oratio, sic tamen divisas orandi horas debemus habere, ut
si forte aliquo fuerimus opere detenti, ipsum nos ad officium tempus admoneat.
Horam tertiam, sextam, nonam, diluculum quoque et vesperam, nemo est qui
nesciat. Nec cibi sumantur, nisi oratione praemissa: nec recedatur a mensa, nisi
referatur Creatori gratia. Noctibus bis terque surgendum, revolvenda quae de
Scripturis memoriter retinemus. Egredientes de hospitio, armet oratio:
regredientibus de platea, oratio occurrat antequam sessio: nec prius
corpusculum requiescat, quam anima pascatur. Ad omnem actum, ad omnem incessum
manus pingat Domini crucem. Nulli detrahas, nec adversus filium matris tuae
ponas scandalum. Tu quae [Ms. quis] es, ut alienum servum judices?
"Suo Domino stat, aut cadit. Stabit autem: potens est enim Dominus statuere
illum" (Rom. 14. 4). Nec si biduo triduoque jejunaveris, putes te
non jejunantibus esse meliorem. Tu jejunas, et irasceris: ille comedit, et
fronte blanditur. Tu vexationem mentis et ventris esuriem rixando digeris [al. detegis]:
ille moderatius alitur, et Deo gratias agit. Unde quotidie clamat Isaias:
"Non tale jejunium elegi, dicit Dominus" (Isai. 58. 5). Et
iterum: "In diebus jejuniorum vestrorum inveniuntur voluntates vestrae, et
omnes qui sub vestra potestate sunt, stimulatis. In judiciis et litibus
jejunatis, et percutitis pugnis humilem" (Ibid. v. 3). Ut quid mihi
jejunatis? Quale illud potest esse jejunium, cujus iram non dicam nox occupat,
sed luna integram derelinquit? Te ipsam considerans, NOLI IN ALTERIUS ruina,
sed in tuo opere gloriari.
38. Exempla malorum. Meliorum exempla sectanda. — Nec illarum
tibi exempla proponas, quae carnis curam facientes, possessionum reditus, et
quotidianas domus impensas supputant. Neque enim undecim Apostoli Judae
proditione sunt fracti: nec Phygelo, et Alexandro facientibus naufragium,
caeteri a cursu fidei substiterunt. Nec dicas, illa et illa suis rebus fruitur;
honoratur ab hominibus; fratres ad eam conveniunt et sorores. Nunquid ideo
virgo esse desiit? Primo dubium est, an virgo sit talis. "Non enim quomodo
videt homo, videt Deus. Homo videt in facie, Deus autem videt in corde" (1.
Reg. 16). Dehinc etiam si corpore virgo est, spiritu virgo sit, nescio.
Apostolus autem ita virginem definivit: Ut sit sancta corpore et spiritu
(1. Cor. 7. 34). Ad extremum habeat sibi gloriam suam. Vincat Pauli
sententiam, deliciis fruatur et vivat. Nos meliorum exempla sectemur. Propone
tibi beatam Mariam, quae tantae exstitit puritatis, ut Mater Domini esse
mereretur. Ad quam cum Angelus Gabriel in viri specie descendisset, dicens: Ave
gratia plena, Dominus tecum (Luc. 1. 28), consternata et perterrita,
respondere non potuit. Nunquam enim a viro fuerat salutata. Denique nuntium
discit et loquitur. Et quae hominem formidabat, cum Angelo fabulatur intrepida.
Potes et tu esse Mater Domini. Accipe tibi tomum magnum, novum, et scribe in eo
stilo hominis: velociter spolia detrahe: et postquam accesseris ad
Prophetissam, et conceperis in utero, et pepereris filium, dic. "A timore
tuo, Domine, concepimus, et doluimus, et peperimus spiritum salvationis tuae,
quem fecimus super terram" (Isa. 26). Tunc et filius tuus tibi
respondebit, et dicet: Ecce mater mea, et fratres mei (Marc. 3. 34).
Et mirum in modum ille, quem in latitudine pectoris tui paulo ante
descripseras, quem in novitate cordis stilo rignaveras; postquam spolia ex
hostibus receperit, postquam denudaverit principatuset potestates, et affixerit
eas cruci, conceptus adolescit, et major effectus sponsam te incipit habere de
matre. GRANDIS LABOR, sed grande praemium, esse quod Martyres, esse quod
Apostoli, esse quod Christus est. Quae quidem universa tunc prosunt, cum in
Ecclesia fiunt: cum in una domo Pascha celebramus; si Arcam ingredimur cum Noe;
si pereunte Jericho, Rahab meretrix justificata nos continet. Caeterum
virgines, quales apud diversas haereses, et quares apud impurissimum Manichaeum
esse dicuntur, scorta sunt existimandae, non virgines. Si enim corporis earum
auctor est diabolus, quomodo possunt honorare plasmationem hostis sui? Sed quia
sciunt virginale vocabulum gloriosum, sub ovium pellibus lupos tegunt. Christum
mentitur Antichristus; et turpitudinem vitae falso nominis honore convestiunt.
Gaude soror, gaude filia, gande mi virgo: quia quod aliae simulant, tu vere
esse coepisti.
39. Haec omnia quae digessimus, dura videbuntur ei, quae non amat
Christum. Qui autem omnem saeculi pompam pro purgamento habuerit; et vana
duxerit universa sub sole, ut Christum lucrifaciat; qui commortuus est Domino
suo, et consurrexit, et crucifixit carnem cum vitiis et concupiscentiis, libere
proclamabit: "Quis nos separabit a caritate Dei [al. Christi]? an
tribulatio? an angustia? an persecutio? an fames? an nuditas? an periculum? an
gladius?" Et iterum: "Certus sum, quia neque mors, neque vita, neque
Angelus, neque Principatus, neque Potestates, neque instantia, neque futura,
neque fortitudo, neque excelsum, neque profundum, neque alia creatura poterit
nos separare a caritate Dei, quae est in Christo Jesu Domino nostro" (Rom.
8. 35. et seqq.). Dei Filius pro nostra salute, hominis factus est filius.
Novem mensibus in utero ut nascatur exspectat, fastidia sustinet, cruentus
egreditur, pannis involvitur, blanditiis delinitur [al. deridetur]: et
ille pugillo mundum includens, praesepis continetur angustiis. Taceo quod usque
ad triginta annos ignobilis, parentum paupertate contentus est: verberatur, et
tacet: crucifigitur, et pro crucifigentibus deprecatur. "Quid igitur
retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi? Calicem salutaris accipiam,
et nomen Domini invocabo. Pretiosa est in conspectu Domini, mors Sanctorum
ejus" (Psal. 115. 4. 5. 6). Haec est sola DIGNA RETRIBUTIO, cum
sanguis sanguine compensatur; et redempti cruore Christi, pro redemptore
libenter occumbimus. Quis sanctorum sine certamine coronatus est? Abel justus
occiditur; Abraham uxorem periclitatur amittere. Et ne in immensum volumen
extendam, quaere et invenies singulos adversa perpessos. Solus in deliciis
Salomon fuit, et forsitan ideo corruit. "Quem enim diligit Dominus,
corripit [al. flagellat]. Castigat autem omnem filium quem recipit"
(Prov. 3. 12). Nonne melius est brevi tempore dimicare, ferre vallum,
arma sumere, lassescere sub lorica, et postea gaudere victorem, quam
impatientia unius horae servire perpetuo?
40. Nihil amantibus DURUM EST, nullus difficilis cupienti labor est.
Respice quanta Jacob pro Rachel pacta uxore sustinuit. "Et servivit,
inquit Scriptura, Jacob pro Rachel annis septem. Et erant in conspectu ejus
quasi dies pauci, quia amabat illam" (Genes. 29. 20). Unde et ipse
postea memorat: In die urebar aestu, et gelu nocte (Gen. 31. 40).
Amemus et nos Christum, ejusque semper quaeramus amplexus, et facile videbitur
omne difficile; brevia putabimus universa quae longa sunt; et jaculo illius
vulnerati, per horarum momenta dicemus: "Heu me, quia peregrinatio mea
prolongata est a me. (Ps. 119. 2). Non sunt enim condignae passiones
hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis (Rom. 8. 18).
Quia tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probatio
autem spem, spes autem non confundit" (Ibid. 5. 3. 4). Quando tibi
grave videtur esse quod sustines, Pauli secundam Epistolam ad Corinthios lege:
"In laboribus plurimum; in carceribus abundantius; in plagis supra modum;
in mortibus frequenter. A Judaeis quinquies quadragenas una minus accepi: ter
virgis caesus sum: semel lapidatus sum: ter naufragium feci: nocte et die in
profundo maris fui. In itineribus saepius, periculis fluminum, periculis
latronum, periculis ex genere, periculis ex gentibus, periculis in civitate, periculis
in deserto, periculis in mari, periculis in falsis fratribus: in laboribus, in
miseriis, in vigiliis multis, in fame et siti, in jejuniis plurimis, in frigore
et nuditate" (2. Cor. 11). Quis nostrum saltem minimam portionem de
catalogo harum sibi potest vindicare virtutum? Ob quae ille postea confidenter
aiebat: "Cursum consummavi, fidem servavi. Superest mihi corona justitiae,
quam retribuet mihi in illa die Dominus justus judex" (2. Tim. 4. 7. 8).
Si cibus insulsior fuerit, contristamur: et putamus Deo nos aliquod praestare
beneficium, cum aquatius vinum bibimus. Calix frangitur, mensa subvertitur;
verbera resonant, et aqua tepidior sanguine vindicatur. "Regnum coelorum
vim patitur, et violenti rapiunt illud" (Matth. 11. 12). Nisi vim
feceris, coelorum regna non capies. Nisi pulsaveris importune, panem non
accipies Sacramenti. AN NON TIBI VIDETUR VIOLENTIA, cum caro cupit esse quod
Deus est: et illuc unde Angeli corruerunt, Angelos judicatura conscendit?
41. Merces Virginum et pudicitiae. — Egredere quaeso paulisper
de carcere, et praesentis laboris ante oculos tuos tibi pinge mercedem, quam
nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit. Qualis erit
illa dies, cum tibi Maria Mater Domini choris occurret comitata Virgineis? cum
post Rubrum mare, submerso cum suo exercitu Pharaone, tympanum tenens Maria
soror Aaron in sua manu, praecinet responsuris: "Cantemus Domino, gloriose
enim honorificatus est: equum et ascensorem projecit in mare" (Exod.
15. 1). Tunc Thecla in tuos laeta volabit amplexus. Tunc et ipse sponsus
occurret, et dicet: "Surge, veni proxima mea, speciosa mea, columba mea,
quia ecce hyems transivit, pluvia abiit sibi" (Cant. 1. 10. 11).
Tunc et Angeli mirabuntur, et dicent: "Quae est ista prospiciens [al. proficiscens]
quasi diluculum, speciosa ut luna, electa ut sol" (Ibid. 6. 9)?
Videbunt te filiae, et laudabunt reginae, et concubinae praedicabunt. Hinc et
alius castitatis chorus occurret: Sara cum nuptis veniet: filia Phanuelis Anna
cum viduis. Erunt in diversis gregibus carnis et spiritus matres tuae.
Laetabitur illa, quod genuit: exultabitur ista, quod docuit. Tunc vere super
asinam Dominus ascendet, et coelestem ingreditur Jerusalem. Tunc parvuli, de
quibus in Isaia Salvator effatur: "Ecce ego, et pueri mei, quos mihi dedit
Deus" (Isai. 8. 18), palmas victoriae sublevantes, consono ore
cantabunt: "Osanna in excelsis: Benedictus qui venit in nomine Domini,
osanna in excelsis" (Joan. 12. 13). Tunc centum quadraginta quatuor
millia in conspectu throni et seniorum tenebunt citharas, et cantabunt Canticum
novum. Et nemo poterit dicere Canticum illud, nisi numerus definitus. "Hi
sunt qui cum mulieribus se non coinquinaverunt: Virgines enim permanserunt. Hi
sunt qui sequuntur agnum quocumque vadit" (Apoc. 14. 4). Quotiescumque
te vana saeculi delectaverit ambitio: quoties in mundo aliquid videris
gloriosum, ad paradisum mente transgredere: esse incipe quod futura es, et
audies a sponso tuo: "Pone me sicut umbraculum in corde tuo; sicut
signaculum in brachio tuo" (Cant. 8. 6), et corpore pariter ac
mente munita clamabis, et dices: "Aquae multae non potuerunt extinguere
caritatem, et flumina non operient eam" (Ibid. v. 7).
Epistola XXIII
(alias 24; scripta eodem anno quo superior)
Ad Marcellam de exitu Leae
Leae religiosissimae feminae mortem cum Consulis designati, qui sub idem
tempus obierat, morte comparat, ostendens quantum discrimen sit inter Sanctorum
et Ethnicorum exitus.
1. Cum hora ferme tertia hodiernae diei, septuagesimum secundum
Psalmum, id est, tertii libri principium legere coepissemus; et docere
cogeremur, tituli ipsius partem ad finem secundi libri, partem ad principium
tertii libri pertinere: quod scilicet, "defecerunt hymni David, filii
Jesse," finis esset prioris: "Psalmus" vero "Asaph"
principium sequentis; et usque ad eum locum pervenissemus, in quo justus
loquitur: "Si dicebam, narrabo [al. narravero] sic, ecce
generationem filiorum tuorum praevaricatus sum" (Psal. 72. 15);
quod in Latinis codicibus non ita habemus expressum: repente nobis nuntiatum
est sanctissimam Leam exisse de corpore. Ibique ita te palluisse conspexi, ut
vere aut pauca, aut nulla sit anima, quae fracto vase testaceo, non tristis
erumpat. Et tu quidem, non quod futuri incerta esses, dolebas; sed quod triste
funeri obsequium non dedisses. Denique in mediis fabulis [Colloquiis],
rursum didicimus, reliquias ejus jam Ostiam fuisse delatas.
2. Quaeras, quo pertineat ista replicatio? Respondebo tibi verbis
Apostoli, "multum per omnem modum." Primum, quod universorum gaudiis
prosequenda sit, quae calcato diabolo, coronam jam securitatis accepit.
Secundo, ut ejus vita breviter explicetur. Tertio, ut designatum Consulem, de
suis socculis [al. saeculis] detrahentem, esse doceamus in tartaro. Et
quidem conversationem Leae nostrae, quis possit digno allevare praeconio? Ita
eam totam ad Dominum fuisse conversam, ut Monasterii princeps, mater virginum
fieret: post mollitiem vestium sacco membra trivisse: insomnes orationibus
duxisse noctes: et comites suas plus exemplo docuisse quam verbis. Humilitatis
fuit tantae tamque subjectae, ut quondam domina plurimorum ancilla omnium [al. hominis]
putaretur: nisi quod eo Christi magis esset ancilla, dum domina hominum non
putatur. Inculta vestis, vilis cibus, neglectum caput: ita tamen, ut cum omnia
faceret, ostentationem fugeret singulorum, ne reciperet in praesenti saeculo
mercedem suam.
3. Nunc igitur pro brevi labore aeterna beatitudine fruitur; excipitur
Angelorum choris, Abrahae sinibus confovetur, et cum paupere quondam Lazaro,
divitem purpuratum, et non palmatum Consulem, sed atratum, stillam digiti
minoris cernit inquirere. O quanta rerum mutatio! Ille, quem ante paucos dies
dignitatum omnium culmina praecedebant, qui, quasi de subjectis hostibus
triumpharet, Capitolinas ascendit arces, quem plausu quodam et tripudio populus
Romanus excepit, ad cujus interitum urbs universa commota est, nunc desolatus,
et nudus, non in lacteo coeli palatio, ut uxor mentitur infelix, sed in
sordentibus tenebris continetur. Haec vero quam unius cubiculi secreta vallabant,
quae pauper videbatur, et tenuis, cujus vita putabatur amentia, Christum
sequitur, et dicit: "Quaecumque audivimus, ita et vidimus in civitate Dei
nostri" (Psal. 47. 9), et reliqua.
4. Quapropter moneo, et flens gemensque contestor, ut dum hujus mundi
viam currimus, non duabus tunicis, id est, duplici vestiamur fide: non
calceamentorum pellibus, mortuis videlicet operibus, praegravemur: non
divitiarum nos pera ad terram premat: non virgae, id est, potentiae saecularis
quaeratur auxilium: non pariter, et Christum velimus habere, et saeculum; sed
pro brevibus, et caducis, aeterna succedant: et cum quotidie (secundum corpus
loquor) praemoriamur, IN CAETERIS NON nos perpetuos existimemus, ut possimus
esse perpetui.
Epistola XXIV
(alias 15; scripta biduo post superiorem)
Ad eamdem Marcellam de laudibus Asellae
Asellam Virginem, quae Romae veluti in eremo solitariam vitam sanctissime
degeret, laudat apud Marcellam, a qua de illius sanctitate audierat.
1. Nemo reprehendat, quod in Epistolis aliquos aut laudamus, aut
carpimus; cum, et in arguendis malis, sit correptio caeterorum, et in optimis
praedicandis, bonorum ad virtutem studia concitentur. Nudiustertius de beatae
memoriae Lea aliqua dixeramus: illico pupugit animum, et mihi venit in mentem,
non debere nos tacere de Virgine, qui de secundo ordine castitatis locuti
sumus. Igitur Asellae nostrae vita breviter explicanda est; cui quaeso ne hanc
Epistolam legas: gravatur quippe laudibus suis: sed his potius quae
adolescentulae sunt, legere dignare, ut ad exemplum ejus se instituentes,
conversationem illius, perfectae vitae normam arbitrentur.
2. Praetermitto, quod in matris utero benedicitur ei, antequam
nascatur: quod in phiala nitentis vitri, et omni speculo purioris, patri virgo
traditur per quietem. Quod adhuc infantiae involuta pannis, et vix annum
decimum aetatis excedens, honore futurae beatitudinis consecratur. Sit gratiae
omne, quod ante laborem fuit: licet Deus praescius futurorum, et Jeremiam
sanctificet in utero; et Joannem in alvo matris faciat exultare; et Paulum ante
constitutionem mundi, separet in Evangelium Filii sui.
3. Ad ea venio, quae post duodecimum annum sudore proprio elegit,
arripuit, tenuit, coepit, implevit. Unius cellulae clausa angustiis, latitudine
Paradisi fruebatur. Idem terrae solum, et orationis locus exstitit et quietis.
Jejunium pro ludo habuit, inediam pro refectione. Et cum eam non vescendi
desiderium, sed humana confectio ad cibum traheret, pane, et sale, et aqua
frigida concitabat magis esuriem, quam restinguebat. Et quia pene oblitus sum,
quod in principio debui dicere: Cum primum hoc propositum arripuit, aurum colli
sui, quod quidem Murenulam vulgus vocat; quod scilicet metallo in virgulas
latescente, quaedam ordinis flexuosi catena contexitur, absque parentibus
vendidit; et tunicam fusciorem, quam a matre impetrare non poterat, induta, pio
negotiationis auspicio, se repente Domino consecravit, ut intelligeret universa
cognatio, non posse aliud ei extorqueri, quae jam saeculum damnasset in
vestibus.
4. Sed, ut dicere coeperamus, ita se semper moderate habuit, et intra
cubiculi sui secreta custodivit, ut nunquam pedem proferret in publicum,
nunquam viri nosset alloquium. Et quod magis sit admirandum, sororem virginem
amaret potius, quam videret. Operabatur manibus suis, sciens scriptum esse:
"Qui non operatur, non manducet" (2. Thess. 3. 10). Sponso aut
orans loquebatur, aut psallens. Ad Martyrum limina pene invisa properabat. Et
cum gauderet proposito suo, in eo vehementius exultabat, quod se nullus
cognosceret. Cumque per omnem annum, jugi jejunio pasceretur, biduo triduoque
sic permanens, tum vero in Quadragesima navigii sui vela tendebat, omnes pene
hebdomadas vultu laetante conjungens. Et quod impossibile forsitan est
hominibus ad credendum, Deo autem praestante possibile est, ita ad
quinquagenariam pervenit aetatem, ut non doleret stomachum, non viscerum
cruciaretur injuria; non sicca humus jacentia membra confringeret; non sacco
asperata cutis foetorem aliquem situmque contraheret: sed sana corpore, anima
sanior, solitudinem putaret esse delicias, et in urbe turbida, inveniret eremum
Monachorum.
5. Et haec quidem tu melius nosti, a qua pauca didicimus; et cujus
oculis durities de genibus camelorum in illo sancto corpusculo prae orandi
frequentia obcalluisse perspecta est. Nos quod scire possumus, explicamus.
Nihil illius severitate jucundius, nihil jucunditate severius, nihil suavitate
tristius, nihil tristitia suavius. Ita pallor in facie est, ut quum
continentiam indicet, non redoleat ostentationem. Sermo silens, et silentium
loquens. Nec citus, nec tardus incessus. Idem semper habitus. Neglecta
mundities, et inculta veste, cultus ipse sine cultu. Sola vitae suae
aequalitate promeruit, ut in Urbe pompae, lasciviae, deliciarum, in qua humilem
esse miseria est, et boni eam praedicent, et mali detrahere non audeant. Viduae
eam imitentur et virgines, maritae colant, noxiae timeant, suspiciant
Sacerdotes.
Epistola XXV
(alias 136; scripta anno eodem 384)
Ad eamdem Marcellam de decem nominibus Dei
Decem Nomina, quibus apud Hebraeos Deus vocatur, Marcellae id ab se
postulanti, explicat.
Nonagesimum Psalmum legens, in eo loco quo scribitur: "Qui habitat in
adjutorio Altissimi, in protectione Dei coeli commorabitur," dixeram apud
Hebraeos pro Deo coeli esse positum, SADDAI, quod Aquila interpretatur ἱκανόν, quod nos robustum
et sufficientem ad omnia perpetranda accipere possumus: unumque esse de
decem Nominibus, quibus apud Hebraeos Deus vocatur. Illico studiosissime
postulasti, ut tibi universa nomina cum sua interpretatione digererem. Faciam
quod petisti. Primum Nomen Dei est EL, quod Septuaginta Deum, Aquila ἐτυμολογίαν,
ejus exprimens ἰσχυρόν,
id est, fortem interpretatur. Deinde ELOIM et ELOE, quod et ipsum Deus
dicitur. Quartum SABAOTH, quod Septuaginta, virtutum, Aquila, exercituum,
transtulerunt. Quintum ELION, quem nos excelsum, dicimus. Sextum ESER
IEJE, quod in Exodo legitur: "Qui est, misit me." Septimum ADONAI,
quem nos Dominum generaliter appellamus. Octavum IA, quod in Deo tantum
ponitur: et in ALLELUIA extrema quoque syllaba sonat. Nonum τετράγραμμον,
quod ἀνεκφώνητον
id est, ineffabile putaverunt, quod his litteris scribitur, JOD, HE,
VAV, HE. Quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum
in Graecis libris repererint ΠΙΠΙ,
legere consueverunt. Decimum, quod superius dictum est, SADDAI, et in Ezechiel
non interpretatum ponitur. Scire autem debemus quod ELOIM communis numeri sit,
quod et unus Deus sic vocetur et plures, ad quam similitudinem coelum quoque
appellatur et coeli, id est, SANAIM. Unde et saepe Interpretes variant, cujus
rei exemplum nos in lingua nostra habere possumus: Athenas, Thebas, Salonas.
Epistola XXVI
(alias 102 (137); scripta paulo post superiorem)
Ad eamdem Marcellam de quibusdam nominibus
Exponit cur nomina quaedam Hebraica sine interpretatione in Scripturarum
Translationibus remanserint, et quid significent.
1. Nuper cum pariter essemus, non per Epistolam, ut ante consueveras,
sed praesens ipsa quaesisti, quid ea verba, quae ex Hebraeo in Latinum non
habemus expressa, apud suos sonarent; curque sine interpretatione sint posita,
ut est illud, Alleluia, Amen, Maran atha, Ephod, et caetera, quae in
Scripturis respersa memorasti.
2. Ad quod nos, quia dictandi angustia coarctamur, breviter
respondemus, sive Septuaginta Interpretes, sive Apostolos id curasse, ut
quoniam prima Ecclesia ex Judaeis fuerat congregata, nihil ad credentium
scandalum innovarent: sed ita ut a parvo imbiberant, traderent. Postea vero
quam in universas gentes, Evangelii dilatatus est sermo, non potuisse semel
suscepta mutari. Licet et illud in libris suis, quos ἐξηγητικοὺς
vocant, Origenes asserat, propter vernaculum linguae uniuscujusque idioma, non
posse ita apud alios sonare, ut apud suos dicta sunt; et multo melius esse non
interpretata ponere, quam vim eorum interpretatione tenuare.
3. Igitur ALLELUIA exprimitur, Laudate Dominum, JA quippe apud
hebraeos unum de decem Dei nominibus est. Et in illo Psalmo ubi legimus:
"Laudate Dominum, quoniam bonus est Psalmus (Ps. 146. 1); apud
Hebraeos legitur, ALLELUIA CHI TOB ZAMMER.
4. AMEN vero Aquila πεπιστωμένως
exprimit, quod nos, fideliter, possumus dicere, ductum adverbium ex
nomine fidei Amen Septuaginta γένοιτο,
id est, fiat. Unde et in fine librorum (in quinque siquidem volumina,
Psalterium apud Hebraeos divisum est) fiat, fiat transtulerunt: quod in
Hebraico legitur, AMEN AMEN, quo scilicet eo vere dicta quae sunt supra,
confirmentur. Unde et Paulus asserit, non posse aliquem respondere Amen,
id est, confirmare quae praedicata sunt, nisi intellexerit, praedicationem.
MARANATHA magis Syrum est quam Hebraicum, tametsi ex confinio utrarumque
linguarum aliquid et Hebraeum sonet, et interpretetur, "Dominus noster
venit;" ut sit sensus: "Si quis non amat Dominum Jesum Christum,
anathema sit" (1. Cor. 16. 22), et illo completo, deinceps
inferatur: "Dominus noster venit:" quod superfluum sit adversum eum
odiis pertinacibus velle contendere, quem venisse jam constet.
5. Vellem tibi aliquid et de Diapsalmate scribere, quod apud
Hebraeos scribitur SELA: et de Ephod, et de eo quod in cujusdam Psalmi
titulo habetur: Pro AIELETH, et caeteris istiusmodi; nisi et modum
epistolici characteris excederem, et tibi aviditatem magis dilatae deberent
facere quaestiones. Tritum quippe est proverbium: Ultroneas putere merces. Unde
et nos de industria dicenda reticemus, ut avidius velis audire quae tacita
sunt.
Epistola XXVII
(alias 120 (102); scripta paulo post superiorem)
Ad eamdem Marcellam
Respondet iis, qui sibi obrectabant, quod quaedam ex novo Testamento jam
recepta mutasset, et virginum cum viris consuetudinem vituperasset.
1. Omnia verba Scripturae divinitus inspirata. Vitiositas Codicum
latinorum ad Graecam originem revocanda. — Post priorem Epistolam, in qua
de Hebraeis verbis pauca perstrinxeram, ad me repente perlatum est, quosdam
homunculos mihi studiose detrahere, cur adversum auctoritatem veterum, et
totius mundi opinionem, aliqua in Evangeliis emendare tentaverim. Quos ego cum
possem meo jure contemnere (Asino quippe lyra superflue canit) tamen ne nos
superbiae, ut facere solent, arguant ita responsum habeant: Non adeo me hebetis
fuisse cordis, et tam erasse rusticitatis (quam illi solam pro sanctitate
habent, piscatorum se discipulos asserentes, quasi idcirco sancti sint, si
nihil scierint) ut aliquid de Dominicis verbis, aut corrigendum putaverim, aut
non divinitus inspiratum; sed Latinorum codicum vitiositatem, quae ex
diversitate librorum omnium comprobatur, ad Graecam originem, unde et ipsi
translata non denegant, voluisse revocare. Quibus si displicet fontis unda
purissimi, coenosos rivulsos bibant; et diligentiam qua avium silvas, et
concharum gurgites norunt, in Scripturis legendis abjiciant: sintque in hac re
tantum simplices, ut Christi verba existiment rusticana, in quibus per tanta
jam saecula, tantorum ingenia sudaverunt, ut rationem verbi uniuscujusque [al. unusquisque]
magis opinati sint, quam expresserint. Apostolum arguant imperitiae, qui ob
multas litteras insanire dicatur.
2. Scio te cum ista legeris, rugare frontem, et libertatem meam rursum
seminarium timere rixarum; ac meum, si fieri potest, os digito velle
comprimere, ne audeam dicere, quae alii facere non erubescunt. Rogo quid a
nobis libere dictum est? Nunquid in lancibus idola caelata descripsi? nunquid
inter epulas Christianas, virginalibus oculis Baccharum Satyrorumque complexus
innexui: aut unquam aliquem amarior sermo pulsavit? Nunquid ex mendicis divites
fieri doluimus? nunquid reprehendi haereditarias sepulturas? Unum miser
locutus, quod virgines saepius deberent cum mulieribus esse, quam cum masculis,
totius oculos urbis offendi, cunctorum digitis notor. "Multiplicati sunt
super capillos capitis mei, qui oderunt me gratis, et factus sum eis in
parabolam" (Psal. 119): et tu putas me aliquid deinceps locuturum?
3. Verum ne Flaccus de nobis rideat: "Amphora coepit Institui,
currente rota, cur urceus exit?" (Horat. de Art. Poetic.)
revertimur ad nostros bipedes asellos; et illorum in aure buccinna magis quam
cithara concrepamus. Illi legant, "spe gaudentes, tempori
servientes:" nos legamus, "spe gaudentes, Domino servientes" (Rom.
12. 12 et 11). Illi adversus Presbyterum accusationem omnino putent
recipiendam: nos legamus, "adversus Presbyterum accusationem ne receperis,
nisi sub duobus, aut tribus testibus: peccantes autem coram omnibus argue"
(1. Tim. 5. 19). Illis placeat, "Humanus sermo et omni acceptione
dignus:" nos cum Graecis, id est, cum Apostolo, qui Graece locutus est,
erremus: "Fidelis sermo, et omni acceptione dignus." Ad extremum illi
gaudeant Gallicis Cantheriis; nos solutus vinculis, et in Salvatoris
ministerium praeparatus Zachariae asellus ille delectet, qui postquam Domino
terga praebuit, coepit Isaiae consonare vaticinio: "Beatus qui seminat
secus omnem aquam, ubi bos et asinus calcant" (isai. 32. sec. LXX).
Epistola XXVIII
(alias, 138; scripta eodem tempore quo superior)
Ad eamdem Marcellam de voce Diapsalma
Quid sit Sela, sive Diapsalma, interpretatur; tum Origenis Epistolam
verbo ad verbum latine reponit, ut quid ille senserit de proposita quaestione
Marcella uberius cognoscat.
1. Quae acceperis reddenda sunt cum foenore: fortisque dilatio usuram
parturit. De Diapsalmate nostram sententiam flagitaras, Epistolae
brevitatem causati sumus, et rem libri non posse explicari litteris
praetexuimus. Verum quid prodest ad ἐργοδιώκτην
meum? major tibi cupiditas silentio concitatur. itaque ne te diutius traham,
habeto pauca pro pluribus.
2. Quidam Diapsalma commutationem metri dixerunt esse; alii pausationem
spiritus; nonnulli alterius sensus exordium. Sunt qui rythmi distinctionem: et
quia Psalmi tunc temporis juncta voce ad organum canebantur, cujusdam musicae
varietatis existiment silentium. Nobis nihil horum videtur; cum Aquila, qui
verborum Hebraeorum diligentissimus explicator est, SELA, hoc est, Diapsalma,
quod ex Samech, Lamed, He scribitur, semper transtulerit: et
inveniamus in Psalmorum quoque fine, Diapsalma positum, ut est illud in
tertio: "Dentes peccatorum contrivisti: Domini est salus, et super populum
tuum benedictio tua, sela," Id est, "semper:" Et vigesimo
tertio: "Quis est iste rex gloriae? Dominus virtutum ipse est rex gloriae,
semper." E contra in Psalmis multorum versuum penitus non inveniatur: in
tricesimo videlicet sexto, et septuagesimo septimo, et in centesimo decimo
octavo. Rursus nonus Psalmus distinguatur Cantico Diapsalmatis: cum utique si,
ut quibusdam videtur, Diapsalma est initium silentii, Canticum silentii
esse non possit.
3. Ex quo animadvertimus hoc verbum superiora pariter inferioraque
connectere, aut certe docere sempiterna esse quae dicta sunt; ut est illud in
tertio: "Multi dicunt animae meae, non est salus ipsi in Deo suo,
semper." Et rursum: "Voce mea ad Dominum clamavi, et exaudivit me de
monte sancto suo, semper." Et in quarto: "Ut quid diligitis vanitatem
et quaeritis mendacium? semper." Et iterum, "Quae dicitis in cordibus
vestris, et in cubilibus vestris compungimini, semper." Et in Abacuc:
"Deus ab Austro veniet, et Sanctus de monte Pharan, semper." Et infra:
"Juramenta tribubus, quae loquutus es, semper (Abac. 3).
4. Scire autem debemus apud Hebraeos in fine librorum, unum e tribus
solere subnecti, ut aut AMEN scribant, aut SELA, aut SALOM, quod exprimit pacem.
Unde et Salomon pacificus dicitur. igitur ut solemus nos completis
opusculis ad distinctionem rei alterius sequentis, medium interponere Explicit,
aut Feliciter, aut aliquid istiusmodi: ita et Hebraei, ut quae scripta
sunt roborentur, facere solent, ut dicant AMEN, aut in sempiternum, ut
scribenda commemorent, et ponant SELA; aut transacta feliciter protestantur, pacem
in ultimo subnotantes.
5. Haec nos de intimo Hebraeorum fonte libavimus, non opinionum rivulos
persequentes, neque errorum, quibus totus mundus repletus est, varietate
perterriti: sed cupientes et scire et docere quae vera sunt. Quod si tibi non
videtur onerosum, quid Origenes de Diapsalmate senserit, verbum interpretabor
ad verbum, ut quia novitia musta contemnis, saltem veteris vini auctoritate
ducaris.
6. Saepe quaerens causas cur in quibusdam Psalmis interponatur Diapsalma,
observavi diligentissime in Hebraeo, et cum Graeco contuli, invenique quia ubi
lingua Hebraea SELA habet, Graeca vero semper, aut aliquid istiusmodi,
ibi Septuaginta, et Theodotion, et Symmachus transtulerunt Diapsalma.
Neque vero nocet exemplis affirmare quod dicimus. in septuagesimo quarto
Psalmo, cujus principium est: "Confitebimur tibi Deus, confitebimur, et
invocabimus nomen tuum; post illud," ego confirmavi columnas ejus,"
apud Septuaginta et Theodotionem, et Symmachum est Diapsalma; pro quo
apud Aquilam, "ponderavi columnas ejus, semper." In Quinta autem
Editione: "ego sum qui paravi columnas ejus, semper." in Sexta vero:
"ego firmavi columnas ejus jugiter." Porro in Hebraico habet post
AMUDA, quod est, columnas ejus, SELA. Et rursum in septuagesimo quinto,
cujus principium est: "Notus in Judaea Deus; invenimus apud Septuaginta et
Theodotionem, post "scutum et frameam, et bellum, Diapsalma." Apud
Symmachum, post "clypeum et gladium et bellum," similiter Diapsalma.
Pro quo apud Aquilam, post "clypeum et gladium et bellum, semper."
Apud Quintam Editionem, post "scutum et romphaeam et bellum, semper."
In Sexta vero, post "scutum et gladium et bellum, in finem." Eratque
rursum in Hebraico post UMALAMA, quod est, et bellum, SELA. Et in eodem
Psalmo post illum locum, "ut salvos faciat mites terrae, Diapsalma:"
apud Symmachum similiter Diapsalma: et apud Aquilam, semper:
necnon et apud Quintam. In Sexta vero, in finem. Et in Hebraico erat
post ANIE ARES, quod est, mites terrae, SELA. Atque ita cum talem
uniuscujusque Editionis opinionem reperissemus, haec annotavimus. Utrum autem
cujusdam musicae cantilenae, aut rythmi immutationem, qui interpretati sunt Diapsalma,
senserint, aliudve intellexerint, tuo judicio derelinquo.
7. Hucusque Origenes, cujus nos maluimus in hac disputatione dumtaxat
imperitiam sequi, quam stultam habere scientiam nescientium.
Epistola XXIX
(alias 130; scripta eodem tempore quo superior)
Ad eamdem Marcellam de Ephod et Theraphim
Roganti Macellae, ut quid sibi vellet Ephod Bad in Regnorum Libro 1. sibi
exponeret, satisfacit, addens quoque quid Theraphim significet in Judicum
volumine.
1. Epistolare officium est de re familiari, aut de quotidiana
conversatione aliquid scribere, et quodammodo absentes inter se praesentes
fieri, dum mutuo quid aut velint, aut gestum sit, nuntiant: licet interdum
confabulationis tale convivium, doctrinae quoque sale condiatur. Verum tu, dum
tota in tractatibus occuparis, nihil mihi scribis, nisi quod me torqueat, et
Scripturas legere compellat. Denique heri famosissima quaestione proposita,
postulasti, ut, quid sentirem, statim rescriberem. Quasi vero Pharisaecorum
teneam cathedram, ut quotiescumque de verbis Hebraicis jurgium est, ego arbiter
et litis sequester exposcar. Non sunt suaves epistolae, quae non placentam
redoleant, quas non condit Apicius, in quibus nihil de magistrorum hujus
temporis jure suffumat. Sed quia vector et internuntius sermonis nostri redire
festinat, rem grandem celerius dicto, quam habeo: LICET DE SCRIPTURIS sanctis
disputanti, non tam necessaria sint verba, quam sensus. Quod si eloquentiam
quaeris (al. quaerimus), Demosthenes legendus, aut Tullius est: si
Sacramenta divina, nostri codices, qui de Hebraeo in Latinum non bene resonant,
pervidendi.
2. in fronte Epistolae tuae posueras, Quid sibi velit, quod in Regnorum
libro primo scriptum est. "Et Samuel puer serviebat ante conspectum
Domini, cinctus Ephod bad, et diploidem habebat pusillam, quam fecerat ei mater
sua: et afferebat ei de diebus in dies, cum ascenderet cum viro suo sacrificare
sacrificium dierum" (1. Reg. 2. 8. et 9). Itaque quaeris quid sit
EPHOD BAD, quo (al. quod) futurus Propheta praecingitur, utrumne zona,
an, ut quidam putant, thuribulum, vel genus aliquod vestimenti sit. Et si
vestis, quomodo ea praecingitur? et post ipsum Ephod, quare adjungitur
ei bad? In sequentibus quoque legisse te scribis: "Venit homo Dei
ad Eli, et dicit ei: Haec dicit Dominus: Manifeste ostendi me ad domum patris
tui, ex omnibus tribubus Israel, cum essent in terra Aegypti servientes in domo
Pharaonis, et elegi domum patris tui ex omnibus tribubus Israel mihi in
sacerdotium, ut ascenderent ad altare meum, et incenderent incensum, et
portarent Ephod" (Ibid. 27. et 28); totumque libri ordinem prosecuta,
etiam de illo loco exemplar sumpsisti, in quo Doec idumaeus jussu regis
interfecit sacerdotes. "Et conversus, inquit Scriptura, Doec Syrus
mortificavit ipse sacerdotes Domini: et occidit in illa die trecentos quinque
viros (ibid. c. 22. v. 18 et 19), sive (ut in Hebraeo legitur) octoginta
quinque, omnes qui portabant Ephod: et Nob civitatem sacerdotum occidit in ore
gladii a viro usque ad mulierem, ab infante usque ad nutrientem, et vitulum, et
asinum, et ovem in ore gladii. Et salvatus est unus filius Abimelech filii
Achitob; et nomen ei Abiathar, et fugit post David."
3. Non me teneo, quin problematis ordinem responsione praeveniam, ubi
nunc legimus: "Et omnes portantes Ephod" (1. Reg. 22): in
Hebraeo habet, portantes Ephod bad. Hoc quare ita dixerim, in
sequentibus disces. illud quoque quod sequitur addidisti: "Et factum est,
cum fugeret Abiathar filius Abimelech ad David, et ipse cum David descendit in
Ceila, habens Ephod in manu sua: et renuntiatum est Saul, quia venit David in
Ceila" (Ibid. c. 23. 6. et seqq.): ubi cum regis adventus et
civitatis timeretur obsidio, dixit David ad Abiathar: "Defer Ephod
Domini." Haec sunt quae de Regnorum libro excerpta proponens, ad volumen
Judicum transcendisti, in quo Micha de monte Ephraim scribitur mille centum
argenti siclos matri, quos illa voverat, reddidisse; eamque [al. atque]
sculptile inde fecisse et conflatile. Et addis haec post modicum vocari Ephod
et Teraphim, cum utique si zona sit, aut vestimenti genus, sculptile
atque conflatile esse non possit. Agnosco errorem pene omnium Latinorum
putantium Ephod et Teraphim, quae postea nominantur, de hoc
argento, quod Micha matri dederat, fuisse conflatum; cum Scriptura sic referat:
"Et accepit mater ejus," haud dubium quin Michae, "argentum et
dedit illud conflatori, et fecit illud sculptile atque conflatile. Et fuit in
domo Michae; et vir Micha, et domus ejus Dei; et fecit Ephod et Theraphim, et
implevit manum unius de filiis suis, et factus est ei in sacerdotem" (Jud.
17. 4. et 5). Si autem putas ea quae superius appellata sunt sculptile
atque conflatile, Ephod, et Theraphim deinceps nominari, disce
esse non eadem. Siquidem post matris idolum, quod dicitur sculptile atque
conflatile, fecit Micha Ephod et Theraphim, sicut ex
consequentibus approbatur. "Et responderunt quinque viri qui abierant
considerare terram, et dixerunt ad fratres suos. Ecce nostis, quia est in
domibus istis Ephod et Theraphim et sculptile atque conflatile" (Ibid.
c. 18. 14. et seqq.). Et post multa quae in medio praetermisisti: "Et
ascenderunt, inquit, quinque viri, et illuc irruerunt, et sumpserunt sculptile
atque conflatile, Ephod et Theraphim. Et sexcenti viri qui cincti erant vasis
bellicis, ingressi sunt domum Michae, et sumpserunt sculptile atque conflatile,
Ephod et Theraphim". Coarguit igitur eorum opinionem, qui ut
indissolubilem facerent quaestionem, Ephod, argenteum putaverunt. illud
breviter attende, quod nunquam nisi in sacerdotio nominetur. Nam et Samuel qui
illo cinctus refertur, Levites fuit, et Sacerdotes Nobe hoc dignitatis suae
insigne portabant. Et (quod in Latinis codicibus non habetur) quando David
fugiens a Saul, venit ad Abimelech, et gladium postulavit, dicens: "Vide
si est ad manum tuam lancea et gladius, quoniam gladium meum, et vasa mea non
sustuli in manu mea: respondensque sacerdos dixit: Ecce gladius Goliath
alienigenae, quem percussisti in valle Terebinthi, et hic involutus est
vestimento post Ephod in sacrario" (1. Reg. 21. 8 et 9): utique
Ephod conditum servabatur. Hoc quoque quod nunc posuimus, ubi sculptile atque
conflatile legitur: licet idolum sit, tamen quia per errorem religio putabatur,
ad venerationem ejus, sicut ad Dei ministerium [al. mysterium], Ephod et
Theraphim insigne conficitur.
4. Theraphim quid sit, si spatium dictandi fuerit, prosequemur.
Nunc interim de Ephod, ut coepimus, explicandum est. in Exodo ubi Moysi
praecipitur, ut sacerdotalia jubeat fieri vestimenta, post caetera legitur:
"Et hae stolae quas facient, pectorale, et superhumerale, et tunicas κοσυμβωτάς, et
cidarim, et cinctorium" (Exod. 28. 4). Ubi autem nos posuimus superhumelare,
in Graeco ἐπωμιδα
Septuaginta interpretes transtulerunt, quod scilicet super humeros istiusmodi
veniat vestimentum. Deinde jungitur: "Et hi accipient aurum, et hiacynthum,
et coccum, et purpuram, et byssum, et facient superhumerale de bysso retorta,
opus textile varium." Quid plura? totus Exodi liber hac vestium plenus est
specie. Nam et in fine ejusdem voluminis scribitur: "Et fecit omnis
sapiens in operibus stolas sanctorum, quae sunt Aaron sacerdotis, sicut Dominus
praecepit Moysi. Et fecerunt superhumerale de auro, et hiacyntho, et purpura,
et cocco, et bysso retorta." Exod. 39. 1 et 2). Sed quia in Exodo
hoc genus vestimenti praecipitur tantum ut fiat, et postea factum refertur, non
tamen eo Aaron vestitur, in Levitico quomodo sacerdotalibus vestimentis indutus
fuerit, explicatur. "Et applicuit Moyses Aaron, et filios ejus, et lavit
eos aqua, et vestivit eum tunica, et cinxit eum zona, et vestivit eum ὑποδύτην" quod
nos, subtunicalem, sive tunicam, qua subtus vestitus est,
possumus interpretari. "Et imposuit ei superhumerale," inquit,
"et cinxit eum secundum facturam superhumeralis, et constrinxit eam in
ipso" (Levit. 8. 6 et 7). Vides itaque hoc Aaron superhumerali
cingi, quomodo Samuel Ephod bad illo, nescio quo, cingebatur. Sed ne te
longius traham, hanc habe sententiam. Ubicumque in Septuaginta Interpretibus,
hoc est, in codicibus nostris ἐπωμις,
id est, superhumerale legitur, in Hebraeo scriptum est Ephod. Quod
quare alibi interpretari voluerint, et alibi ininterpretatum relinquerint, non
est mei judicii, cum hoc ipsum in pluribus fecerint: ut quae alibi aliter atque
aliter expresserant, novissime translationis varietate lassati, ipsa Hebraea
verba posuerint. Aquila autem id quod illi ἐὑποδύτην
et ἐπωμίδα dixerunt, ἔνδυμα et ἐπένδυμα,
id est, vestimentum et super vestimentum dixit. Quod scilicet ἔνδυμα, quod Hebraeo sermone
vocatur MAIL, subteriorem tunicam; ἐπένδυμα
vero, id est, ἐπωμίς, quod
Hebraice dicitur EPHOD, superius pallium significet, quo tota
sacerdotalis protegatur ambitio.
5. Quaeras forsitan, si Ephod sacerdotale sit pallium, quare in
quibusdam locis addatur bar? Audiens bar, risum tenere non
possum. Nam cum apud Hebraeos dicatur bad, ipsos quoque Septuaginta
Interpretes sic transtulisse manifestum sit: ut pro bad, bar,
scriberetur, error obtinuit: BAD autem Hebraica lingua linum dicitur,
licet linum PHESTHA significantius exprimatur. Denique ubi nos legimus:
"Et fac eis femorale lineum, ut operiant carnis turpitudines, a lumbis
usque ad crura eorum" (Exod. 28. 42): In Hebraeo pro lineo, bad
ponitur. Qua specie vir quoque ille qui Danieli monstratur, indutus est.
"Et extuli oculos meos, et vidi: et ecce vir unus vestitus est
baddim" (Dan. 10. 5), quo plurali numero, vestes lineae
nuncupantur. Propterea autem Samuel et octoginta quinque viri sacerdotes, Ephod
lineum portasse referuntur, quoniam Sacerdos magnus solus habebat licentiam Ephod
non lineo vestiendi; verum (ut Scriptura commemorat) auro, hiacyntho, purpura,
cocco, byssoque contexto. Caeteri habebant Ephod, non illa varietate
distinctum, et duodecim lapibus ornatum, qui in humero utroque residebant, sed
lineum et simplex, et toto candore purissimum.
6. Verum quia supra promiseram, me, si spatium dictandi fuisset, de Theraphim
quoque breviter disserturum: nec quisquam interim interpellator advenit: Scito Theraphim
ab Aquila μορφώματα
interpretari, quas nos figuras sive figurationes possumus dicere.
Nam in eo loco, quando Saul misit nuntios, ut acciperent David: et
responderunt, vexari illum graviter, misit rursum dicens: "Afferte illum
in lecto ad me, ut occidam illum: et venerunt nuntii, et ecce cenotaphia in
lecto" (I. Reg. 19. 15): pro cenotaphiis, in Hebraeo Theraphim,
id est, μορφώματα
posita sunt: et non jecur caprarum ut nostri codices habent, sed pulvillus de
caprarum pelle consutus, qui intonsis pilis, caput involuti in lectulo hominis
mentiretur. Ut autem utriusque sermonis veritatem pariter explicem, in Osee
comminatur Deus, se a populo fornicante omnem gratiam ablaturum, dicens, quod
"diebus multis sedebunt filii Israel sine Rege, et principe, sine
sacrificio, sine altari, et sine sacerdotio, et manifestationibus" (Osec
3. 4). Pro sacerdotio et manifestationibus, in Hebraeo est, sine
Ephod, et sine Theraphim: sicut Theodotion et Symmachus transtulerunt. Ex
quo intelligimus in Ephod, juxta Septuaginta quoque, qui sensum magis,
quam verba interpretati sunt, sacerdotium interpretari; in Theraphim
vero, id est, figurationibus vel figuris, varia opera, quae Theraphim
vocantur, intelligi. Nam et in Exodo caeterisque locis, ubi describuntur vestes
plumaria arte contextae, opus Cherubim, id est, varium atque depictum,
esse factum describitur: ita tamen, ut VAU literam Cherubim non habeat:
quia ubicumque cum hac littera scribitur, animalia magis quam opera significat.
Juxta igitur hunc sensum et Micha cum veste sacerdotali, caetera quoque, quae
ad sacerdotalia pertinent ornamenta, per Theraphim fecisse monstratur.
7. Quam vellem nunc tibi omnem habitum sacerdotalem exponere, et per
singulas vestium species, divina ostendere sacramenta. Verum quia in hoc ipso
brevitatem Epistolae excessimus, et Josephus ac Philo viri doctissimi
Judaeorum, multique de nostris id latissime persecut siunt, quorum, ut aiunt,
voce audies me: quae de caetero velis, praesens percunctator praesentem, ut si
quid forte nescimus, sine teste, sine judice in fida aure moriatur. Mater
communis si valeat, gaudeo, et ut valeat, Dominum precor. Nos, ut scis,
Hebraeorum lectione detenti, in Latina lingua rubiginem obduximus; in tantum,
ut loquentibus quoque nobis stridor quidam non latinus interstrepat. Unde
ignosce ariditati: et si imperitus sum sermone, inquit Apostolus, sed non
scientia. Illi utrumque non deerat, et unum humiliter renuebat. Nobis utrumque
deest, quia et quod pueri plausibile habueramus, amisimus; nec scientiam quam
volebamus, consecuti sumus, juxta Aesopici canis fabulam, dum magna sectamur,
etiam minora perdentes.
Epistola XXX
(al. 155; scripta eodem anno quo superiores)
Ad Paulam de Alphabeto Hebraico Psalmi CXVIII
Etymologias litterarum Hebraicarum, et interpretationes sanctam Paulam
edocet: et quanta sint in connexione eorumdem elementorum divina mysteria,
breviter exponit.
1. Nudius tertius, cum centesimum octavum decimum Psalmum tibi
insinuare conarer, et dicerem, omnem moralem locum in eo esse comprehensum; et
quomodo Philosophi solent disputationes suas in Physicam, Ethicam, Logicamque
partiri, ita et eloquia divina aut de natura disputare, ut in Genesi, et in
Ecclesiaste, aut de moribus, ut in Proverbiis, et in omnibus sparsim libris,
aut de Logica, pro qua nostri Theoricen sibi vindicant, ut in Cantico
canticorum, et in Evangeliis (licet Apostolus saepe proponat, assumat,
confirmet atque concludat, quae proprie artis dialecticae sunt) studiosissime
perquisisti, quid sibi velint Hebreae litterae, quae Psalmo, quem legebamus,
videbantur insertae.
2. Respondi secundum ordinem litterarum eum esse compositum, quod
videlicet ex prima littera, quae apud eos vocatur Aleph, octo versus
inciperent. Rursus ex sequenti Beth totidem versus exordium sumerent: ac
postea ex Gemel idem numerus compleretur: atque ita usque ad Thau,
quae apud eos extrema littera est, Psalmum esse conscriptum: et ex singulis
quibusque elementis secundum interpretationes eorum debere intelligi quae
sequerentur. Identidem flagitasti, ut tibi interpretationes singularum edicerem
litterarum. Dixi, fateor, verum quia propter barbariem linguae memoria labitur
omne quod diximus, desideras Commentariolum fieri, ut si in aliquo forte
titubaveris, oblivionem lectio consoletur.
3. Quatuor Psalmi Alphabetici. — Ac prius quam de singulis
disseram, scire debes, quatuor Psalmos secundum ordinem Hebraeorum incipere
elementorum centesimum decimum, et centesimum undecimum, et hunc de quo nunc
scribimus, et centesimum quadragesimum quartum. Verum debes scire in prioribus
Psalmis, singulis litteris singulos versiculos, qui trimetro iambico constant,
esse subnexos. Inferiores vero tetrametro iambico constare, sicuti et
Deuteronomii Canticum scriptum est. In centesimo decimo octavo Psalmo singulas
litteras octoni versus sequuntur. In centesimo quadragesimo quarto singulis
litteris singuli versus gemini deputantur. Sunt qui et alios hoc ordine putent
incipere, sed falsa eorum opinio est. Habes et in Lamentationibus Jeremiae
quatuor Alphabeta, e quibus duo prima quasi Saphico metro scripta sunt: quia
tres versiculos qui sibi connexi sunt, et ab una tantum littera incipiunt
Heroici comma concludit. Tertium vero Alphabetum trimetro scriptum est, et a
ternis litteris, sed eisdem terni versus incipiunt. Quartum Alphabetum simile
est primo, et secundo. Proverbia quoque Salomonis extremum claudit Alphabetum,
quod tetrametro iambico supputatur, ab eo loco, in quo ait: Mulierem fortem
quis inveniet (Prov. 31. 10).
4. Quomodo autem in his nostris litteris non potest quis ad legenda
verba, texendaque procedere, nisi prius ab elementis coeperit: ita et in
Scripturis divinis non valemus ea quae majora sunt nosse, nisi Ethicae habuerimus
exordium, secundum illud quod Propheta dicit: "A mandatis tuis intellexi (Ps.
118. 104); quod videlicet post opera coeperit habere scientiam secretorum.
Verum jam complendum est quod petisti, ut sensum uniuscujusque elementi
interpretatio annexa significet.
5. Aleph interpretatur doctrina. Beth, domus. Gemel, plenitudo.
Deleth, tabularum. He, ista. Vau, et Zai, haec.
Heth, vita. Tet, bonum. Iod, principium. Caph, manus.
Lamed, disciplinae sive cordis. Mem, ex ipsis. Nun, sempiternum.
Samech, adjutorium. Ain, fons sive oculus. Phe, os,
ab ore, non ab osse dictum intellige, ne litterarum ambiguitate fallaris. Sade,
justitia. Coph, vocatio. Res, capitis. Sen, dentium.
Thau, signa.
6. Post interpretationem elementorum intelligentiae ordo dicendus est Aleph,
Beth, Gemel, Deleth, prima connexio est, doctrina, domus, plenitudo,
tabularum; quod videlicet doctrina Ecclesiae, quae domus Dei est, in
librorum reperiatur plenitudine divinorum.
7. Secunda connexio est, He, Vau, Zai, Heth, ista, et haec, vita.
QUAE ENIM ALIA POTEST esse vita sine scientia Scripturarum, per quas etiam ipse
Christus agnoscitur, qui est vita credentium?
8. Tertia connexio habet, Tet, Iod, bonum principium: quia
quamvis nunc sciamus universa quae scripta sunt, tamen ex parte cognoscimus, et
ex parte prophetamus: et nunc per speculum videmus in aenigmate. Cum autem
meruerimus esse cum Christo. et similes Angelis fuerimus, tunc librorum
doctrina cessabit, et tunc videbimus facie ad faciem bonum principium sicuti
est.
9. Quarta connexio est, Caph, Lamed, manus, disciplinae, sive cordis.
Manus intelliguntur in opere. cor et disciplina interpretantur [al. intelliguntur.]
in sensu: quia nihil facere possumus, nisi prius quae facienda sunt scierimus.
10. Quinta connexio est, Mem, Nun, Samech, ex ipsis, sempiternum,
adjutorium. Hoc explanatione non indiget, sed omni luce manifestius est, ex
Scripturis aeterna subsidia ministrari.
11. Sexta connexio habet, Ain, Phe, Sade, fons sive oculus,
oris, justitiae: secundum illud quod in tertio numero exposuimus.
12. Septima connexio est, quae et extrema, quod et in ipso quoque
septenario numero sit mysticus intellectus, Coph, Res, Sen, Thau, vocatio,
capitis, dentium, signa. Per dentes articulata vox promitur, et in his
signis ad caput omnium, qui est Christus, pervenitur, per quem venitur ad
regnum sempiternum.
13. Oro te, quid hoc sacratius sacramento? quid hac voluptate
jucundius? Qui cibi, quae mella sunt dulciora, quam Dei scire prudentiam, et in
abdita ejus intrare, et sensum Creatoris inspicere, et sermones Domini Dei tui,
qui ab hujus mundi sapientibus deridentur, plenos discere sapientia spiritali?
Habeant sibi caeteri, si velint, suas opes, gemma bibant, serico niteant,
plausu populi delectentur; et per varias voluptates, divitias suas vincere nequeant.
Nostrae divitiae sint, in lege Domini meditari die ac nocte, pulsare januam non
patentem, panes Trinitatis accipere, et saeculi fluctus, Domino praeeunte,
calcare.
14. Saluta Blaesillam, et Eustochium tirunculas nostras. Saluta
Felicianam, vere carnis, et spiritus virginitate felicem. Saluta reliquum
castitatis chorum, et domesticam tuam Ecclesiam, cui omnia, etiam quae tuta
sunt, timeo; ne dormiente patrefamilias, inimicus homo zizania superseminet:
quamvis etiam dicere audeant, Ego civitas firma, civitas quae non oppugnatur
(Isai. 27. 3. juxt. LXX). Nullus, hostili obsidente exercitu, securus
est. Nemo, ut beatus Cyprianus ait, satis tutus, periculo proximus. Exemplar
Epistolae, si accipere voluerit φιλοπονοτάτη
(Id est laboris studiosissima) nostra Marcella, tribuito. Et memento
mei, obsecrans, ut Dominus noster Jesus Christus conterat Satanam sub pedibus
nostris velociter.
Epistola XXXI
(alias 19; scripta eodem anno 384)
Ad Eustochium de Munusculis
Quaedam munuscula sibi in natali S. Petri ab Eustochio missa, mystica
interpretatione trahit ad morum institutionem.
1. Parva specie, sed caritate sunt magna, munera accepisse a Virgine,
armillas, epistolam, et columbas. Et quoniam mel in Dei sacrificiis non
offertur, nimia dulcedo arte mutata est, et quadam, ut ita dicam, piperis
austeritate condita. Apud Deum enim nihil voluptuosum; nihil tantum suave
placet; nisi quod in se habet mordacis aliquid veritatis. Pascha Christi cum
amaritudinibus manducatur.
2. Festus dies B. Petri quomodo celebrandus. — Festus est dies,
et natalis beati Petri, festivius est solito condiendus: ita tamen, ut
Scripturarum cardinem jocularis sermo non fugiat: nec a praescripto palaestrae
nostrae longius evagemur. Armillis in Ezechiele ornatur Jerusalem. Baruch
epistolas accipit ab Jeremia. In columbae specie Spiritus Sanctus allabitur (Joan.
1). Itaque ut te aliquid, et piperis mordeat, et pristini libelli (Epist.
de Virgin. servanda) etiam nunc recorderis, cave ne operis ornamenta
dimittas, quae verae armillae sunt brachiorum; ne epistolam pectoris tui
scindas, quam a Baruch traditam novacula Rex profanus incidit; ne ad
similitudinem Ephraim per Osee audias: Facta es insipiens, ut columba (Osee
7). Nimium, respondebis, austere, et quod festo non conveniat diei. Talibus
ipsa muneribus provocasti: dum dulcibus amara sociata sunt, et a nobis paria
recipies, laudem amaritudo comitabitur.
3. Verum ne videar dona minuisse: accepimus et canistrum cerasis
refertum, talibus et tam virginali verecundia rubentibus, ut ea nunc a Lucullo
delata existimarim. Siquidem hoc genus pomi, Ponto, et Armenia subjugatis, de
Cerasunto primus Romam pertulit (Plin. lib. 15. cap. 25). Unde et de
patria arbor nomen accepit. Igitur quia in Scripturis canistrum ficis plenum
legimus, cerasa vero non invenimus, in eo quod allatum est, id quod allatum non
est, praedicamus; optamusque te de illis pomis fieri, quae contra Templum Dei
sunt, et de quibus Deus dicit: Quia bona, bona valde. Nihil quippe
Salvator medium amat. Et sicuti frigidum non refugiens, calidis delectatur, ita
tepidos in Apocalypsi evomere se loquitur (Apoc. 3). Unde nobis
sollicitius providendum est, ut solemnem diem, non tam ciborum abundantia, quam
spiritus exultatione celebremus. QUIA VALDE ABSURDUM EST, nimia saturitate
velle honorare Martyrem, quem scias Deo placuisse jejuniis. Ita tibi semper
comedendum est, ut cibum et oratio sequatur, et lectio. Quod si aliquibus
displicet, Apostoli verba cantato: Si adhuc hominibus placerem, Christi
ancilla non essem.
Epistola XXXII
(alias 74; scripta paucis diebus post duas superiores)
Ad Marcellam
Excusat se, quod paucis scripserit, nimirum conferendis cum Aquilae
translatione Hebraeis voluminibus occupatus. Brevitatem vero hujus Epistolae
compensat duabus superioribus Epistolis Paulae et Eustochio directis, quas
Marcellae legendas mittit.
1. Ut tam parvam Epistolam scriberem, causae duplicis fuit; quod, et
tabellarius festinabat, et ego alio opere detentus, hoc quasi παρέργῳ
me occupare nolui. Quaeris quidnam illud sit tam grande, tam necessarium, quo
epistolicae confabulationis munus exclusum sit. Jam pridem cum voluminibus
Hebraeorum Editionem Aquilae confero, ne quid forsitan propter odium Christi
Synagoga mutaverit: et ut amicae menti fatear, quae ad nostram fidem pertineant
roborandam, plura reperio. Nunc a Prophetis, Salomone, Psalterio, Regnorumque
libris examussim recensitis, Exodum teneo, quem illi ELLE SMOTH vocant, ad
Leviticum transiturus. Vides igitur quod nullum officium huic operi
praeponendum sit. Attamen ne Currentius noster forte frustra cucurrerit, duas
Epistolas, quas ad sororem tuam Paulam ejusque pignus Eustochium miseram, huic
sermunculo annexui: ut dum illas legeris, et in his aliquid doctrinae pariter
ac leporis inveneris, putes tibi quoque scripta esse, quae illis scripta sunt.
2. Albinam communem matrem valere cupio: de corpore loquor, ut spiritu
valeat, non ignorans: eamque per te salutari obsecro, et duplici pietatis
officio focillari, quod in una atque eadem Christiana simul diligatur, et
mater.
Epistola XXXIII
(scripta circiter an. 384)
Ad Paulam pars quaedam
Indicem operum Origenis contra Varronis Opera conferens, ostendit,
Ecclesiam Christi habuisse Scriptorem, qui omnes Graecos Latinosque superasset
etiam librorum editorum multitudine.
1. Varro et Chalcenterus copiosissimi Scriptores. — Marcum
Terentium Varronem miratur Antiquitas, quod apud Latinos tam innumerabiles
libros scripserit. Graeci Chalcenterum miris efferunt laudibus, quod tantos
libros composuerit, quantos quivis nostrum alienos sua manu describere non
possit. Et quia nunc otiosum est apud Latinos, Graecorum voluminum indicem
texere, de eo qui latine scripsit, aliqua commemorabo; ut intelligamus nos
Epimenidis dormire somnum, et studium quod illi posuerunt in eruditione
saecularium scripturarum, nos in congregandis opibus ponere.
2. Scripsit itaque Varro quadraginta quinque libros Antiquitatum:
quatuor de vita populi Romani . . . . .
3. Origenes. — Quorsum Varronis, et Chalcenteri mentio facta sit
quaeritis? Videlicet, ut ad Adamantium, nostrumque Chalcenterum veniamus: qui
tanto studio in sanctarum Scripturarum labore sudavit, ut juste Adamantii nomen
acceperit. Vultis nosse quanta ingenii sui reliquerit monimenta? sequens
titulus ostendit.
• Scripsit
in Genesim libros tredecim.
• Mysticarum
Homiliarum libros duos.
• In
Exodum Excerpta.
• In
Leviticum Excerpta . . . . . .
• Item
Monobiblia.
• Περὶ Ἀρχῶν
libros quatuor.
• De
Resurrectione libros duos.
• Et
alios de Resurrectione dialogos duos . . . .
4. Videtisne, et Graecos pariter, et Latinos unius labore superatos? Quis
enim unquam tanta legere potuit, quanta ipse conscripsit? Porro (al. Pro)
hoc sudore quid accepit pretii? Damnatur a Demetrio Episcopo, exceptis
Palestinae, et Arabiae, et Phoenicis atque Achaiae Sacerdotibus. In damnationem
ejus consentit urbs Romana: ipsa contra hunc cogit senatum, non propter
dogmatum novitatem, non propter haeresim, ut nunc adversus eum rabidi canes
simulant: sed quia gloriam eloquentiae ejus, et scientiae ferre non poterant,
et illo dicente, omnes muti putabantur.
5. Haec quare scripserim, et ad pauperis lucernae igniculum, cito
sermone, sed non cauto dictaverim, potestis intelligere, si Epicuros et
Aristipos cogitetis.
Epistola XXXIV
(al. 141; scripta eodem anno 384)
Ad Marcellam de aliquot locis Psalmi CXXVI
Quid sit panis doloris, quidque filii excussorum in Psalmo
126. eleganter exponit, excusans interea sanctum Hilarium, quod deceptus ab
Heliodoro Presbytero, non bene intellexerit excussorum verbum.
1. Beatus Pamphilus Martyr, cujus vitam Eusebius Caesariensis
Episcopus, tribus ferme voluminibus explicavit, cum Demetrium Phalereum, et
Pisistratum in sacrae Bibliothecae studio vellet aequare, imaginesque ingeniorum,
quae vera sunt, et aeterna monumenta, toto orbe perquireret, tunc vel maxime
Origenis libros impensius prosecutus, Caesariensi Ecclesiae dedicavit: quam ex
parte corruptam, Acacius dehinc, et Euzoius ejusdem Ecclesiae sacerdotes in
membranis instaurare conati sunt. Hic cum multa repererit, et inventorum nobis
indicem dereliquerit, centesimi vigesimi sexti Psalmi Commentarium, et PHE
litterae Tractatum, ex eo quod non inscripsit, confessus est non repertum. Non
quod talis tantusque vir (Adamantium dicimus) aliquid praeterierit, sed quod
negligentia posterorum ad nostram usque memoriam non durarit. Hoc ideo dixi, ut
quia de eodem Psalmo mihi proposuisti, quid esset panis doloris, in eo
quod dicitur: "Vanum vobis est ante lucem surgere, surgite postquam
sederitis, qui manducatis panem doloris," ostenderem me de Origenis
Commentariis quid senserit, non habere.
2. Unde ad Hebraeum recurrens, inveni pro pane doloris scriptum,
LEEM AASABIM, quod Aquila interpretatus est, ἄρτον των
διαπονημάτων,
id est, panem elaborationum. Symmachus ἄρτον
κακοπαθούμενον,
quod exponitur, panem aerumnosum. Quinta Editio, et Theodotion, qui in
caeteris cum Septuaginta Translatoribus facit, panem idolorum. Sexta πλάνης, id est, erroris.
Nec mirandum est de Aquila, si διαπονήματα
pro idolis ponat, cum opera manuum hominis sint, et prophetice populus
arguatur ad templum diluculo frustra consurgere, et post quietem ad sanctuarium
festinare, cum idola, Dei honore venerentur: secundum quod Ezechiel scripsit in
ipso templo, sacrificare idolis sacerdotes. Ut autem plenius adducaris, pro dolore
in Hebraeo idola posita, hoc ipsum verbum, hoc est, ASABIM, etiam in
centesimo decimo tertio Psalmo scriptum est, Septuaginta quoque idola
transtulerunt. Nam et in eo loco ubi legimus, idola gentium, argentum, et
aurum, opera manuum hominum; in Hebraeo habetur, ASAREEM, quod Aquila
interpretatur elaborationes eorum. Unde cum ita veritas se habeat, non
frustra quidam doloris panem, aut haereticorum intelligunt sacramenta, aut
vitae istius miserabilis, et aerumnosae interpretantur laborem: apud quam in
sudore faciei comedimus panem nostrum, et inter spinas, et tribulos brevis
vitae alimenta nascuntur.
3. Illud quoque de eodem Psalmo interrogare dignata es: Qui sint
filii excussorum? Miror te in Hilarii Commentariis non legisse, excussorum
filios, credentium populos interpretari, quod scilicet Apostolos illo nomine
putaverit appellatos, quibus in Evangeliis sit praeceptum, in quamcumque
civitatem introierint, et non fuerint recepti, excutere pulverem pedum suorum
in testimonium non credentium (Matth. 10; et Marc. 6). Licet tu argute
praecaveris, non posse Apostolos sub nomine excussorum intelligi, cum sit aliud
excutientium, aliud excussorum: quia excutientes sunt, qui excutiant, excussi
vero, qui ab aliis excutiantur. Et incongruum esse excussos Apostolos accipi,
qui magis excutientes debuerint appellari. Quid igitur faciam? Tantum virum, et
temporibus suis disertissimum reprehendere non audeo: qui et confessionis suae
merito, et vitae industria, et eloquentiae claritate, ubicumque Romanum nomen
est, praedicatur: nisi quod non ejus culpae ascribendum est, qui Hebraei
sermonis ignarus fuit, Graecarum quoque litterarum quamdam auram coeperat, sed
Heliodori Presbyteri, quo ille familiariter usus est, ea quae intelligere non
poterat, quomodo ab Origene essent dicta, quaerebat. Qui, quia in hoc Psalmo
Commentarium Origenis invenire non potuit, opinionem magis insinuare suam, quam
inscitiam voluit confiteri. Quam ille sumptam claro sermone disseruit, et
alienum errorem disertius executus est.
4. Restat igitur, ut rursum ad fontem sermonis recurramus Hebraei, et
videamus, quomodo scriptum sit. Ubi nos habemus, sicut filii excussorum:
ibi legitur, CHEN BNE ANNAURIM, quod Aquila interpretatus est, sicut filii pubertatum.
Symmachus, et Theodotion, sicut filii juventutis. Sexta ἡκόνεος
νοῦ, quod nos dicere possumus, exacuti sensus. Ex
quo manifestum est, adolescentiae populos intelligi Christianos, secundum illud
exemplum, quod Deus suos sanctos in modum arcus et sagittarum dicatur
extendere; ut in Propheta Zacharia: "quoniam extendi te mihi Juda, ut
arcum" (Zach. 9. 13). Et Salvator de semetipso: "Posui me
sicut sagittam electam. Et in pharetra sua abscondit me" (Isai. 49. 2).
Denique in sequenti versu, exceptis Septuaginta, qui aliter transtulerunt, et
in Hebraeo, et in cunctis Editionibus ita reperi: "Beatus vir, qui
replevit pharetram suam ex ipsis; ut quia metaphoram semel sumpserat ex
sagittis, et in pharetra quoque translatio servaretur. Excussos autem et
consuetudo sermonis humani vegetos et robustos et expeditos
vocat: et ipsi Septuaginta Interpretes in Esdrae libro, pro juvenibus
transtulerunt, in quo ita scribitur: "Et factum est ex die illa, medii excussorum
faciebant opus, et medii eorum habebant hastas et scuta et arcus et thoraces et
principes post omnem domum Juda, aedificantium in muro" (Neem. 4. 16).
Ex quo animadvertimus, et in praesenti loco pro adolescentibus atque puberibus,
excussos positos: non ut ille opinatus est pro Apostolis, qui excussi a
pedum excussione dicantur. Legi et cujusdam librum, et elegantem in eo sensum
reperi, excussos Judaeos dici a templo, et lege et gratia Domini, pro eo
quod est reprobos: et eorum esse filios Apostolos, qui ex ipsorum semine
procreentur, et in similitudinem sagittarum manu Domini contineantur.
5. In sequenti quoque Psalmo Heliodorus magis quam noster Hilarius
erravit, qui de eo loco, in quo scriptum est: "Labores fructuum tuorum
manducabis," varia opinatus, asseruit magis stare sententiam, si
scribatur: fructus laborum aliquem manducare, et non labores
fructuum: unde spiritualem intelligentiam debere perquiri. Et ex hac
occasione longam ingrediens disputationem, tanta operositate, quod volebat
intelligi, usus est persuadendi, quanta semper falsitas indiget, ut vera
videatur: cum in hoc loco non Septuaginta Interpretes, sed Latini de Graeci
verbi ambiguitate decepti, καρποὺς
fructus; magis quam manus interpretati sint; cum καρποί,
manus quoque dicantur: quod in Hebraeo ponitur CHAPHACH. Et Symmachus,
Quintaque Editio transtulerunt, manuum tuarum, ut ambiguitatem prioris
sermonis effugerent.
6. Cum haec furtivis, ut aiunt, operis ad lucubratiunculam velox
notarii manus me dictante signaret, et plura dicere cogitarem, jam ferme quarta
noctis hora excesserat, et repente stimulis quibusdam dolentis stomachi
suscitatus, in orationem prorupi, ut saltem reliquo horarum spatio, subrepente
somno, frustraretur infirmitas.
Epistola XXXV
(alias 124; scripta anno 384)
Damasi Papae ad Hieronymum
Hieronymum, cujus scripta multa se cum aviditate legere profitetur, enixe
Damasus rogat, ut subjectis V. quaestionibus ex Veteri Testamento respondeat.
Dilectissimo filio HIERONYMO DAMASUS.
1. "Dormientem te, et longo jam tempore legentem potius, quam
scribentem, quaestiunculis ad te missis excitare disposui: non quo et legere
non debeas: hoc enim veluti quotidiano cibo alitur et pinguescit oratio: sed
quod lectionis fructus sit iste, si scribas. Itaque quoniam et heri tabellario
ad me remisso, nullas te jam epistolas habere dixisti, exceptis his, quas
aliquando in eremo dictaveras, quasque tota aviditate legi atque descripsi: et
ultro pollicitus es te furtivis noctium operis aliquas, si vellem, posse
dictare; libenter accipio ab offerente, quod rogare volueram etiam si negasses.
Neque vero ullam puto digniorem disputationis nostrae confabulationem fore,
quam si de Scripturis sermocinemur inter nos: id est, ut ego interrogem, tu
respondeas. Qua vita nihil puto in hac luce jucundius, quo animae pabulo omnia
mella superantur." Quam dulcia, inquit Propheta, gutturi meo
eloquia tua, super mel ori meo (Ps. 118. 103). "Nam cum
idcirco, ut ait praecipuus orator, homines a bestiis differamus, quod loqui
possumus: qua laude dignus est, qui in ea re caeteros superat, in qua homines
bestias antecellunt?"
2. "Accingere igitur, et mihi quae subjecta sunt dissere, servans
utrobique moderamen, ut nec proposita solutionem desiderent, nec epistola
brevitatem. Fateor quippe tibi, eos quos mihi jampridem Lactantii dederas
libros, ideo non libenter lego, quia et plurimae epistolae ejus (al. hujus)
usque ad mille spatia versuum tenduntur, et raro de nostro dogmate disputant:
quo fit, ut et legenti fastidium generet longitudo: et si qua brevia sunt, scholasticis
magis sint apta, quam nobis, de metris et regionum situ et philosophis
disputantia.
1. "Quid sibi vult quod in Genesi scriptum est: Omnis qui
occiderit Cain, septem vindictas exsolvet?" (Gen. 4. 15.)
2. "Si omnia Deus fecit bona valde, quare Noe de mundis et
immundis animalibus praecepit, cum immundum nihil bonum esse possit? Et in novo
Testamento post visionem, quae Petro fuerat ostensa dicenti: Absit, Domine,
a me, quoniam commune, et immundum nunquam introivit in os meum, vox de
coelo responderit: Quod Deus mundavit, tu commune ne dixeris?" (Act.
10. 14 et 15.)
3. "Cur Deus loquitur ad Abraham, quod quarta progenie filii
Israel essent de Aegypto reversuri, et postea Moyses scribit": Quinta
autem progenie exierunt filii Israel de terra Aegypti (Exod. 13. 18.
juxta LXX):" quod utique nisi exponatur, videtur esse
contrarium."
4. "Cur Abraham fidei suae signum in circumcisione suscepit?"
5. "Cur Isaac vir justus, et Deo carus, non illi cui voluit, sed
cui noluit deceptus errore, benedixit?"
Epistola XXXVI
(alias. 125; scripta altero post superiorem die)
Seu rescriptum Hieronymi ad Damasum
Praemissa excusatione morarum, ac praetermissis tantum duabus
Quaestiunculis, secunda et quarta a Tertulliano, Novatiano, ac Origene
disputatis, reliquis tribus copiose respondet.
Beatissimo Papae Damaso HIERONYMUS.
1. Postquam epistolam tuae Sanctitatis accepi, confestim accito
notario, ut exciperet imperavi: quo ad officium praeparato, quod eram voce
prompturus, ante mihi cogitatione pingebam. Interim jam et ego linguam, et ille
articulum movebamus, cum subito Hebraeus intervenit, deferens non pauca
volumina, quae de Synagoga quasi lecturus acceperat. Et illico habes, inquit,
quod postulaveras: meque dubium, et quid facerem nescientem, ita festinus
exterruit, ut omnibus praetermissis ad scribendum transvolarem: quod quidem
usque ad praesens facio. Verum quia heri diacono ad me misso, ut tu putas
Epistolam, ut ego sentio, Commentarium te expectare dixisti, brevem
responsionem ad ea desiderans, quae singula magnorum voluminum prolixitate
indigent, ταῦτὰ σοι
ἐσχεδίασα, duabus tantum
Quaestiunculis praetermissis: non quo non potuerim ad illas aliquid respondere,
sed quod ab eloquentissimis viris, Tertulliano nostro scilicet, et Novatiano,
latino sermone sint editae; et si nova voluerimus afferre, sit latius
disputandum. Certe exspecto quid placeat: utrumne epistolari brevitate
sententias tibi velis digeri aut singulorum libros confici. Nam et Origenes in
quarto Pauli ad Romanos ἐξηγήσεων
tomo de circumcisione magnifice disputavit: et de mundis atque immundis
animalibus in Levitico plura disseruit: ut si ipse invenire nihil possem, de
ejus tamen fontibus mutuarer. Et ut verius loquar, Didymi de Spiritu sancto
librum in manibus habeo, quem translatum tibi cupio dedicare: ne me existimes
tantummodo dormitare, qui lectionem sine stilo somnum putas. Antelatis itaque
problematibus, quae epistolae tuae subjeceras, quid mihi videretur annexui,
veniam postulans, et festinationis pariter et morarum: festinationis, quia ad
unam lucubratiunculam dictare voluerim multorum opus dierum; tarditatis, quia
alio opere detentus, non statim ad interrogata rescripsi.
2. Quid sibi vult quod in Genesi scriptum est: Omnis qui
occiderit Cain, septem vindictas exsolvet? Antequam de Quaestione dicamus,
rectum videtur ut editiones interpretum singulorum cum ipso Hebraico
conferentes sermone, digeramus, quo facilius Scripturae sensus possit
intelligi. VAIOMER LO ADONAI LOCHEN CHOL OREC CAIN SOBATHAIM JOCCAMO. Aquila.
"Et dixit ei Dominus: Propterea omnis qui occiderit Cain, septempliciter
ulcisceretur." Symmachus: "Et dixit ei Dominus: Non sic, sed omnis
qui occiderit Cain, hebdomas, sive septimus vindicabitur." Septuaginta et
Theodotio: Et dixit ei Dominus: "Non sic, sed omnis qui occiderit Cain,
septem vindictas exsolvet." Postquam Cain occiderat fratrem, interrogatus
a Domino: "Ubi est Abel frater tuus?" contumeliose respondit,
"Nescio: nunquid custos fratris mei sum?" Quamobrem maledictione
damnatus, ut gemens et tremens viveret super terram, noluit veniam deprecari:
sed peccatis peccata congeminans, tantum putavit nefas, cui a Domino non posset
ignosci. Denique respondit Domino: "Major mea causa est, quam ut
dimittar," id est, plus peccavi, quam ut merear absolvi. "Ecce ejicis
me hodie a facie terrae, et a facie tua abscondar, et ero gemens et tremens
super terram: et erit, omnis qui invenerit me, occidet me." Ejicior,
inquit, a conspectu tuo, et conscientia sceleris, lucem ipsam ferre non
sustinens, abscondar ut latitem. "Eritque, omnis qui invenerit me, occidet
me:" dum ex tremore corporis et furiatae mentis agitatu, eum esse
intelligit, qui mereatur interfici. Verum Deus nolens eum compendio mortis
finire cruciatus, nec tradens poenae, qua se ipse damnaverat, ait. "Non
sic," id est, non ut aestimas, morieris, et mortem pro remedio accipies:
verum vives usque ad septimam generationem, et conscientiae tuae igne
torqueberis, ita ut quicumque te occiderit, secundum duplicem intelligentiam,
aut in septima generatione, aut septimo te liberet cruciatu. Non quod ipse qui
occiderit Cain, septem ultionibus subjiciendus sit: sed quod septem vindictas,
quae in Cain tanto tempore cucurrerunt, solvat interfector, occidens eum qui
vitae fuerat derelictus ad poenam.
3. Ut autem quod dicimus manifestius fiat, quotidianae consuetudinis
ponamus exemplum. Loquatur inter verbera servus ad dominum: quia incendi domum
tuam, et universam substantiam tuam dissipavi, interfice me. Dominusque
respondeat: Non ut vis, morieris, et finies morte supplicia; verum longo
tempore custodieris ad vitam, et tam infeliciter in hac luce versaberis, ut
quicumque te occiderit, beneficium praestet occiso: dum te de tam multis
liberet cruciatibus. Et secundum Septuaginta quidem editionem hic nobis sensus
videtur.
4. De eo autem quod Aquila posuit, septempliciter: et Symmachus,
hebdomas sive septimus ulciscetur, majorum nostrorum ista
sententia est, quod putant in septima generatione a Lamech interfectum Cain.
Adam quippe genuit Cain, Cain genuit Enoch, Enoch genuit Irad, Irad genuit
Maviael, Maviael genuit Mathusala, Mathusala genuit Lamech, qui septimus ab
Adam, non sponte (ut in quodam hebraeo volumine scribitur) interfecit Cain: ut
ipse postea confitetur, "quia virum occidi in vulnere meo, et juvenem in
livore meo: quoniam septies vindicabitur de Cain: de Lamech autem septuagies
septies" (Gen. 4. 23. 24). Hoc quidem de Cain, quod in septima
generatione a Lamech interfectus sit, et juxta aliam editionem, poenam sui
sceleris dederit: quod tot generationibus gemens et tremens viveret super
terram, nihil obscuri arbitror remansisse.
5. Vindictae 77. in Lamech exsolvendae. — Nunc illud quod non
interrogaveras, dum aliud agimus, irrepsit. Quae sint septuaginta septem
vindictae, quae in Lamech exsolvendae sint. Aiunt, ab Adam usque ad Christum
generationes septuaginta septem. Lege Lucam Evangelistam, et invenies ita esse,
ut dicimus. Sicut ergo septima generatione Cain peccatum est dissolutum, non
enim vindicabit Deus bis in idipsum, et qui semel recepit mala in vita sua, non
eosdem cruciatus patietur in morte, quos est passus in vita: ita et Lamech
peccatum, id est, totius mundi atque sanguinis, qui effusus est, Christi
solveretur adventu: qui tulit mundi peccata, qui lavit amictum suum sanguine
uvae, et torcular calcavit solus: qui de Edom ad coelum rubicundus ascendens (Isai.
63. 1. 3), clamantibus angelis miraculum praebuit: "Elevate portas,
principes, vestras, et introibit rex gloriae" (Psal. 23. 7), et
caetera. Referebat mihi quidam Hebraeus in apocryphorum libris septuaginta
septem animas ex Lamech progenie reperiri, quae diluvio deletae sint: et in hoc
numero de Lamech factam esse vindictam, quod genus ipsius usque ad cataclysmum
perseveraverit.
6. Cain septem peccata. — Alii de septem vindictis Cain varia
suspicantur. Primum ejus asserunt fuisse peccatum, quod non recte diviserit.
Secundum, quod inviderit fratri suo. Tertium, quod dolose egerit, dicens:
"Transeamus in campum" (Gen. 4. 8). Quartum, quod
interfecerit. Quintum, quod procaciter negaverit, dicens: "Nescio, nunquid
custos fratris mei sum" (v. 9)? Sextum, quod se ipsum
damnaverit, dicens: "Major culpa mea est, quam ut dimittar" (v. 13).
Septimum, quia nec damnatus egerit poenitentiam, secundum Ninivitas, et
Ezechiam regem Juda: qui imminentem mortem lacrymis sustulerunt ut qui damnati
fuerant, non perirent, sed agentes poenitentiam, impetrarent misericordiam Dei.
Nam tradunt illum a clementissimo Deo, ideo usque ad septem generationes fuisse
dilatum, ut saltem malis ipsis, et longaevitate moeroris compulsus, poenitentiam
ageret, et mereretur absolvi.
7. Nonnulli septenarium numerum plenum et perfectum interpretantur, de
multis Scripturarum locis testimonia contrahentes: et hunc esse sensum quem
supra perstrinximus, quod qui interfecerit Cain, ab ingenti eum afflictione, et
omnia supplicia transeunte liberet poena.
8. Sunt autem qui et de Evangelio interrogationem Petri replicent:
"Domine, quoties peccabit in me frater meus, et dimittam ei: usque
septies? Dicit ei Jesus: Non dico tibi usque septies, sed usque septuagies
septies" (Matth. 18. 21. et 22). Et putant mortem atque peccatum in
septima progenie sabbatizasse, quando Enoch raptus est, "et non
inveniebatur, quia transtulit illum Deus" (Gen. 5. 24). De
septuaginta autem et septem, illam expositionem sequuntur: in adventu Christi,
mortis atque peccati aculeum esse confractum.
9. Ponam et aliam opinionem, ne quid videar praetergressus. Quidam
septimum annum remissionis, et quinquagesimum Jubilaei, et quadringentesimum
nonagesimum, quod volunt intelligi septuagies septies, multis modis
interpretantur: asserentes ob hanc causam quinquagesimi et quingentesimi numeri
sacrati, in Evangelio positum debitorem: et quinquagesimum Psalmum
poenitentiae: qui septem conficitur septimanis, et in principium ogdoadis
erumpit. Verum ne longius sermo procedat, hucusque super hoc locutum esse
sufficiat, quia et ex his quae respersimus, ingentem tibi disputationis silvam
poteris ipse conficere: sciens Origenem, duodecimum et tertiumdecimum in
Genesim librum de hac tantum Quaestione dictasse.
10. Cur Deus loquitur ad Abraham, quod quarta progenie, filii Israel
essent de Aegypto reversuri: et postea Moyses scribit: Quinta autem
progenie ascenderunt filii Israel de terra Aegypti? Quod utique nisi
exponatur, videtur esse contrarium. Hoc vero problema cum legissem, coepi
mecum tacitus aestuare, et e vestigio Genesim, Exodumque percurrens, reperi
loca, in quibus scripta sunt, quae videntur facere quaestionem. Ac primo
aestimabam spiritualibus spiritualia comparans, indissolubilia esse, sicut et
multa sunt alia. Nam et Mathusalam quatuordecim annos post diluvium vixisse
scribitur, nec tamen ingressus est arcam cum Noe. Et cum ipse Deus locutus sit
ad Abraham: "Sciendo scies, quia peregrinum erit semen tuum in terra non
sua, et in servitutem redigent eos et affligent, et humiliabunt eos annis
quadringentis (Gen. 15. 13):" postea Moyses scribit in Exodo:
"Et factum est post quadringentos et triginta annos, exivit omnis potentia
Domini de terra Aegypti" (Exod. 12. 41). Agar quoque Ismaelem,
quasi lactentem et tenerum portat in humeris, cum decem et octo ferme, et
amplius reperiatur annorum: et ridiculum sit tam grandem juvenem matris sedisse
cervicibus. Roboam vero filius Salomonis quadragesimo primo aetatis suae anno
regni sumpsit exordium, et regnavit in Jerusalem annis sexdecim: cum utique
pater ejus duodecimo anno regnare incipiens, annis quadraginta regnaverit et
undecimo filium generare non quiverit.
11. Dum haec et multa hujusmodi mecum sollicitus volverem, aperuit mihi
ostium, qui habet clavem David, et introduxit me in cubiculum suum, posuitque
in foramine petrae: ut post spiritum saevientem, post terrae meae motum, post
incendium ignorantiae quo urebar, vox ad me aurae lenioris accederet,
diceremque: "Inveni quem quaesivit anima mea: tenebo eum et non
dimittam" (Cant. 3. 4). ETENIM CUM videatur Scriptura inter se esse
contraria, utrumque verum est, cum diversum sit. Egressi sunt quarta
generatione filii Israel de terra Aegypti: Replica genealogiam Levi. Levi
genuit Caath, Caath genuit Amram, Amram genuit Aaron, Aaron genuit Eleazar,
Eleazar genuit Finees. Caath cum patre suo Levi ingressus est Aegyptum. Rursum
Eleazar cum patre suo Aaron egressus est de Aegypto. A Caath usque ad Eleazar
computantur generationes quatuor: licet quidam velint ab Amram incipere et ad
Finees, ut nos in Eleazarum fecimus, pervenire. Si vero volueris disparem
numerum ostendere, quomodo secundum Exodum quinta generatione egressi sint
filii Israel de terra Aegypti, tribus tibi Judae et ordo numeretur. Juda genuit
Phares, Phares genuit Esrom, Esrom genuit Aram, Aram genuit Aminadab, Aminadab
genuit Naason, Naason genuit Salmon. Phares cum patre suo Juda ingressus est
Aegyptum, Naason princeps tribus Juda in deserto describitur: cujus filius
Salmon terram repromissionis intravit. Computa a Phares usque ad Naason,
invenies generationes quinque: tametsi nonnulli (ut in tribu Levi ostendimus)
in Esrom initium faciant, et ad Salmon usque perveniant.
12. Puto problema dissolutum: quod si displicet, ad compendium veniam,
et dicam in hebraeo non esse diversum. Aquila namque qui non contentiosius, ut
quidam putant, sed studiosius verbum interpretatur ad verbum, in eo loco ubi
Septuaginta posuerunt: "Quinta autem generatione ascenderunt filii Israel
de terra Aegypti" (Exod. 13. 18), ita transulit: Καὶ
ἐνοπλισάμενοι
ἀνέβησαν οἱ
υἱοὶ Ἰσραὴλ
ἀπὸ τῆς γῆς
Αἰγύπτου, id est, "Et
armati ascenderunt filii Israel de terra Aegypti." Licet pro eo quod nos armati
diximus, secundum graeci sermonis ambiguitatem, instructi, sive muniti,
propter supellectilem, qua Aegyptios spoliaverunt, possit intelligi.
13. Aestimanti curiositatem esse finitam, major quaerendi ardor
exoritur: et ad similitudinem Jeremiae dissolvor undique et ferre non possum (Jerem.
20): quare Septuaginta, quintam generationem, et Aquila transtulerit
armatos. Volumen Hebraeum replico, quod Paulus φενόλην
juxta quosdam vocat, et ipsos characteres sollicitus attendens, scriptum
reperio. VAMUSIM ALU BNE ISRAEL MEAREZ MESRAIM. In reliqua parte
interpretationes non discordant: omnis pugna de verbo est AMUSIM, quod his
litteris scribitur, HETH, MEM, SIN, JOD, MEM, utrum nam quinque, an munitos
sonet. Et quidem quinque hoc sermone dici, negare non possumus: verum quinque
plurali numero, non quinta, ut illi interpretati sunt, singulari: sed
nec generatio invenitur adjuncta, quae lingua hebraea DOR dicitur: ut si
esset quinta generatio, sermone legeretur illorum AMESA DOR. Nunc autem
AMUSIM, id est, quinque, imo quinta, tantum scriptum est, ut sit
quasi sensus: "Quinta autem ascenderunt filii Israel de terra
Aegypti:" quod quia minus videbatur intelligi, adjuncta generatio
est. Aquilam vero ut in caeteris, et in hoc maxime loco proprie transtulisse
omnis Judaea conclamat: et Synagogarum consonant universa subsellia, quod
videlicet idem sermo, et eisdem litteris scriptus, diversas apud eos et voces
et intelligentias habeat. Ex quibus exempli causa unum ponimus, ut quod dicimus
perspicuum fiat: pastores et amatores eisdem litteris scribuntur RES, AIN, JOD,
MEM: sed pastores ROIM, amatores leguntur REIM. Unde evenit, ut ubi Jerusalem
in Prophetis, cum amatoribus suis fornicationis scelere arguitur, ibi in
nostris codicibus, pro amatoribus, pastorum nomen sit immutatum.
14. Scio haec molesta esse lectori, sed de Hebraicis litteris
disputantem, non decet Aristotelis argumenta conquirere, nec ex flumine
Tulliano eloquentiae ducendus est rivulus: nec aures Quintiliani flosculis et
scholari declamatione mulcendae. Pedestris, et quotidianae similis, et nullam
lucubrationem redolens oratio necessaria est, quae rem explicet, sensum
edisserat, obscura manifestet, non quae verborum compositione frondescat. Sint
alii diserti, laudentur, ut volunt, et inflatis buccis, spumantia verba
trutinent: mihi sufficit sic loqui, ut intelligar, ut de Scripturis disputans,
Scripturarum imiter simplicitatem.
15. Cur Isaac vir justus et Deo carus non illi cui voluit, sed cui
noluit, deceptus errore benedixit? (Genes. 17.) Differo paulisper
typos, et ea quae a majoribus nostris super hoc loco sunt interpretata,
praetereo, non quod opinioni eorum non acquiescam, sed quod tu hoc tantum
quaeras, quare vir justus aliquid ignoraverit, et contra suam fecerit
voluntatem. Ad quod districta responsio est: NULLUM HOMINEM, excepto eo qui ob
nostram salutem carnem est dignatus induere, plenam habuisse scientiam, et
certissimam veritatem. Denique Paulus ex parte cognoscit, et ex parte prophetat
(1 Cor. 13. 9), et nunc per speculum videt in aenigmate, et secundum
quod oportet orare, nescire nos dicit (Rom. 8. 26): Quia cum venerit
quod perfectum est, tunc quod ex parte est destruetur (1. Cor. 13. 10).
Samuel Propheta connum eratus Moysi in Psalterio, ad ungendum regem missus, cum
maximum filiorum Jesse vidisset Eliab, ait: "Ecce coram Domino Christus
ejus" (1. Reg. 16. 6)? Et dixit Dominus ad Samuel: "Noli
respicere faciem ejus, neque staturam, quoniam reprobavi eum: quia non quomodo
videt Deus, videt homo. Homo videt in facie, Deus autem inspicit cor" (Ibid.
v. 7). Et per singulos semper ignorans, usque ad David nescisse
describitur. Elisaeus quoque qui duplici glorificatus est Spiritu, cujus ossa
vitam exanimi cadaveri reddiderunt (4. Reg. 1 et 13): cum Sunamitis ad
eum venisset in montem, et ad pedes ejus flebiliter corruisset, Giezi
prohibente ne faceret, ait: "Dimitte eam, quia anima ejus in amaritudine
est, et Dominus abscondit a me, et non nuntiavit mihi" (4. Reg. 4. 27).
Plura sunt quam ut exemplis debeamus docere, sanctos viros et Deo caros, ea
tantummodo scisse, quae eis a Domino revelata sunt: ignorasse vero, quae eis
revelata non fuerint: et ad singulas visiones Zachariam atque Danielem
interrogare angelum, et suppliciter deprecari, ut exponat sibi quae sint illa
quae videant. Unde non mirum est, et Isaac in suam maxime utilitatem nescisse
quid faceret, cum magis eo tempore erraret, quo filium sanguinariae deditum
voluptati, et eum, qui postea fratrem posset occidere, praetermisso illo qui
innocenter habitabat domi, vellet efferre, et suam magis quam Dei facere
voluntatem. Ego puto divinae dispensationis fuisse, ut oculis caecaretur, et cum
ipse diceret: "Vox quidem, vox Jacob est: manus autem, manus Esau" (Gen.
27. 22): tamen non intelligeret minorem esse filium, qui ad benedictionem
fratris praereptor astiterat.
16. Hippolyti martyris mystica interpretatio. Quoniam autem
polliciti sumus, et de eo quid significaret in figura, adjungere, Hippolyti
martyris verba ponamus, a quo et Victorinus noster non plurimum discrepat: non
quod omnia plenius executus sit, sed quod possit occasionem praebere lectori ad
intelligengentiam latiorem. "Isaac portat imaginem Dei Patris, Rebecca
Spiritus sancti, Esau populi prioris, et diaboli. Jacob Ecclesiae sive Christi.
Senuisse Isaac, consummationem orbis ostendit: oculis caligasse, fidem periisse
de mundo, et religionis lumen ante eum neglectum esse significat. Quod filius
major vocatur, acceptio legis est Judaeorum. Quod escas ejus atque capturam
diligit pater, homines sunt ab errore salvati, quos per doctrinam justus
quisque venatur. Sermo Dei benedictionis est repromissio, et spes regni futuri,
in quo cum Christo sancti sunt regnaturi, et verum sabbatum celebraturi.
Rebecca plena Spiritu sancto, sciens quid audiisset antequam pareret quia
major serviet minori" (Gen. 25, 23); magis autem forma Spiritus
sancti, quae futura noverat in Christo, in Jacob ante meditatur: loquitur ad
filium minorem: Vade ad gregem, et accipe mihi inde duos hoedos" (Gen.
27. 9); "praefigurans carneum Salvatoris adventum, in quo eos vel
maxime liberaret, qui peccatis tenebantur obnoxii: siquidem in omnibus
Scripturis haedi pro peccatoribus accipiuntur. Quod autem duos jubetur afferre,
duorum populorum significatur assumptio: quod teneros, et bonos, dociles, et
innocentes animae. Stola vel vestimentum Esau, fides et Scripturae sunt
Hebraeorum, quibus gentilium indutus est populus. Pelles quae ejus brachiis
circumdatae sunt, peccata utriusque sunt plebis, quae Christus in extensione
manuum cruci secum pariter affixit. Quod Isaac quaerit ab Jacob, cur tam cito
venerit, admiratur celerem credentium fidem. Quod cibi delectabiles offeruntur,
hostia placens Deo, salus est peccatorum. Post esum sequitur benedictio, et
ejus odore perfruitur: virtutem resurrectionis, et regni aperta voce
pronuntians: quomodo etiam adorent eum fratres sui et serviant ei, credentes ex
Israel. Quia igitur iniquitas est inimica justitiae, Esau in discordiam
concitatur, et necem fraudulentus excogitat, dicens in corde suo: Appropinquent
dies passionis patris mei, et occidam Jacob fratrem meum" (Gen. 27,
41). "Diabolus fratricidas Judaeos in Cain ante praemeditans, in Esau
manifestissime confitetur: tempus quoque interfectionis ostendens: Appropinquent,
inquit, dies passionis patris, ut interficiam fratrem meum. Quapropter
Rebecca, id est patientia, nuntiavit viro fratris insidias, qui vocato Jacob,
praecepit ei ut in Mesopotamiam pergeret, et inde acciperet uxorem de genere
Laban Syri fratris matris suae. Quomodo itaque fratris dolos fugiens,
Mesopotamiam tendit Jacob (Gen. 28), ita et Christus Judaeórum
incredulitate compulsus, proficiscitur in Galilaeam: inde sibi ex gentibus
sponsam sumpturus Ecclesiam." Haec supra dictus vir.
17. Nos autem dicimus non venisse Dominum, nisi ad oves perditas domus
Israel, nec voluisse panem filiorum accipere et dare eum canibus, et
benedictionem primam Judaeorum populo detulisse, quibus sunt credita eloquia
Dei (Rom. 3, 2), et repromissio et legislatio, et confectio Testamenti (Rom.
9. 4); verum quia illi credere noluerunt, ad Jacob minorem populum
benedictionem esse translatam. Neque tamen majorem filium penitus fuisse
despectum, quia cum intraverit plenitudo gentium, tunc omnis Israel salvus erit
(Rom. 11. 25 et 26).
Epistola XXXVII
(alias 133; scripta anno eodem 384)
Ad Marcellam de Commentariis Rheticii in Canticum Canticorum
Heduorum Episcopum S. Rheticium coarguit, quod in Commentariis super
Cantico Canticorum, Tharsis pro Tarso Ciliciae, et aurum Ophaz pro Petro
Apostolorum pincipe inepte nimis acceperit.
1. Nuper cum Rheticii Augustodunensis episcopi, qui quondam a
Constantino Imperatore sub Silvestro Episcopo, ob causam Montensium missus est
Romam, Commentarios in Canticum Canticorum perlegissem, quod Hebraei vocant SIR
ASSIRIM, vehementer miratus sum, virum eloquentem praeter ineptias sensuum
caeterorum Tharsis urbem, putasse Tarsum, in qua Paulus apostolus natus sit, et
aurum Ophaz Petrum significare, quia Cephas in Evangelio idem Petrus sit
appellatus. Habuerat utique et in Ezechiele idipsum verbum, ubi de quatuor
animalibus scribitur: "Et species rotarum sicut species Tharsis" (Ezech.
10. 9), et in Daniele de Domino: "Et corpus ejusdem ut Tharsis" (Dan.
10. 6). Quod Aquila chrysolitum, Symmachus hiacyntum
interpretantur. Et in psalmo: "In spiritu violento conteres naves
Tharsis" (Psal. 47. 8). Et inter lapides qui in ornatu sacerdotis,
tribuum nominibus sculpti sunt, ejusdem lapidis nomen inseritur, et omnis fere
Scriptura hoc vocabalo referta est. De Ophaz vero quid dicam, cum supra dictus
Daniel propheta in tertio anno Cyri regis Persarum, post tres hebdomadas
jejunii atque tristitiae dicat: "Extuli oculos meos, et vidi, et ecce vir
unus vestitus baddim, et renes ejus cincti auro Ophaz" (Dan. 10, 5).
Plura quippe apud Hebraeos auri sunt genera. Unde ob distinctionem, nunc OPHAZ
positum est, ne quis ZAAB putaret, quod in Genesi cum lapide carbunculo
praedicatur (Gen. 2. 12).
2. Quaeris si Tharsis lapis chrysolithus sit, aut hiacynthus, ut
diversi interpretes volunt, ad cujus coloris similitudinem Dei species
scribatur, quare Jonas propheta Tharsis ire velle dicatur (Jonae 1), et
Salomon et Josaphat in regnorum libris naves habuerint, quae de Tharsis solitae
sint exercere commercia (2 Reg. 10). Ad quod facilis est responsio ὀμώνυμον esse
vocabulum, quod et Indiae regio ita appelletur, et ipsum mare, quia caeruleum
sit, et saepe solis radiis percussum, colorem supra dictorum lapidum trahat, et
a colore nomen acceperit. Licet Josephus TAU littera commutata, Graecos putet
Tarsum appellasse pro Tharsis.
3. Innumerabilia sunt, quae in illius mihi commentariis sordere visa
sunt. Est quidem sermo compositus, et Gallicano cothurno fluens: sed quid ad
interpretem, cujus professio est, non quo ipse disertus appareat, sed quo eum,
qui lecturus est, sic faciat intelligere, quomodo ipse intellexit qui scripsit.
Rogo, non habuerat decem Origenis volumina? non Interpretes caeteros? non certe
aliquos necessarios Hebraeorum, ut aut interrogaret, aut legeret, quid sibi
vellent quae ignorabat? Sed tam male videtur existimasse de posteris, ut nemo
posset de ejus erroribus judicare.
4. Frustra ergo a me ejusdem viri commentarios postulas, cum mihi in
illis displiceant multo plura, quam placeant. Quod si opposueris, cur caeteris
dederim, audies, non omnes iisdem vesci debere cibis. Jesus in deserto plures
hordeaceis panibus pascit, frumentaceis pauciores. Corinthii in quibus
audiebatur fornicatio qualis nec inter gentes, lacte pascuntur, quia necdum
poterant solidum cibum capere. Ephesii autem in quibus nullum crimen arguitur,
ab ipso Domino coelesti vescuntur pane, et sacramentum, quod a seculis
absconditum fuerat, agnoscunt. Neque vero eorum qui a me exemplaria acceperunt,
vel auctoritate vel aetate ducaris, quum et Daniel puer senes judicet, et Amos
pastor caprarum, in sacerdotum principes invehatur.
Epistola XXXVIII
(alias 23; scripta eodem tempore quo superior)
Ad Marcellam de aegrotatione Blaesillae
Blaesillam Paulae filiam, quae mortuo marito, admonita valida febri,
totam sese converterat ad Christum, et Monacham profiteri coeperat, de
proposito laudat, ejusque obtrectatoribus respondet.
1. Abraham tentatur in filio, et fidelior invenitur. Joseph in Aegyptum
venditur, ut patrem pascat, et fratres. Ezechias vicina morte terretur, ut
fusus in lacrymas, quindecim annorum spatium ei proteletur ad vitam. Petrus
Apostolus Domini passione concutitur, ut amare flens audiat: Pasce oves meas
(Joan. 21. 17). Paulus lupus rapax, et Benjamin adolescentior, in extasi
(Gen. 49, Ps. 67. 28) caecatur ut videat, et repentino tenebrarum
horrore circumdatus, Dominum vocat, quem dudum ut hominem persequebatur.
2. Ita et nunc, mi Marcella, Blaesillam nostram vidimus ardore febrium
per triginta ferme dies jugiter aestuasse: ut sciret rejiciendas delicias
corporis, quod paulo post vermibus exarandum sit. Venit et ad hanc Dominus
Jesus, tetigitque manum ejus, et ecce surgens ministrat ei. Redolebat aliquid
negligentiae, et divitiarum fasciis colligata, in saeculi jacebat sepulcro. Sed
infremuit Jesus, et conturbatus in spiritu, clamavit dicens: Blaesilla, veni
foras (Joan. 11. 43 de Lazaro). Quae vocata surrexit, et egressa cum
Domino vescitur. Judaei minentur [al. mirentur], et tumeant, quaerant
occidere suscitatam: soli Apostoli glorientur. Scit se vitam suam ei debere,
qui reddidit. Scit se ejus amplexari pedes, cujus paulo ante judicium
pertimescebat. Corpus pene jacebat exanime, et anhelos artus mors vicina
quatiebat. Ubi tunc erant auxilia propinquorum? ubi verba omni inaniora fumo?
Nihil tibi debet, o ingrata cognatio, quae mundo periit, et Christo revixit.
Qui Christianus est, gaudeat: qui irascitur, non se esse indicat christianum.
3. Vidua quae soluta est vinculo maritali, nihil necesse habet nisi
perseverare. At scandalizat quempiam vestis fuscior. Scandalizet Joannes, quo
inter natos mulierum major nullus fuit: qui Angelus dictus, ipsum quoque
Dominum baptizavit: qui camelorum vestitus tegmine, zona pellicea cingebatur.
Cibi displicent viliores? nihil vilius est locustis. Illae christianos oculos
scandalizent potius, quae purpurisso, et quibusdam fucis ora oculosque
depingunt: quarum facies gypseae, et nimio candore deformes, idola mentiuntur;
quibus si forte improvidis lacrymarum stilla eruperit, sulco defluit: quas nec
numerus annorum potest docere, quod vetulae sint, quae capillis alienis
verticem struunt, et praeteritam juventutem in rugis anilibus poliunt: quae
denique ante nepotum gregem trementes virgunculae componuntur. Erubescat mulier
christiana, si naturae cogit decorem, si carnis curam facit ad concupiscentiam,
in qua qui sunt, secundum Apostolum, Christo placere non possunt.
4. Vidua nostra ante morosius ornabatur, et die tota quid sibi deesset,
quaerebat ad speculum. Nunc loquitur confidenter: "Nos autem omnes
revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur, a
gloria in gloriam, quasi a Domini spiritu." Tunc crines ancillulae
disponebant, et mitellis crispantibus vertex arctabatur innoxius: nunc
neglectum caput scit sibi tantum sufficere quod velatur. Illo tempore plumarum
quoque dura mollities videbatur, et in exstructis thoris jacere vix poterat.
Nunc ad orandum festina consurgit, et tinnula [al. hymnula] voce
caeteris alleluia praeripiens, prior incipit laudare Dominum suum.
Flectuntur genua super nudam humum, et crebris lacrymis facies psimmythio ante
sordidata purgatur. Post orationem Psalmi concrepant, et lassa cervix, poplites
vacillantes, in somnumque vergentes oculi, nimio mentis ardore vix impetrant ut
quiescant. Pulla tunica, minus cum humi jacuerit, sordidatur. Soccus vilior
auratorum pretium calceorum egentibus largitur. Cingulum non auro, gemmisque
distinctum est; sed laneum et tota simplicitate purissimum: et quod possit
magis astringere vestimenta, quam scindere. Si huic proposito invidet scorpius,
et sermone blando de vetita rursum arbore comedere persuadet, illidatur ei pro
solea anathema, et in suo morienti pulvere dicatur: Vade retro Satana (Marc.
8. 33), quod interpretatur, adverse. ADVERSARIUS QUIPPE Christi est,
et Antichristus, cui praecepta displicent Christi.
5. Oro te, quid tale unquam, quale Apostoli fecimus, ut merito
scandalizentur? Patrem senem cum navicula, et reti dimittunt. Publicanus a
teloneo surgit, et sequitur Salvatorem: volens discipulus reverti domum, et
suis ante renuntiare, magistri voce prohibetur. Sepultura non datur patri: ET
PIETATIS genus est, impium esse pro Domino. Nos quia serica veste non utimur,
monachi judicamur: quia ebrii non sumus, nec cachinno ora dissolvimus,
continentes vocamur et tristes. Si tunica non canduerit, statim illud e trivio:
Impostor, et Graecus est. Cavillentur vafriora licet, et pingui aqualiculo
fartos circumferant homines, Blaesilla nostra ridebit, nec dedignabitur
loquacium ranarum audire convitia, cum Dominus ejus dictus sit Beelzebub.
Epistola XXXIX
(alias 25; scripta post superiorem tres circiter menses)
Ad Paulam super obitu Blaesillae filiae
Blaesilla, paulo post mortem mariti, suamque conversionem defuncta,
Paulam matrem consolatur Hieronymus, atque nimium ejus dolorem objurgat,
admiscetque interim Blaesillae virtutes, et vitam.
1. "Quis dabit capiti meo aquam, et oculis meis fontem lacrymarum,
et plorabo" (Jer. 9. 1): non, ut Jeremias ait, "vulneratos
populi mei;" nec ut Jesus miseriam Jerusalem: sed plorabo sanctitatem,
misericordiam, innocentiam, castitatem: plorabo omnes pariter in unius morte
defecisse virtutes. Non quod lugenda sit illa quae abiit, sed quod nobis
impatientius sit dolendum, quod [al. qui.] talem videre desivimus. Quis
enim siccis oculis recordetur, viginti annorum adolescentulam tam ardenti fide
crucis levasse vexillum, ut magis amissam virginitatem, quam mariti doleret
interitum? Quis sine singultibus transeat orandi instantiam, nitorem linguae,
memoriae tenacitatem, acumen ingenii? Si Graece loquentem audiisses, latine eam
nescire putares: si in romanum sonum lingua se verterat, nihil omnino peregrini
sermo redolebat. Jam vero quod in Origene quoque illo Graecia tota miratur, in
paucis non dicam mensibus, sed diebus, ita hebraeae linguae vicerat
difficultates, ut in discendis canendisque Psalmis, cum matre contenderet.
Humilitas vestium non (ut in plerisque solet) tumentes animos arguebat: sed cum
interiori se mente dejecerat, inter ancillarum virginum [In aliis libris vilium
pro virginum, quod et Gravius statuit] cultum dominamque nihil medium,
nisi quod in eo facilius dignoscebatur, quod neglectius incedebat. Vacillabant
aegrotatione gressus, et pallentem ac trementem faciem, vix collum tenue
sustinebat, et tamen aut Prophetam, aut Evangelium semper in manibus tenebat.
Lacrymis ora complentur, singultus occupat vocem: et haerentem linguam, viscera
commota non laxant. Cum sanctum corpusculum febrium ardor excoqueret, et semianimis
[al. semianime] lectulum vallaret circulus propinquorum, haec extrema
[al. in extremo] verba mandabat: Orate Dominum Jesum, ut mihi ignoscat,
quia implere non potui quod volebam. Secura esto, mi Blaesilla, sentiens omni
tempore vestimenta tua candida. Candor vestium, sempiternae virginitatis est
puritas. Confidimus probare vera esse quae dicimus: NUNQUAM EST sera conversio.
Vox haec primum dedicata est in latrone: "Amen dico tibi, hodie mecum eris
in Paradiso" (Luc. 23. 43). Postquam autem sarcina carnis abjecta,
ad suum anima revolavit auctorem, et in antiquam possessionem diu peregrinata
conscendit, ex more parantur exequiae, et nobilium ordine praeeunte, aureum
feretro velamen obtenditur. Videbatur mihi tunc clamare de coelo. Non agnosco
vestes: amictus iste non est meus: hic ornatus alienus est.
2. Sed quid agimus? Matris prohibituri lacrymas, ipsi plangimus.
Confiteor affectus meos, totus hic liber fletibus scribitur. Flevit et Jesus
Lazarum, quia amabat illum (Joan. 11). Non est optimus consolator, quem
proprii vincunt gemitus, cujus visceribus emollitis, fracta in lacrymis verba
desudant. Testor, mi Paula, Jesum, quem Blaesilla nunc sequitur, testor sanctos
Angelos, quorum consortio fruitur, eadem me dolorum perpeti tormenta quae
pateris: patrem esse spiritu, nutricium caritate, et interdum dicere:
"Pereat dies illa, in qua natus sum" (Jerem. 20. 14). Et,
"Hei mihi mater, ut quid genuisti me virum, qui dicerer discrimen omni
terrae" (Ibid. 15. 10). Et illud: "Justus es, Domine,
verumtamen judicia loquar ad te. Quid est, quod viae peccatorum
prosperantur?" Et, "Mei quoque pene moti sunt pedes, pene effusi sunt
gressus mei. Quia zelavi in peccatoribus, pacem peccatorum videns. Et dixi:
Quomodo cognovit Deus, et si est scientia in excelso? Ecce ipsi peccatores et
abundantes in saeculo, obtinuerunt divitias." Sed rursus illud occurrit:
"Si narravero sic, ecce generationem filiorum tuorum praevaricatus
sum." Nunquid et in meam mentem, non hic saepius fluctus illiditur? quare
senes impii, saeculi divitiis perfruuntur? quare adolescentia rudis, et sine
peccato pueritia, immaturo flore metitur? quid causae est, ut saepe bimuli,
trimulique et ubera materna lactentes a daemonio corripiantur, repleantur
lepra, morbo regio devorentur, et e contrario impii, adulteri, homicidae,
sacrilegi, vegeti atque securi de sua sanitate, in Deum blasphement? Praesertim
cum injustitia patris non redundet ad filium: et anima quae peccaverit, ipsa
moriatur. Aut si manet vetus illa sententia, peccata patrum in filios oportere
restitui (Exod. 34), iniquum sit longaevi patris innumera delicta in
innocentem infantiam repensare. "Et dixi: Ergo sine causa justificavi cor
meum, et lavi inter innocentes manus meas: et factus sum flagellatus tota
die" (Ps. 72. 13. 14). Sed cum haec cogitarem, statim didici cum
Propheta: "Et suscepi, ut cognoscerem: hic labor est in conspectu meo,
donec ingrediar sanctuarium Dei, et intelligam in novissima eorum" (Ibidem,
v. 16). "Judicia enim Domini abyssus multa." Et, "O
profundum divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt
judicia ejus, et investigabiles viae ejus!" (Rom. 11. 33.) Bonus
est Deus, et omnia quae bonus facit, bona sint necesse est. Mariti orbitas
irrogatur, plango quod accidit. Sed quia sic placet Domino, aequo animo
sustinebo. Unicus raptus est filius; durum quidem, sed tolerabile, quia
sustulit ille, qui dederat. Si caecus fuero, amici me lectio consolabitur. Si
auditum quoque surdae aures negaverint, vacabo a vitiis: nihil aliud, nisi
Dominum cogitabo. Imminebit super haec et dura pauperies, frigus, languor, et
nuditas; extremam exspectabo mortem, et breve putabo malum, quod finis melior
subsequatur. Consideremus quid ethicus ille Psalmus sonet: "Justus es,
Domine, et rectum judicium tuum" (Psal. 118). Hoc non potest
dicere, nisi ille, qui ad universa quae patitur, magnificat Dominum, et suo
merito imputans, in adversis de ejus clementia gloriatur. Exultaverunt enim
filiae Judae in omnibus judiciis Domini. Si Juda, confessio
interpretatur: confitens autem omnis anima credentis est: necesse est, ut qui
se credere dicit in Christo, in omnibus Christi judiciis gaudeat. Sanus sum,
gratias refero Creatori. Langueo, et in hoc laudo Domini voluntatem.
"Quando enim infirmor, tunc fortis [al fortior] sum" (2.
Cor. 12); et virtus spiritus in carnis infirmitate perficitur. Patitur et
Apostolus aliquid quod non vult, pro quo ter Dominum deprecatur. Sed dicitur
ei: "Sufficit tibi gratia mea; quia virtus in infirmitate perficitur"
(2. Cor. 12. 9); et ad revelationum humiliandam superbiam, monitor
quidam humanae imbecillitatis apponitur, in similitudinem triumphantium, quibus
in curru retro comes adhaerebat per singulas acclamationes civium, dicens:
Hominem te esse memento.
3. Cur autem durum sit, quod quandoque patiendum est? et cur dolemus quemquam
mortuum? ad hoc enim nati non sumus, ut maneamus aeterni. Abraham, Moyses,
Isaias, Petrus, Jacobus, Joannes, Paulus electionis vas, et super omnia Filius
Dei, moritur: et nos indignamur, aliquem exire de corpore, qui ad hoc forsitan
raptus est, "ne malitia mutaret intellectum ejus? Placita enim erat Deo
anima ejus. Propter hoc properavit educere eam de media iniquitate" (Sap.
4), ne longo vitae itinere [al. longa vita in itinere], deviis
oberraret anfractibus. Lugeatur mortuus; sed ille quem gehenna suscipit, quem
tartarus devorat, in cujus poenam aeternus ignis aestuat. Nos, quorum exitum
Angelorum turba comitatur, quibus obviam Christus occurrit, gravemur magis, si
diutius in tabernaculo isto mortis habitemus. Quia quamdiu hic moramur,
peregrinamur a Domino (1. Cor 5). Illa, illa nos cupido teneat:
"Hei mihi, quia peregrinatio mea prolongata est a me, habitavi cum
habitantibus Cedar, multum peregrinata est anima mea" (Psal. 119).
Si Cedar, tenebrae sunt, et mundus iste sunt tenebrae; quia lux lucet in
tenebris, et tenebrae eam non comprehenderunt (Joan. 1. 5),
faveamus Blaesillae nostrae, quae de tenebris migravit ad lucem, et inter fidei
incipientis ardorem, consummati operis percepit coronam. Revera si saeculare
desiderium; et, quod Deus a suis avertat, delicias vitae hujus cogitantem mors
immatura rapuisset, plangenda erat, et omni lacrymarum fonte ploranda. Nunc
vero cum, propitio Christo, ante quatuor ferme menses, secundo quodam modo
propositi se baptismo laverit, et ita deinceps vixerit, ut calcato mundo,
semper monasterium cogitarit, non vereris, ne tibi Salvator dicat: Irasceris,
Paula, quia tua filia, mea facta est filia? indignaris de judicio meo, et
rebellibus lacrymis facis invidiam possidenti? Scis enim quid de te, quid de
caeteris tuis cogitem. Cibum tibi denegas, non jejuniorum studio, sed doloris.
Non amo frugalitatem istam. Jejunia ista, adversarii mei sunt. NULLAM ANIMAM
recipio, quae me nolente, separatur a corpore. Tales stulta philosophia habeat
martyres, habeat Zenonem, Cleobrotum, vel Catonem. Super nullum requiescit
spiritus meus, nisi "super humilem et quietum, et trementem verba
mea" (Isai. 66. Juxta LXX). Hoc est quod mihi Monasterium
promittebas? quod habitu a matronis caeteris separato, tibi quasi religiosior
videbaris? Mens ista quae plangit, sericarum vestium est. Interciperis, et
emoreris, et quasi non in meas manus ventura sis, crudelem judicem fugis.
Fugerat quondam et Jonas animosus Propheta, sed in profundo maris meus fuit. Si
viventem crederes filiam, nunquam plangeres ad meliora migrasse. Hoc est quod
per Apostolum meum jusseram, ne pro dormientibus in similitudinem Gentium
tristaremini. Erubesce, Ethnicae compatione superaris. Melior diaboli ancilla,
quam mea est. Illa infidelem maritum translatum fingit in coelum, tu mecum tuam
filiam commorantem, aut non credis, aut non vis.
3. Sed dicis quomodo lugere me prohibes, cum et Jacob Joseph in sacco
fleverit, congregatisque ad se omnibus propinquis, noluerit consolari, dicens:
"Descendam ad filium meum lugens in infernum?" (Genes. 37. 35.)
Et David Absalon cooperto capite planxerit, repetens: "Fili mi, Absalon,
Absalon, fili mi: quis dabit, ut moriar pro te, fili mi, Absolun?" (2.
Reg. 18. 33.) Moysi quoque et Aaron, caeterisque Sanctorum solemnis sit luctus
exhibitus? Perfacilis ad ista responsio est: Luxisse Jacob filium, quem putabat
occisum, ad quem et ipse erat ad inferos descensurus, dicens: "Descendam
ad filium meum lugens in infernum" (Gen. 37), quia necdum paradisi
januam Christus effregerat, nec dum flammeam illam romphaeam et vertiginem
praesidentium Cherubim, sanguis ejus extinxerat. Unde et Abraham licet in loco
refrigerii, tamen apud inferos cum Lazaro fuisse scribitur (Luc. 16). Et
David juste flevisse filium parricidam, qui alium parvulum, postquam, ut
viveret, impetrare non potuit, quia sciebat non peccasse, non flevit (2.
Reg. 12). De Moyse vero et Aaron, quod eis ex veteri more sit planctus
exhibitus, non mirandum est, cum et in Actis Apostolorum, jam Evangelio
coruscante, Stephano fecerint Jerosolymae fratres planctum magnum (Act. 8):
et utique planctus magnus, non in plangentium exanimatione, ut tu putas, sed in
pompa funeris, et exequiarum frequentia intelligendus sit. Denique de Jacob
Scriptura sic loquitur: "Et ascendit Joseph sepelire patrem suum, et
ascenderunt cum eo omnes pueri Pharaonis, et seniores domus ejus, et seniores
omnis terrae Aegypti, et omnis domus Joseph et fratres ejus." Et post
paululum: "Et ascenderunt cum eo quadrigae et equites, et facta sunt
castra grandia nimis." Ac deinde: "Et planxerunt cum planctu magno,
et forti nimis" (Gen. 50. 7. et seqq.). Planctus iste solemnis non
longas Aegyptiis imperat lacrymas, sed funeris monstrat ornatum. Juxta quem
modum Aaron quoque et Moysen, fletos esse manifestum est. Nequeo satis
Scripturae laudare mysteria, et divinum sensum, in verbis licet simplicibus
admirari, quid sibi velit quod Moyses plangitur, et Jesus Nave vir sanctus
sepultus refertur, et tamen fletus esse non scribitur. Nempe illud quod in
Moyse, id est, in Lege veteri sub peccati Adam omnes tenebantur elogio [damnatione];
et ad inferos descendentes consequenter lacrymae prosequebantur, secundum
Apostolum, qui ait: "Et regnavit mors ab Adam usque ad Moysen, etiam super
eos qui non peccaverunt" (Rom. 5. 14). In Jesu vero, id est, in
Evangelio, per quem Paradisus est apertus, mortem gaudia prosequuntur. Flent
usque hodie Judaei, et nudatis pedibus in cinere volutati sacco incubant. Ac ne
quid desit superstitioni, ex ritu vanissimo Pharisaeorum, primum cibum lentis accipiunt;
videlicet ostendentes quali edulio primogenita perdiderint. Sed merito, quia in
resurrectionem Domini non credentes, Antichristi praeparantur adventui. Nos
vero qui Christum induimus, et facti sumus, juxta Apostolum, genus regium et
sacerdotale (1. Petr. 2), non debemus super mortuos contristari.
"Et dixit, inquit, Moyses ad Aaron et Eleazar et Ithamar filios ejus, qui
relicti erant: Caput vestrum non denudabitis, et vestimenta vestra non
scindetis, ne moriamini; et super omnem synagogam veniat ira" (Levit.
10. 6). Nolite, inquit, scindere vestimenta vestra, et luctum exhibere
Gentilem, ne moriamini. MORS NOSTRA peccatum est. Et, quod forsitan crudele
alicui videatur, sed fidei necessarium est, in eodem Levitico scribitur,
quomodo Sacerdos magnus ad patrem, matrem, fratresque, vel liberos mortuos
prohibeatur accedere, ne videlicet anima Dei sacrificiis vacans, et tota in
illius mysteriis [al. ministeriis] occupata, aliquo impediatur affectu.
Nonne aliis verbis idipsum in Evangelio praecipitur, ut non renuntiet domui
discipulus? ut mortuo patri non exhibeat sepulturam? "Et de sanctis,
inquit, non exiet, et non contaminabitur sanctificatio Dei ejus, quia sanctum
oleum unctionis a Deo super eum est" (Levit. 21). Certe postquam
credimus in Christum, et oleo unctionis ejus accepto, illum portamus in nobis,
non debemus exire de templo, id est, de proposito Christiano: non foras egredi,
incredulitati videlicet Gentilium commisceri; sed esse semper intrinsecus, id
est voluntati Domini ministrare.
4. Haec idcirco dicimus, ne ignorantia Scripturarum auctoritatem tibi
praeberet in luctu, et videreris rationabiliter errare. Et adhuc sic locutus
sum, quasi unam de turbis convenerim Christianam. Nunc vero cum sciam toti te
renuntiasse mundo; et abjectis calcatisque deliciis saeculi, orationi,
jejuniis, lectioni vacare quotidie; cum ad exemplum Abraham cupias exire de
terra tua, et de cognatione tua, ut et Chaldaeis et Mesopotamia derelictis,
terram repromissionis introeas; cum omnem substantiolam, aut pauperibus dilargita
sis, aut filiis ante mortem mundo mortua dederis, miror te ea facere, quae si
facerent caeterae, reprehensione dignae viderentur. Redit tibi in memoriam
confabulatio ejus, blanditiae, sermo, consortium; et quod his careas, pati non
potes. Ignoscimus matris lacrymis, sed modum quaerimus in dolore. Si parentem
cogito, non reprehendo quod plangis; si Christianam et Monacham, istis
nominibus mater excluditur. Recens vulnus est, et tactus iste quo blandior, non
tam curat, quam exasperat. Attamen quod tempore mitigandum est, cur ratione non
vincitur? Nam et Noemi famem fugiens in terra Moab, et maritum perdidit et
filios. Et cum suorum auxilio esset destituta, Ruth alienigena ab ejus latere
non recedit (Ruth. 1). Vide quanti meriti sit desertae praestitisse solatium:
Ex ejus semine Christus oritur. Respice Job, quanta sustinuit, et videbis te
nimium delicatam, illum erectis in coelum oculis, inter ruinas domus, poenas
ulceris, innumeras orbitates, et ad extremum uxoris insidias, invictam tenuisse
patientiam. Scio quid responsura sis: Hoc illi quasi justo ad probationem
evenisse. Et tu e duobus elige, quod velis: aut sancta es, et probaris: aut
peccatrix, et injuste quereris, minora sustinens, quam mereris. Quid vetera
replicem? praesentia exempla sectare. Sancta Melania nostri temporis inter
Christianos vera nobilitas (cum qua tibi Dominus, mihique concedat in die sua
habere partem) calente adhuc mariti corpusculo, et necdum humato, duos simul
perdidit filios. Rem sum dicturus incredibilem, sed teste Christo, non falsam.
Quis illam tunc non putaret more lymphatico, sparsis crinibus, veste conscissa,
lacerum pectus invadere? Lacrymae gutta non fluxit; stetit immobilis, et ad
pedes advoluta Christi, quasi ipsum teneret, arrisit. Expeditius, inquit, tibi
servitura sum, Domine, quia tanto me onere liberasti. Sed forsitan superatur in
caeteris. Quinimo qua illos mente contempserit, in unico postea filio probat,
cui omni quam habebat possessione concessa, ingruente jam hieme, Jerosolymam
navigavit.
5. Parce quaeso tibi, parce filiae cum Christo jam regnanti, parce
saltem Eustochio tuae, cujus parva adhuc aetas, et rudis pene infantia, te
magistra [al. magistrante] dirigitur. Saevit nunc diabolus, et quia unam
cernit de tuis liberis triumphantem, obtritum [al. obrutum] se esse
condolens, quaerit in remanente victoriam, quam in praeeunte jam perdidit.
GRANDIS in suos pietas, impietas in Deum est. Abraham unicum filium laetus
interficit, et tu unam de pluribus quereris coronatam? Non possum sine gemitu
eloqui, quod dicturus sum. Cum de media pompa funeris, te exanimem referrent,
hoc inter se populus mussitabat: Nonne illud est quod saepius dicebamus? Dolet
filiam jejuniis interfectam, quod non vel de secundo ejus matrimonio tenuerit
nepotes. Quousque genus detestabile Monachorum non urbe pellitur? non lapidibus
obruitur? non praecipitatur in fluctus? Matronam miserabilem seduxerunt, quae
cum [al. quia] Monacha esse noluerit, hinc probatur, quod nulla
Gentilium ita suos unquam fleverit filios. Qualem putas ad istas voces Christum
habuisse tristitiam? Quomodo exultasse Satanam, qui nunc tuam animam eripere
festinans, et pii tibi proponens doloris illecebram, dum ante oculos tuos
filiae semper imago versatur, cupit matrem simul necare victricis, et
solitudinem sororis invadere relictae. Non ut terream loquor, sed ut mihi
testis est Dominus, quasi ante tribunal ejus assistens, in haec te verba
convenio. Detestandae sunt istae lacrymae, plenae sacrilegio, incredulitate
plenissimae, quae non habent modum, quae usque ad viciniam mortis accedunt.
Ululas et exclamitas, et quasi quibusdam facibus accensa, quantum in te est,
tui semper homicida es. Sed ad talem clemens ingreditur Jesus, et dicit:
"Quid ploras? Non est mortua puella, sed dormit" (Marc. 5. 39; et
Luc. 8. 52). Irrideant circumstantes: ista infidelitas Judaeorum est. Te
quoque, si ad sepulcrum filiae volueris volutari, Angelus increpabit:
"Quid quaeris viventem cum mortuis?" (Luc. 24. 5.) Quod quia
Maria fecerat Magdalene, postquam vocem Domini se clamantis agnovit, ad ejus
provoluta pedes, audit: "Ne tetigeris me, necdum enim ascendi ad Patrem
meum" (Joan. 20. 27), id est, non mereris tangere resurgentem quem
mortuum existimas in sepulcro.
6. Quas nunc existimas Blaesillam nostram pati cruces, quae ferre
tormenta, quod tibi Christum videat subiratum? Clamat nunc illa lugenti: Si
unquam me amasti, mater, si tua ubera suxi, si tuis instituta sum monitis, ne
invideas gloriae meae; nec hoc agas, ut a nobis in perpetuum separemur. Putas
esse me solam? Habeo pro te Mariam Matrem Domini. Multas hic video quas ante
nesciebam. O quanto melior est iste comitatus. Habeo Annam quondam in Evangelio
prophetantem, et, quo magis gaudeas, tantorum annorum labores, ego in tribus
mensibus consecuta sum. Unam palmam castitatis accepimus. Misereris mei, quia
mundum reliqui? At ego vestri sortem doleo, quos adhuc saeculi carcer includit;
quos quotidie in acie praeliantes, nunc ira, nunc avaritia, nunc libido, nunc
variorum incentiva vitiorum pertrabunt ad ruinam. Si vis, ut mater mea sis,
cura placere Christo. Non agnosco matrem, meo Domino displicentem. Loquitur
illa et alia multa, quae taceo, et pro te Dominum rogat; mihique ut de ejus
mente securus sum (al. sim), veniam impetrat peccatorum: quod monui,
quod hortatus sum, quod invidiam propinquorum, ut salva esset, excepi.
7. Itaque dum spiritus hos artus regit, dum vitae hujus fruimur
commeatu, spondeo, promitto, polliceor, illam mea lingua resonabit, illi mei
dedicabuntur labores, illi meum sudabit ingenium. Nulla erit pagina, quae non
Blaesillam sonet. Quocumque sermonis nostri monumenta pervenerint, illa cum
meis opusculis peregrinabitur. Hanc in mea mente defixam legent Virgines,
Viduae, Monachi, sacerdotes. Brevis vitae spatium, aeterna memoria compensabit.
Quae cum Christo vivit in coelis, in hominum quoque ore victura est. Transibit
et praesens aetas, sequentur saecula post futura, quae sine amore, sine invidia
judicabunt. Inter Paulae Eustochiique nomen media ponetur. Nunquam in meis
moritura est libris. Audiet me semper loquentem cum sorore, cum matre.
Epistola XL
(alias 100; scripta circa idem tempus)
Ad Marcellam de Onaso
Onasum obtrectatorem quempiam ridet, qui quod Hieronymus in suis libris
adversus vitia scripserat, ad suam contumeliam pertinere putabat.
1. Medici, quos vocant Chirurgicos, crudeles putantur, et miseri sunt.
An non est miseria, alienis non dolere vulneribus, et mortuas carnes inclementi
secare ferro? Non horrere curantem, quod horret ipse qui patitur, et inimicum
putari? Ita se natura habet, ut amara sit veritas, blanda vitia existimentur.
Isaias in exemplum captivitatis futurae, nudus non erubescit incedere (Isai.
20). Jeremias de media Jerusalem ad Euphratem fluvium Mesopotamiae mittitur
(Jerem. 13): ut inter inimicas gentes, ubi est Assyrius, et castra sunt
Chaldaeorum, ponat περίζωμα corrumpendum.
Ezechiel stercore primum humano, deinde bubulo, panem de omni semente
conspersum edere jubetur (Ezech. 4. 24): et uxoris interitum
siccis oculis videt. Amos de Samaria pellitur (Amos 7). Cur quaeso?
Nempe ideo pellitur, quia chirurgici spirituales, secantes vitia peccatorum, ad
poenitentiam cohortantur. Paulus Apostolus: "Inimicus, inquit, vobis
factus sum, verum dicens" (Galat. 4). Et quia Salvatoris dura
videbantur eloquia, plurimi discipulorum retrorsum abierunt.
2. Unde non mirum est, si et nosipsi vitiis detrahentes, offendimus
plurimos. Disposui nasum secare foetentem, timeat qui strumosus est. Volo
corniculae detrahere garrienti, rancidulam (al. raucidulam) se
intelligat cornix. Nunquid unus in urbe Romana est, qui habeat "truncas
inhonesto vulnere nares? (Aeneid. lib. VI.) Nunquid solus Onasus
Segestanus cava verba, et in modum vessicarum tumentia, buccis trutinatur
inflatis? Dico quosdam scelere, perjurio, falsitate ad dignitatem nescio quam
pervenisse. Quid ad te, qui te intelligis innocentem? Rideo advocatum, qui
patrono egeat: quadrante dignam eloquentiam nare subsanno: quid ad te, qui
disertus es? Volo in nummarios invehi Sacerdotes: tu qui dives es, quid
irasceris? Clausum cupio suis ignibus ardere Vulcanum: nunquid hospes ejus es,
aut vicinus, quod a delubris idoli niteris incendium submovere? Placet mihi de
larvis, de noctua, de bubone, de Niliacis ridere portentis. Quidquid dictum
fuerit, in te dictum putas. In quodcumque vitium stilti mei mucro contorquetur,
te clamitas designari. Conserta manu in jus vocas, et satyricum scriptorem in
prosa stulte arguis. An ideo tibi bellus videris, quia fausto vocaris nomine?
quasi non, et lucus ideo dicatur, quod minime luceat: et Parcae ab eo,
quod nequaquam parcant: et Eumenides furiae, quod non sint benignae:
et vulgo Aethiopes vocentur argentei. Quod si in descriptione
foedorum semper irasceris, jam tibi cum Persio cantabo:
Optent
te generum rex, et regina, puellae
Te
rapiant: quidquid calcaveris hoc rosa fiat
(Satyr.
2).
3. Dabo tamen consilium, quibus absconditis, possis pulchrior apparere.
Nasus non videatur in facie: sermo non sonet ad loquendum: atque ita et
formosus, et disertus videri poteris.
Epistola XLI
(alias 54; scripta eodem anno 384)
Ad Marcellam
Refellit Montani haeretici dogmata, ostenditque quid inter ejus errores,
atque Ecclesiae sententiam intersit.
1. Testimonia de Joannis Evangelio congregata, quae tibi quidam Montani
sectator ingessit, in quibus Salvator noster se ad Patrem iturum, missurumque
Paracletum pollicetur. Quae in quod promissa sint tempus, et quo completa sint
tempore, Apostolorum Acta testantur. Decima die dixit post ascensum Domini, hoc
est quinquagesima post resurrectionem, Spiritum Sanctum descendisse, linguasque
credentium esse divisas, ita ut unusquisque omnium gentium sermone loqueretur:
quando quidam adhuc parum credentium, musto eos ebrios asserebant, et Petrus
stans in medio Apostolorum omnisque conventus, ait: "Viri Judaei, et omnes
qui habitatis in Jerusalem, hoc vobis notum sit, et auribus percipite verba
mea. Non enim sicut vos existimatis, hi ebrii sunt: nam est hora diei tertia:
sed hoc est quod dictum est per Joel Prophetam: in novissimis diebus, dicit
Dominus, effundam de spiritu meo in omnem carnem, et prophetabunt filii, et
filiae eorum: et juvenes visiones videbunt, et seniores somnia somniabunt, et
quidem in servos meos, et ancillas meas effundam de spiritu meo" (Act.
2. 14).
2. Ecclesia fundata super Petrum. — Si igitur Apostolus Petrus,
super quem Dominus fundavit Ecclesiam, et prophetiam et promissionem Domini,
illo tempore completam memoravit, quomodo possumus nobis aliud tempus
vindicare? Quod si voluerint respondere, et Philippi deinceps quatuor filias
prophetasse, et Prophetam Agabum reperiri, et in divisionibus spiritus inter
Apostolos, et Doctores, Prophetas quoque, Apostolo scribente, formatos,
ipsumque Paulum Apostolum, multa de futuris haeresibus, et de fine saeculi
prophetasse, sciant a nobis non tam prophetiam repelli, quae Domini est signata
passione, quam eos non recipi, qui cum Scripturae veteris, et novae auctoritate
non congruant.
3. Primum in fidei regula discrepamus. Nos Patrem, et Filium, et
Spiritum Sanctum in sua unumquemque persona ponimus, licet substantia
copulemus: illi Sabellii dogma sectantes Trinitatem in unius personae angustias
cogunt. Nos secundas nuptias non tam appetimus, quam concedimus, Paulo jubente,
ut viduae adolescentulae nubant: illi in tantum putant scelerata conjugia
iterata, ut quicumque hoc fecerit, adulter habeatur. Nos unam quadragesimam
secundum traditionem Apostolorum, toto nobis orbe congruo, jejunamus: Illi tres
in anno faciunt Quadragesimas, quasi tres passi sint Salvatores. Non quod, et
per totum annum, excepta Pentecoste, jejunare non liceat: sed quod aliud sit
necessitate, aliud voluntate munus offerre. Apud nos Apostolorum locum Episcopi
tenent: apud eos Episcopus tertius est. Habent enim primos de Pepusa Phrygiae
Patriarchas: secundos, quos appellant Cenonas: atque ita in tertium, id est,
pene ultimum locum Episcopi devolvuntur; quasi exinde ambitiosior religio fiat,
si quod apud nos primum est apud illos novissimum sit. Illi ad omne pene
delictum Ecclesiae obserant fores; nos quotidie legimus: "Malo
poenitentiam peccatoris, quam mortem" (Ezech. 18. 23) Et,
"Nunquid qui cadit, non resurget, dicit Dominus" (Jerem. 8. 4).
Et, "Convertimini ad me filii convertentes, et ego curabo contritiones
vestras" (Jerem. 3. 22. sec. LXX). Rigidi autem sunt, non quo, et
ipsi pejora non peccent: sed hoc inter nos, et illos interest, quod illi
erubescunt confiteri peccata quasi justi: nos dum poenitentiam agimus, facilius
veniam promeremur.
4. Praetermitto scelerata mysteria, quae dicuntur de lactente puero, et
victuro martyre confarrata. Malo inquam non credere: sit falsum omne quod
sanguinis est. Aperta est convincenda blasphemia dicentium, Deum primum
voluisse in veteri Testamento per Moysen, et Prophetas salvare mundum: sed quia
non potuerit explere, corpus sumpsisse de Virgine, et in Christo sub specie
Filii praedicantem, mortem obiisse pro nobis. Et quia per duos gradus mundum
salvare nequiverit, ad extremum per Spiritum Sanctum in Montanum, Priscam, et
Maximillam insanas feminas descendisse, et plenitudinem quam Paulus non
habuerit, dicens: "Ex parte cognoscimus, et ex parte prophetamus" (1.
Cor. 13. 9). Et, "nunc videmus per speculum in aenigmate"
abscisum, et semivirum habuisse Montanum. Haec sunt quae coargutione non
indigent: perfidiam eorum exposuisse, superasse est. Nec necesse est ut singula
deliramenta quae proferunt, brevior epistolae sermo subvertat, cum, et tu ipsas
Scripturas apprime tenens, non tam ad eorum mota sis quaestiones, quam quid
sentirem, a me volueris sciscitari.
Epistola XLII
(al. 149; scripta circa eumdem annum 384)
Ad Marcellam contra Novatianos
Roganti Marcellae quid sit verbum contra Spiritum Sanctum, respondet,
sensum Novatiani docens esse falsum.
1. Brevis est quaestiuncula, quam misisti, et aperta responsio est. Si
enim de eo quod in Evangelio scribitur: "Quicumque dixerit verbum contra
Filium hominis, remittetur ei: qui autem dixerit contra Spiritum Sanctum non
remittetur ei, neque in hoc saeculo, neque in futuro" (Matth. 12. 32;
et Marc. 3. 29), Novatianus affimat non posse peccare in Spiritum Sanctum,
nisi eum qui Christianus sit, et postea negaverit; manifestum est Judaeos qui
eo tempore blasphemabant, peccato blasphemiae non teneri: quippe, qui impii
coloni, interfectis Prophetis, de nece Domini cogitabant, et in tantum erant perditi,
ut ad salvandos eos, se Dei Filius venisse responderit. Unde de toto ipsius
Scripturae ordine convincendus est, non his irremissibilem esse dictam
blasphemiam, qui tormentis compulsi, et variis eviscerati cruciatibus, Dominum
denegassent; sed his qui cum in virtutibus videant opera Dei, calumnientur et
clamitent, daemonis esse virtutem, et omnia signa quae facta sunt, non ad
divinam magnificentiam, sed ad diabolum pertinere (Matth. 12; Marc. 3; et
Luc. 11). Unde et Salvator noster toto responsionis suae hoc agit
argumento, ut doceat, non posse Satanam ejici a Satana, et regnum ejus inter se
non esse divisum. Cum enim diaboli studium sit, Dei laedere creaturam, quomodo
ejusdem poterit esse voluntatis sanare languentes, et seipsum de obsessis
fugare corporibus? Probet itaque Novatianus, aliquem de his, qui sacrificare
compulsi sunt ante tribunal judicis, respondisse omnia quae in Evangelio
scripta sunt, non a Filio Dei, sed a Beelzebub principe daemoniorum fuisse
perfecta, et tunc poterit approbare irremissibilem in Spiritum Sanctum esse
blasphemiam.
2. Ut autem et acutius aliquid interrogemus, respondeat, quid sit
contra Filium hominis dicere, et in Spiritum Sanctum blasphemare. Ego quippe
assero juxta sensum illius, eos qui Christum in persecutione negaverint, contra
Filium hominis dixisse, et non in Spiritum Sanctum blasphemasse. Qui enim
interrogatur, an Christianus sit, et Christianum se non esse responderit;
utique negando Christum, hoc est, Filium hominis, Spiritui Sancto non facit
injuriam. Si autem Christum negando, negavit et Spiritum; edisserat Haereticus,
quomodo non peccet in Spiritum, qui Filium hominis denegaverit. Aut si Spiritum
Sanctum hoc loco intelligendum Patrem putat, Patris nulla est a negatore mentio
facta cum negaret. Petrus Apostolus eo tempore, quo ancillae interrogatione
perterritus, Dominum negavit, in Filium hominis, an in Spiritum Sanctum videtur
commisisse peccatum? Si id quod ait, nescio hominem, ridicule voluerit
interpretari, non Christum cum negasse, sed hominem; mendacem faciet
Salvatorem, qui se, hoc est, Filium Dei, negandum esse praedixerat (Matth.
26; et Joan. 13). Si autem negavit Filium Dei, unde et amare flevit, et
trinam negationem, trina postea confessione delevit, manifestum est, peccatum in
Spiritum Sanctum, ideo non posse dimitti, quod habeat blasphemiam: ut cum
videas in virtutibus Deum, Beelzebub calumnieris in factis, Doceat igitur
aliquem negatorem, Beelzebub vocasse Christum, et ultro referam gradum,
negatorem non posse veniam consequi post ruinam. Aliud est tormentis cedere, et
se Christianum negare: aliud Christum, diabolum dicere, sicut tibi ipsa
Scriptura, atque contextus, lecta attentius poterunt [al. potuerunt]
demonstrare.
3. Fuerat quidem prolixius disserendum: sed quoniam amicis, et qui ad
nostrum hospitiolum convenerunt, praesentiam nostram negare non possumus, et
tibi non statim respondere, admodum visum est arrogantis, latam disputationem
brevi sermone comprehendimus, ut non tam Epistolam, quam Commentariolum
dictaremus.
Epistola XLIII
(alias 18; scripta circa an. 385)
Ad Marcellam de laudibus ruris
Marcellam hortatur, ut Roma relicta, se rus conferat: per contentionem
ostendens, et quantum habeat Roma molestiarum, et quantum commoditatum solitudo.
1. Ambrosius, quo chartas, sumptus, notarios ministrante, tam
innumerabiles libros vere Adamantius, et Chalcenterus noster explicavit in
quadam Epistola, quam ad eumdem de Athenis scripserat, refert, nunquam se cibum
Origene praesente sine lectione sumpsisse; nunquam inisse somnum, nisi unus e
fratribus sacris litteris personaret. Hoc diebus egisse et noctibus, ut et
lectio orationem exciperet, et oratio lectionem.
2. Quid nos ventris animalia tale unquam fecimus? quos si vel secunda
hora legentes invenerit, oscitamus: manu faciem defricantes, continemus
stomachum; et quasi post multum laborem mundialibus rursum negotiis occupamur.
Praetermitto prandia, quibus mens onerata premitur. Pudet dicere frequentiam
salutandi, qua aut ipsi quotidie ad alios pergimus, aut ad nos venientes
caeteros exspectamus. Deinceps itur in verba, sermo teritur, lacerantur
absentes, vita aliena describitur, et mordentes invicem, consumimur ab in
vicem. Talis nos cibus occupat et dimittit. Cum vero amici recesserint,
ratiocinia supputamus. Nunc ira personam leonis nobis inducit [al. imponit]:
nunc cura superflua in annos plurimos duratura praecogitat. Nec recordamur
Evangelii, dicentis: "Stulte, hac nocte auferent animam tuam a te: quae
autem praeparasti cujus erunt?" (Luc. 12. 20.) Vestes non ad usus
tantum, sed ad delicias conquiruntur. Ubicumque compendium est, volocior pes,
citus sermo, auris attentior. Si damnum (ut saepe in re familiari accidere
solet) fuerit nuntiatum, vultus moerore deprimitur. Laetamur ad nummum, obolo
contristamur. Unde cum in uno homine animorum tam diversa sit facies, Propheta
Dominum deprecatur, dicens: "Domine, in civitate tua imaginem eorum
dissipa" (Ps. 72. 20). Cum enim ad imaginem et similitudinem Dei
conditi simus, ex vitio nostro personas nobis plurimas superinducimus. Et
quomodo in theatralibus scenis unus atque idem histrio, nunc Herculem robustus
ostendit, nunc mollis in Venerem frangitur, nunc tremulus in Cybelem: ita et
nos (qui si de mundo non essemus, odiremur a mundo) tot habemus personarum similitudines,
quot peccata.
3. Quapropter quia multa jam vitae spatia transmisimus fluctuando, et
navis nostra nunc procellarum concussa turbine, nunc scopulorum illusionibus
perforata est [al. perturbata], cum primum licet, quasi portum quemdam
secreta ruris intremus. Ibi cibarius panis, et olus nostris manibus irrigatum,
et lac deliciae rusticanae, viles quidem, sed innocentes cibos praebent [al. praebeant].
Ita viventes, non ab oratione somnus, nec saturitas a lectione revocabit. Si
aestas est, secretum arboris umbra praebebit. Si autumnus, ipsa aeris
temperies, et strata subter folia, locum quietis ostendent. Vere ager floribus
pingitur, et inter querulas aves, Psalmi dulcius cantabuntur. Si frigus fuerit
et brumales nives, ligna non coemam, et calidius vigilabo, vel dormiam. Certe
quod sciam, vilius non algebo. Habeat sibi Roma suos tumultus, arena saeviat,
circus insaniat, theatra luxurient, et quia de nostris dicendum est, matronarum
quotidie visitetur senatus. Nobis adhaerere Domino bonum est, et ponere in
Domino Deo spem nostram (Psal: 72): ut cum paupertatem istam coelorum
regna mutaverint, crumpamus in vocem: "Quid enim mihi est in coelo, et a
te quid volui super terram?" Quo scilicet cum tanta reperiamus in coelo,
parva et caduca quaesisse nos doleamus in terra. Vale.
Epistola XLIV
(alias 20; scripta circa idem tempus quae superior)
Ad Marcellam de Muneribus
Munuscula missa a Marcella, sibi, et Paulae, filiaeque hujus Eustochio,
per jocum allegorice interpretatur.
Ut absentiam corporum, Spiritus confabulatione solemur: facit unusquisque
quod praevalet. Vos dona transmittitis: nos Epistolas remittimus gratiarum. Ita
tamen ut, quia velatarum virginum munus est, aliqua in ipsis munusculis esse
mysteria demonstremus. Saccus, orationis signum atque jejunii est. Sellae, ut
foras pedes virgo non moveat. Cerei, ut accenso lumine, sponsi exspectetur
adventus. Calices mortificationem carnis ostendunt, et semper animum ad
martyrium praeparatum. "Calix quippe Domini inebrians, quam
praeclarus est" (Ps. 22. 5). Quod autem et matronis
offertis muscaria parva, parvis animalibus eventilandis, elegans significatio
est, debere luxuriam cito restinguere; quia muscae moriturae, oleum sua vitatis
exterminant. Hic typus sit virginum: haec figura matronarum. Nobis autem, licet
in perversum, munera vestra conveniunt: Sedere aptum est otiosis, in sacco
jacere poenitentibus, calices habere potantibus. Licet et propter nocturnos
metus, et animos semper malo conscientiae formidantes, cereos quoque accendisse
sit gratum.
Epistola XLV
(alias 99; scripta mense Aug. anni 385)
Ad Asellam
Navem, Roma discessurus, conscendens, purgat se ab obtrectatorum
columniis, apud quos ingens sibi odium conflaverat, quod Paulam, et Eustochium
primarias feminas traxisset ad Monachorum institutum.
1. Si tibi putem gratias a me referri posse, non sapiam. Potens est
Deus super persona mea sanctae animae tuae restituere quod meretur. Ego enim
indignus nec aestimare unquam potui, nec optare, ut mihi tantum in Christo
largireris affectum. Et licet me sceleratum quidam putent, et omnibus flagitiis
obrutum, et pro peccatis meis, etiam haec parva sint: tamen tu bene facis, quod
ex tua mente etiam malos, bonos putas. Periculosum quippe est de servo alterius
judicare (Rom. 14. 4), et non facilis venia, prava dixisse de rectis.
Veniet, veniet illa dies in qua et mecum dolebis ardere non paucos.
2. Ego probrosus, ego versipellis et lubricus: ego mendax, et Satanae
arte decipiens. Quid enim est tutius, haec vel credidisse, vel finxisse de
insontibus, an etiam de noxiis credere noluisse? Osculabantur mihi manus
quidam, et ore vipereo detrahebant: dolebant labiis, corde gaudebant. Videbat
Dominus et subsannabat illos, et miserum me servum suum futuro cum eis judicio
reservabat. Alius incessum meum calumniabatur et risum: ille vultui detrahebat;
hic in simplicitate aliud suspicabatur. Pene certe triennium cum eis vixi.
Multa me virginum crebro turba circumdedit. Divinos Libros, ut potui, nonnullis
saepe disserui. Lectio assiduitatem, assiduitas familiaritatem, familiaritas
fiduciam fecerat. Dicant, quid unquam in me aliter senserint, quam Christianum
decebat? Pecuniam cujusquam accepi? munera vel parva, vel magna non sprevi? in
manu mea aes alicujus insonuit? obliquus sermo, oculus petulans fuit? Nihil
mihi aliud objicitur nisi sexus mens, et hoc nunquam objicitur, nisi quum
Jerosolymam Paula proficiscitur. Esto, crediderunt mentienti: cur non credunt
neganti? Idem est homo ipse qui fuerat: fatetur insontem, qui dudum noxium
loquebatur, et certe veritatem magis exprimunt tormenta quam risus: nisi quod
facilius creditur quod aut fictum, libenter auditur, aut non fictum, ut
fingatur, impellitur.
3. Antequam domum sanctae Paulae nossem, totius in me urbis studia
consonabant. Omnium pene judicio dignus summo Sacerdotio decernebar. Beatae
memoriae Damasus, meus sermo erat. Dicebar sanctus: dicebar humilis et
disertus. Nunquid domum alicujus lascivioris ingressus sum? Nunquid me vestes
sericae, nitentes gemmae, picta facies, auri rapuit ambitio? Nulla fuit alia
Romae matronarum, quae meam posset edomare mentem, nisi lugens atque jejunans,
squalens sordibus, fletibus pene caecata; quam continuis noctibus misericordiam
Domini deprecantem sol saepe deprehendit. Cujus Canticum Psalmi, sermo
Evangelium, deliciae continentia, vita jejunium. Nulla me potuit alia
delectare, nisi illa, quam manducantem nunquam vidi. Sed postquam eam pro suae
merito castitatis venerari, colere, suspicere coepi, omnes me illico deseruere
virtutes.
4. O invidia primum mordax tui! O Satanae calliditas semper sancta
persequens! Nullae aliae Romanae urbi fabulam praebuerunt, nisi Paula et
Melanium, quae contemptis facultatibus, pignoribusque desertis, crucem Domini
quasi quoddam pietatis levavere vexillum. Si balneas peterent, unguenta
eligerent, divitias et viduitatem haberent materiem luxuriae et libertatis,
dominae vocarentur, et sanctae. Nunc in sacco et cinere formosae volunt videri,
et in gehennam ignis cum jejuniis, et pedore descendere: videlicet non eis
licet applaudente populo perire cum turbis. Si Gentiles hanc vitam carperent,
si Judaei haberent solatium non placendi eis, quibus displicet Christus. Nunc
vero, proh nefas! homines Christiani, praetermissa domorum suorum cura, et
proprii oculi trabe neglecta, in alieno oculo festucam quaerunt. Lacerant sanctum
propositum, et remedium poenae suae arbitrantur, si nemo sit sanctus: si
omnibus detrahatur: si turba sit pereuntium: si multitudo peccantium.
5. Tibi placet lavare quotidie: alius has munditias sordes putat. Tu
attagenem ructas, et de comeso acipensere gloriaris: ego faba ventrem impleo.
Te delectant cachinnantium greges: me Paula, Melaniumque plangentes. Tu aliena
desideras: illae contemnunt sua. Te delibuta melle vina delectant: illae potant
aquam frigidam suaviorem. Tu te perdere existimas, quidquid in praesenti non
habueris, comederis, devoraveris: illae futura desiderant, et credunt vera esse
quae scripta sunt. Esto, inepte et inaniter, quibus resurrectio corporum
persuasit: quid ad te? Nobis e contrario tua vita displicet. Bono tuo crassus
sis: me macies delectat et pallor. Tu tales miseros arbitraris: nos te
miserabiliorem putamus. Par pari refertur, et invicem nobis videmur insanire.
6. Haec, mi domina Asella, cum jam navem conscenderem, raptim flens
dolensque conscripsi, et gratias ago Deo meo, quod dignus sim, quem mundus
oderit. Ora autem ut de Babylone Jerosolymam regrediar, ne mihi dominetur
Nabuchodonosor, sed Jesus filius Josedec: veniat Ezras, qui interpretatur adjutor,
et reducat me in patriam meam. Stultus ego qui volebam cantare Canticum Domini
in terra aliena, et deserto monte Sina, Aegypti auxilium flagitabam (Jer.
42). Non recordabar Evangelii, quia qui de Jerusalem egreditur, statim
incidit in latrones, spoliatur, vulneratur, occiditur. Sed licet Sacerdos
despiciat atque Levites, Samaritanus ille misericors est (Luc. 10), qui
cum diceretur: Samaritanus, es et daemonium habes (Joan. 8),
daemonium renuens, Samaritem se non negavit; quia quem nos custodem,
Hebraei samaritem vocant. Maleficum quidam me garriunt: titulum fidei,
servus agnosco. Magum vocant, et Judaei Dominum meum. Seductor et Apostolus
dictus est. Tentatio me non apprehendat, nisi humana (1. Cor. 10).
Quotam partem angustiarum perpessus sum, qui cruci milito? Infamiam falsi
criminis imputarunt: sed scio per bonam et malam famam perveniri ad regna
coelorum.
7. Saluta Paulam et Eustochium, velit nolit mundus, in Christo meas.
Saluta matrem Albinam, sororemque Marcellam, Marcellinam quoque, et sanctam
Felicitatem, et dic eis: Ante tribunal Christi simul stabimus, ibi apparebit
qua mente quis vixerit. Memento mei, exemplum pudicitiae, et virginitatis
insigne; fluctusque maris tuis precibus mitiga.
Index
Poster
|